Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1974

[p. 216]

Antieke metaforiek in de moderne Nederlandse letteren (1880-ca 1914). Een bijdrage tot de Europese stijlgeschiedenis
(W. van Hemeldonck)

Verslag van J. Aerts, eerste beoordelaar

De studie Antieke Metaforiek in de moderne Nederlandse Letteren (1880-ca. 1914). Een bijdrage tot de Europese stijlgeschiedenis door de heer Walter van Hemeldonck, is een belangrijke en boeiende bijdrage op het gebied van de comparatieve stijlgeschiedenis, speciaal op dat van de metaforiek. De schrijver werd tot dit onderzoek geïnspireerd door het grote levenswerk van E.R. Curtius, dat werd verzameld in zijn Europäische Literaturgeschichte und Lateinisches Mittelalter. Hierin heeft de Duitse romanist de fundamentele eenheid en continuïteit van de stijltraditie aangetoond vanaf de Grieken tot de 18^e eeuw (Goethe) door een overrompelend aantal voorbeelden op de gebieden van retoriek en metaforiek. Met alle bewondering voor het opus magnum van de Duitse geleerde, werd in Europa en ook in ons taalgebied - o.m. door J.C. Brandt Corstius en ondergetekende - bezwaar geopperd tegen één stelling van Curtius, namelijk dat met de romantiek en haar drang naar ‘Originality’ (Young) een definitieve breuk met de antieke stijltraditie en haar retoriek zou zijn ingetreden. Het is o.i. juister te zeggen dat vanaf de romantiek deze traditie haar dominerende en alomvattende macht als wet heeft verloren, doch, samen met de steeds groeiende drang naar oorspronkelijkheid en het universeel aanzwellend synkretisme, haar inspirerende kracht heeft bewaard. Enkele partiële studies hebben intussen, in ons taalgebied, de juistheid van deze stelling geadstrueerd. De eerste verdienste van onderhavige studie is dat zij voor de periode 1880-ca. 1914 in onze letteren, van uit het standpunt der metaforiek beschouwd, de juistheid ervan op verpletterende manier bewijst.

Het comparatistisch materiaal van de schrijver is inderdaad indrukwekkend rijk. Enerzijds heeft hij de gehele Griekse en Latijnse literatuur, vanaf Homerus tot Musaeus en van Plautus tot Juvenalis, alsmede ook de bijbel, op het stuk van metaforiek geëxcerpeerd. Anderzijds heeft hij ruim vijfentwintig Nederlandse oeuvre's van schrij-

[p. 217]

vers, allen (met uitzondering van Vosmaer en Emants) geboren in de tweede helft van de 19^e eeuw en wier werkzaamheid zich uitstrekt over het laatste kwart van de 19^e eeuw en de eerste helft van de 20^e, onderzocht, op zoek naar comparanda in de metaforiek, zij het door invloed of door gelijkenis. De terminus ad quem van 's schrijvers onderzoek mist scherpe duidelijkheid, maar in elk geval is het onderzoekingsveld indrukwekkend ruim en het aangevoerde metaforenmateriaal zeer rijk.

Stippen wij hierbij nog aan dat de term metaforiek door hem in de breedste zin wordt opgevat, behelsende dus naast de stricte metaforen ook de vergelijkingen, symbolen, topologische voorstellingen, enz.

Blijkens de inleiding is de schrijver, literair-theoretisch geschoold en met critische reflexie begaafd, zich bewust van de methodologische moeilijkheden, waarmede comparatistisch onderzoek in het algemeen en op het stuk van metaforiek in het bijzonder gepaard gaat. De voornaamste moeilijkheid is gegroeid uit de grote ontwikkeling die de beeld-interpretatie in de laatste decennia heeft gekregen door de diepte-psychologie en de culturele antroplogie. Elk onderzoek naar herkomst of betekenis van een metafoor of van metaforen binnen een bepaald cultuurgebied, al of niet comparatistisch gericht, zij het klein of uitgestrekt, moet er rekening mee houden dat de metafoor een element is van het universeel symbolisch menselijk gebeuren dat taal heet, het moet m.a.w. rekening houden met de gegevens van de psychologische of antropologische symbolologie. Voor enkele decennia was E.R. Curtius, vooral in zijn laatste levensjaren, zich reeds enigermate van deze noodzaak bewust, doch hij beperkte er zich toe een paar malen naar gegevens uit het werk van C.G. Jung te verwijzen. De heer Van Hemeldonck echter, een paar generaties later werkend, heeft de duiding van de metaforiek binnen de grenzen van historischculturele traditie en overerving (in casu van de Westeuropese literaire traditie) resoluut overschreden door de gegevens van het literair comparatisme binnen deze historische traditie tevens te toetsen aan de gegevens van de symbolologie. In enkele hoofdstukken van zijn werk, o.m. waar het gaat over metaforen uit de natuur en uit het menselijk leven afkomstig, wordt het comparatief onderzoek der beelden uit de antieke literatuur en de moderne Nederlandse, getoetst aan de archaïsche oorsprong van die beelden. De schrijver heeft voor dit laatste vooral beroep gedaan op de archetypenleer van C.G. Jung en de studies van M. Eliade. Hierdoor illustreert zijn werk het zich

[p. 218]

steeds ontwikkelend interdisciplinair karakter van de hedendaagse literatuurwetenschap, dat de beoefenaar steeds meer eisen stelt.

Na een uitvoerige inleiding bevat deze studie zes hoofdstukken, waarin een zeer groot aantal metaforen of metafoorgroepen uit de antieke en de moderne tijd ordelijk worden gegroepeerd. Uit de lezing blijkt overduidelijk in welke belangrijke mate de metaforiek (in de breedste zin) van de periode 1880 -ca. 1914 in de Nederlandse letterkunde door de antieke metaforiek werd beïnvloed. Dat deze beïnvloeding soms duidelijk direct, soms indiret - via verscheidene mogelijkheden van assimilatie - is geschied, dat het in bepaalde gevallen gaat om verwantschap, dat het in alle gevallen niet duidelijk is of die verwantschap uit de cultuurtraditie ofwel uit de archaïsche oorsprong is te verklaren, enz. enz., dat alles wordt door de schrijver, die nergens té veel wil bewijzen, zeer genuanceerd in het licht gesteld.

Voor wie de literatuurgeschiedenis van de Nederlanden ook als stijlgeschiedenis wil bestuderen en ze bovendien wil gesitueerd zien in algemeen-Europees perspectief, is de studie van de heer Van Hemeldonck een belangrijke bijdrage. Voorzeker is met deze studie en met wat reeds vooraf werd geschreven de problematiek van de literaire relaties tussen de Tachtigers en de Oudheid niet uitgeput, ook niet op het gebied van de metaforiek. De talrijke tussenschakels in de literaire overlevering, in casu de transmissieve betekenis van de Aufklärung en van de romantiek (Hölderlin, Shelley, Keats e.a.) zouden onderzoek verdienen; de wisselwerking tussen de klassieke vertalingen door de Tachtigers en hun eigen werk zou kunnen bestudeerd worden. De schrijver is zich echter, blijkens zijn Inleiding, van deze onderzoekingsterreinen bewust en heeft terecht gemeend dat ‘l'art de faire un livre’ - een kunst die hij bezit- begrenzing veronderstelt.

Het werk van de heer Walter van Hemeldonck imponeert door zijn grote eruditie en getuigt van scherpe critische zin. Het geeft bovendien blijk van goede smaak door een juiste dosering van het aantal citaten en de aangename, zelfs fraaie stijl, zodat het als wetenschappelijk betoog geen ogenblik verveelt.

Tot slot slechts een paar aanmerkingen. Op de vraag door de auteur zelf in zijn voorwoord gesteld of hij de titel Antieke metaforiek, enz. zou wijzigen in Antieke en bijbelse metaforiek, ben ik geneigd bevestigend te antwoorden, omdat hij ook de metaforiek in de Statenbijbel heeft geëxcerpeerd. Verder, het werk van de dichter Dèr Mouw werd ten onrechte niet in het onderzoek betrokken. De auteur zou de resultaten van het recente boek van Dr. Fresco over hem, in zijn

[p. 219]

biblografie geciteerd, in zijn studie moeten verwerken.

Ik ben een warm voorstander van de bekroning van deze studie, en ook van uitgave door de Academie indien de schrijver wil rekening houden met de op- en aanmerkingen van de commissarissen.

Verslag van de heer J. Weisgerber, tweede beoordelaar

Een voortreffelijk werk dat met voorbeeldige acribie een bijzonder belangwekkend onderwerp onderzoekt, met name de antieke bronnen van het beeldenarsenaal in de moderne Nederlandse literatuur van De Nieuwe Gids tot de eerste wereldoorlog. De auteur bestudeert eeuwenoude ‘topoi’ - waarvan hij telkens de bron opgeeft - die in de moderne letteren weer opduiken: aldus wordt de band tussen de Nieuwe-Gidsers en hun opvolgers enerzijds en de Oudheid anderzijds op onweerlegbare wijze aangetoond. Ook methodologisch is het werk uitstekend verantwoord. Alles wel beschouwd, door de toegepaste werkwijze, de belangrijkheid van de bevindingen en de levendige stijl van het betoog verdient het werk ruimschoots bekroond te worden. Volgens mij komt het ook in aanmerking voor publikatie.

Verslag van de heer P. Lebeau, derde beoordelaar

Een indrukwekkende en verrijkende comparatistische studie, die de antieke oorsprong blootlegt van de metaforiek der Nieuwe-Gidsers en Van Nu-en-Straksers.

Zo blijkt dat, althans wat de beelden en metaforen betreft, er bij deze ‘vernieuwers’ meer sprake is van re-animatie dan van vernieuwing.

De auteur bewijst niet enkel de perenniteit van de Homerische beeldspraak, vaak verwijst hij naar de archetypische voorstelling, zowel bij de antieke als bij deze moderne auteurs.

Een boek dat m.i. niet enkel in aanmerking komt voor bekroning, maar ook voor publicatie.