Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1974

[p. 154]

Een hertog van Brunswijk in De Dene's testament
door Dirk Coigneau

Het verhaal dat geweven werd omheen de dappere en roemrijke Hendrik de Leeuw (1125-1195), hertog van Saksen en Beieren, en het bronzen leeuwestandbeeld dat deze in 1166 ten teken van zijn macht te Braunschweig liet oprichten, bleef niet aan tijd en plaats van ontstaan gebonden. De ‘sage van Hendrik de Leeuw’ reisde een heel stuk van Europa door en bleef dan ook overgeleverd in verschillende literaire vormen en met verschillende motieven gestoffeerd. Dit levert natuurlijk uitgelezen materiaal voor een studie van overeenkomsten en verschillen, onderlinge afhankelijkheid of onafhankelijkheid van de versies van een eens zeer geliefd verhaal, materiaal dat, voor een belangrijk deel reeds verzameld door Karl Bartsch⁽¹⁾, aangevuld en bestudeerd werd door Walther Seehaussen en later weer door Karl Hoppe⁽²⁾. Kort samengevat meent deze laatste de ontwikkelingsgeschiedenis van de Hendriksage als volgt te kunnen schetsen: in de volksfantasie werd de indrukwekkende leeuw als machtssymbool al gauw tot afbeelding van een realiteit, nml. een leeuw die werkelijk had bestaan, een dier dat de hertog in gevaren en moeilijkheden trouw was gebleven, ja, trouw tot op het graf, tot in de dood. Als antwoord op de vraag hoe dit uitheemse dier dan wel in het bezit van de hertog gekomen was, knoopte de sage, zoals dat een echte sage past, bij een historisch gegeven aan, nml. de bede-

(1) K. Bartsch, Herzog Ernst, Wenen 1869, pp. CVII-CXXIX. Verder vermeld als Bartsch.

(2) W. Seehaussen, Michel Wyssenherres Gedicht ‘Von dem edeln hern von Bruneczwig, als er über mer fure’ und Die Sage von Heinrich dem Löwen, Germanistische Abhandlungen, Heft 43, Breslau 1913. Verder vermeld als Seeh. K. Hoppe, Die Sage von Heinrich dem Löwen. Ihr Ursprung, ihre Entwicklung und ihre Ueberlieferung, Schriften des Niedersächsischen Heimatbundes E.V., Neue Folge, Band 22, Bremen - Horn, 1952. Verder vermeld als Hoppe.

[p. 155]

vaart van Hendrik de Leeuw naar het H. Land (1172-1173)⁽³⁾. Deze vreedzame reis zou dan, naar de mode en de belangstelling van de tijd, tot een kruisvaardersverhaal zijn omgebogen: de hertog bevecht de heidenen in het H. Land; hij overwint een heidense vorst in een tweegevecht maar schenkt hem genade; daarom geeft de heidense vorst de hertog een leeuw ten geschenke⁽⁴⁾. De eerste literaire bewerking van de mondelinge en plaatsgebonden sage zou het initiatief zijn geweest van een Nederduits dichter in de eerste helft van de 13de eeuw. Deze heeft de bestaande motieven geordend tot een zgn. Heimkehrsage, waarbij hij zich heeft laten inspireren door een of andere (verloren) versie van de Thomaslegende⁽⁵⁾: hiertoe behoren motieven als de ringdeling, de afspraak van de termijn waarna de vrouw van de held een andere man mag trouwen, de nog-net-bijtijdse terugkeer van de held om een nieuw huwelijk van zijn vrouw te voorkomen, de herkenning door middel van een halve ring in de beker en de schadeloosstelling van de bruidegom die de dochter van de hertog tot bruid krijgt. Van groot belang voor de latere ontwikkeling is verder de toevoeging van het leeuwenavontuur zoals de dichter dat wellicht bij Hartmann von Aue (Iwein)⁽⁶⁾ had leren

(3) Over het mogelijke verband tussen de historische bedevaart van Hendrik de Leeuw en de reis van Herzog Ernst, zie Bartsch, pp. CXXV-CXXVIII (zekerheid over verband tussen historische en fiktieve werkelijkheid) en Stephen J. Kaplowitt, ‘Herzog Ernst and the pilgrimage of Henry the Lion’, Neophilologus LII (1968), pp. 387-393 (twijfel).

(4) Hoppe, pp. 17-19.

(5) Deze versie van de Thomaslegende beschouwt Hoppe (pp. 24-25) tevens als de bron van Der edle Möringer. De opvatting dat de Möringer en de Hendrikgedichten onafhankelijk van elkaar op een gemeenschappelijke ‘sage’ teruggevoerd kunnen worden (zo ook Landau, zie M. Ramondt, ‘De Bronnen van den Gloriant’, Ts. vr. Nedl. Taal- en Lett. XLI (1922), p. 40, noot 3), is tegengesteld aan die van Bartsch (pp. CXIV-CXVI) die de eerste (Mor.) als de directe bron van de laatste (Hendrik) zag.

(6) (Hoppe. pp. 26-27). Hartmann dan weer naar zijn voorbeeld, de Yvain. Le chevalier au lion (vóór 1174) van Chrétien de Troyes: vgl. Iwein 3828-3922 met Yvain 3341-3481, voornamelijk I. 3862-3863 en Y. 3364-3387, zie B. Gaster, Vergleich des Hartmannschen Iwein mit dem Löwenritter Crestiens, Greifswald 1896, p. 96 en Th.C. van Stockum, Hartman von Ouwes ‘Iwein’ sein Problem und seine Probleme, Mededel. der Kon. Nedl. Ak. vr. Wetensch. Afd. Lett. N.R. Deel 26, no. 3, Amsterdam 1963, pp. 19-20.
Over het motief van de trouwe leeuw, zie R. Zenker, Forschungen zur Artusepik I. Ivainstudien, Beihefte zur Zs. für Romanische Philologie 70, Halle a.S., pp. 145-169, vooral met betrekking tot Hendrik de Leeuw, pp. 163-166. Zenker (p. 165) gelooft niet aan een onmiddellijke invloed van Hartmann op de Hendriksage. Hij denkt veeleer aan verwantschap met Neckams ‘De Leone’ (De Naturis Rerum II, 148), waarbij dan toch weer een aantal ondergeschikte elementen van de Iwein of de Wolfdietrich zouden hebben meegespeeld.

[p. 156]

kennen: de held is getuige van een gevecht tussen een draak en een leeuw, hij doodt de draak waarna de leeuw hem dankbaar en trouw blijft. Het gevecht met de draak en de dankbaarheid van de leeuw vervangen ‘de leeuw als geschenk’ uit het kruisvaardersverhaal, al blijft de lange afwezigheid van de hertog veroorzaakt door zijn gevangenschap in een heidens land. Een Nederduitse ballade in deze vorm is niet overgeleverd, maar is nog herkenbaar in de twee Deense liederen uit de 16de en de 17de eeuw en een Zweedse versie uit de 18de⁽⁷⁾.

In de eerste helft der 14de eeuw zal de Hendrikballade worden uitgebreid met wonderlijk-avontuurlijke episodes uit een sagestof waarmee de onze vaak is vergeleken: die van Herzog Ernst. Bedoeld is de hele Levermeer-Magneetberg-Griffoen-episode⁽⁸⁾ die, ter vervanging van voormelde gevangenschap, moet verklaren waarom de hertog bijna te laat van zijn reis terugkomt. Op de aldus aangevulde jongere Hendrikballade, die al net zo goed als de oudere verloren is gegaan, zijn de drie gedichten van Hans Sachs (afgek. S) en het Nederlandse volkslied (N) terug te voeren⁽⁹⁾. Verwant met deze

(7) (Hoppe, pp. 23-33). Zie ook Bartsch, pp. CXXIV-CXXV (Deens) en p. CXXV (Zweeds) en Seeh., pp. 63-67. Teksten door Hoppe gepubliceerd (pp. 75-79; 79-82) naar S. Grundtvig, Danmarks gamle Folkeviser II, Kopenhagen 1856, nr. 114, pp. 623-627 en (pp. 83-84) naar A.I. Arwidsson, Svenska Fornsånger II, Stockholm 1837, nr. 168, pp. 422-424.

(8) Dit motievencomplex ook in P, M en N (Duise versies) van de Reis van St. Brandaan. Over de verhouding van Brandaan tot Herzog Ernst, zie H. Beckers, ‘Brandan und Herzog Ernst’, Leuvense Bijdragen LIX (1970), pp. 41-55 (vooral 47-48).
Over deze motieven, afzonderlijk of gecombineerd voorkomend in andere middeleeuwse teksten: Bartsch, pp. CXLV-CLX.

(9) (Hoppe, pp. 41-44). Van Sachs: twee liederen en één ‘Spruchgedicht’ (1552, 1555 en 1562). Tekst van het laatste in Hoppe (pp. 109-113) naar H. Sachs, Werke. Hrg. v.A.v. Keller u.E. Goetze, Bd. 16, Tübingen 1886, pp. 221-227. Verder F.M. Böhme, Altdeutsches Liederbuch, Leipzig 1877, nr. 5, p. 30 e.v. en L. Erk u.F.M Böhme, Deutscher Liederhort I, Leipzig 1893-94, nr. 26, pp. 84-86. Zie nog Bartsch, pp. CXXIII-CXXIV en Seeh., pp. 56-63.
Voor het Nederlandse lied, zie verder. Tevens Bartsch, pp. CXXII-CXXIII en Seeh., pp. 47-50. Tekst bij Hoppe (pp. 100-105) naar Fl. van Duyse, Het Oude Nederlandsche Lied I, Antwerpen 1903, pp. 56-64.

[p. 157]

groep zijn tevens de gedichten van Michel Wyssenherre (W) en Heinrich Göding (G) en het Boheemse volksboek (B), alleen zijn deze gebaseerd op een versie (tweede helft 14de eeuw) waar een aantal ‘grovere’ elementen zijn ingeslopen en waarin nog meer ruimte gelaten is aan de avonturen van de Herzog-Ernstsage: hiertoe behoren motieven als het slachten van paarden en de reis op een vlot⁽¹⁰⁾. Tot hier Hoppe's geschiedenis⁽¹¹⁾.

De boven vermelde vertegenwoordiger van de Hendriksage in de Nederlandse literatuur⁽¹²⁾, het ‘Schoon historie-liedeken van den

(10) (Hoppe pp. 44-57). Gedicht van Wyssenherre (omstr. 1474) in F. Massmann, Denkmäler deutscher Sprache und Lit. aus Handschriften des 8. bis 16. Jahrhunderts, Heft 1, München 1828, pp. 122-137 en Seehaussen, pp. 149-173. Zie tevens Bartsch, pp. CXV-CXXI en Seeh., pp. 28-33.
Tekst van Göding (1585) bij Hoppe (pp. 114-123) naar Paul Zimmerman, ‘Heinrich Gödings Gedicht von Heinrich dem Löwen’, Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur XIII, Halle 1887, pp. 296-306. Op deze tekst van G gaan verschillende Duitse volksboeken terug. Zie nog Bartsch, pp. CXXI-CXXII en Seeh., pp. 42-47.
Oudste druk van het Boheemse volksboek van 1565, later gevolgd door talrijke andere, tot in de 19de eeuw. Vertalingen in het Russisch en het Hongaars. Zie nog Bartsch, pp. CXXXVIII-CXXXIX en Seeh., pp. 50-56. - De verhouding tussen het lied van Herzog Ernst en het gedicht van Wyssenherre schijnt ingewikkelder te zijn dan algemeen wordt aangenomen, althans volgens Jean Carles. Zie zijn La chanson du Duc Ernst (XVe siècle), Parijs 1964, hoofdstuk VII (pp. 53-63) over de mogelijke invloed van W op Herzog Ernst, de omgekeerde volgorde dus.

(11) Vgl. Seeh., pp. 141-144.
Aan de Reinfrid von Braunschweig, hoofs epos van omstr. 1300 (uitg. nr. Hannover-hs. door K. Goedeke, Reinfrit von Braunschweig, Archiv des hist. Vereins für Niedersachsen, Neue Folge, 1849, pp. 179-281; nr. hs. te Gotha, K. Bartsch in Bibliothek des lit. Vereins in Stuttgart, Bd. 109, Tübingen 1871), heeft Hoppe een afzonderlijk hoofdstuk gewijd (pp.34-40). Deze eveneens sterk door de Ernstsage beïnvloede versie had volgens Hoppe geen betekenis voor de verdere ontwikkeling der Hendriksage. Zie nog Bartsch, pp. CXXX-CXXXVIII en Seeh., pp. 35-42.
Over de Italiaanse opera Henrico Leone (libretto: Ortensio Mauro, muziek: Agostino Steffani), voor het eerst opgevoerd te Hannover in 1689, zie Seeh., pp. 68-73.

(12) Er bestaan nog wel een aantal verhalen waarin een hertog of heer van Brunswijk de hoofdrol speelt, maar met de Hendriksage hebben deze niets te maken. Bv.:
- een Duits, maar zeer waarschijnlijk uit het Nederlands vertaald gedicht, overgeleverd in een 15de-eeuws papieren hs., Brit. Mus. hs. 486 (fol. 1-20). Deze avontuurlijke oosterse ridderroman zonder titel (eerste vers: Eyn hertzoch waz zu brunenzwich) is van de hand van een zekere Augustijn (Dyss hait gedicht Augustijn). Met Hendrik de Leeuw heeft dit verhaal slechts de uiteindelijke hereniging der twee ‘gelieven’ en de herkenning door middel van de ring gemeen. Gedeeltelijk uitgegeven door R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England. Erster Band, Erlangen 1896, pp. 197-219: Gedicht auf einem Herzog von Braunschweig (zie ook p. 3). Verder: M. Ramondt, ‘Florentijn en de hertog van Bruyswyc uit den Gloriant’, T.N.T.L. XLII (1923), p. 298 e.v.; W. Mitzka in Die Deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon I, hrg. v.W. Stammler, Berlin & Leipzig 1933, 147-148; J. van Mierlo, Gesch. v.d. Lett. der Ned., Antwerpen/'s-Hertogenbosch 1949, deel I, pp. 375-376 (Van Mierlo vergist zich wanneer hij ons vertelt dat de hertog zijn geliefde, de Spaanse koningin, aan haar ring herkent. Het is net andersom: zij herkent hem aan zijn ring).
- bekend is natuurlijk onze Gloriant, ‘Een abel spel ende een edel dinc van den hertoghe van Bruuyswijc, hoe hi wert minnende des Roede Lioens dochter van Abelant’. Zie M. Ramondt, ‘De Bronnen van den Gloriant’, T.N.T.L. XLI (1922), pp. 31-45 en Ramondt, a. art., pp. 292-303.
- een weinig eervolle rol speelt een heer van Bruynswyc in het droevig lied Van 't kindt van twaelf jaren, F. van Duyse, a.w., I, pp. 99-101, nr. 17. Zie o.a.G. Kalf, Het Lied in de Middeleeuwen, Leiden 1884, p. 143 e.v.; Kalff, Gesch. Nedl. Lett. II, Groningen 1906, pp. 175-177; D. Bax in Gesch. Lett. Ned. III, p. 245. In de 20ste eeuw nog gezongen als het lied van ‘Mijnheer van Bruinkasteel’: P. Heyns, Volksliederen, Antwerpen 1941, pp. 90-91, nr. 15.
- een volksboek of prozaroman? zie verder.
We wijzen tenslotte nog op een zekere ‘Godevert van Brusewijc’ die voorkomt in de Vlaamse redactie van de Aiol (zie Kalff, Gesch. II, p. 27 en J. Verdam, Oude en nieuwe fragmenten van den middelnederlandschen Aiol, Leiden 1883, p. 45 of Verdam, ‘Nieuwe Aiol-Fragmenten’, T.N.T.L. II (1882), p. 253, v. 1135 en 1139) en op de populariteit van Brunenswijc, Bruinswijck als plaats van handeling in vele liederen (Van Duyse, a.w., I, p. 65), om met J.L. Walch te besluiten dat de heer van Brunswijk een heer is ‘aan wiens naam veel avontuur vastzit in de Middeleeuwsche litteratuur’ (Walch, Nieuw Handboek der Nedl. Letterkundige Gesch., 's-Gravenhage 1947, p. 139).

[p. 158]

Hertog van Bronzwyk, Hoe hy verzeylde op de wilde Zee, zeer wonderlyk om te lezen of te zingen. Stemme: van Helena’, 65 strofen lang, is ons overgeleverd op een aantal vliegende bladen zoals die in de 18de en 19de eeuw voor straatzangers en liedjesventers werden gedrukt⁽¹³⁾. Ondanks deze late overlevering werd het lied omwille

(13) Nml. te Amsterdam bij Barent Koene in 1768: zie Kalff, ‘Oude Liederen’, T.N.T.L. V (1885), pp. 79-80. Als nr. 13 van de genummerde reeks van de Antwerpse drukker J. De Cort (één ervan gedateerd 1783) en als nr. 13 bij Joseph Thys, eveneens te Antwerpen (drukte van ca. 1825 tot 1854): zie W. Koninckx, ‘Twee kostbare liederboeken. Een inventaris van 394 Vlaamsche volksliederen uit de XVIIIe en XIXe eeuw’, Versl. & Med. Kon. Vl. Ac. 1931, pp. 496-497, p. 521 en 543. Als nr. 28 van een reeks door L. van Paemel en van dezelfde reeks door I.C. van Paemel te Gent en nr. 40 van een reeks door het echtpaar Lambin-Verwaerde te Ieper: zie H. Stalpaert, ‘Repertorium van Volksliederen op Vliegende Bladen’, Volkskunde 62 (NR. 20) 1961, p. 92, nr. 111.
Uitgaven: F.v.d. Hagen, Neues Jahrbuch der Berlinischen Gesellschaft für deutsche Sprache VIII, pp. 359-366; J.F. Willems, Oude Vlaemsche Liederen, Gent 1848, pp. 251-257, nr. CVII (ingekort - slechts 38 strofen); E. de Coussemaker, Chants Populaires des Flamands de France, Gand 1856, pp. 152-166, nr. XLVII (met Franse vertaling); H. von Fallersleben, Niederländische Volkslieder. Zweite Ausgabe (Hor. Belgicae II), Hannover 1856, pp. 6-15, nr. 2; L. Erk und F.M. Böhme, a.w., I, pp. 86-88, nr. 27 (5 strofen met Duitse vertaling); F. van Duyse, a.w., I, pp. 56-65, nr. 8.

[p. 159]

van de oude sagestof, de strofevorm, de melodie en een aantal oudere vormen en woorden aanvankelijk beschouwd als getuigende ‘van eene hooge oudheid’⁽¹⁴⁾, d.w.z. daterend ten minste uit de 15de eeuw. Achteraf bleek deze vroege datering zeker overdreven: Kalff en Van Duyse situeerden het ontstaan van het lied dan ook ten vroegste in de eerste helft van de 16de eeuw⁽¹⁵⁾. Kalff komt tot dit besluit na een vergelijking van het lied van de Hertog van Brunswijk met andere historieliederen als die van de verduldige Grisella, van de heer Frederik van Genua, van de verduldige Helena, van Valentijn en Oursson, enz... alle voorkomend in een zelfde bundeltje⁽¹⁶⁾, alle geschreven in een zelfde versmaat, alle door een groot aantal bastaardwoorden en stoplappen ontsierd en, tenslotte, alle aan gelijknamige prozaromans ontleend. Op deze laatste overeenkomst vormt juist ons ‘historieliedeken’ een uitzondering: we bezitten althans geen prozaroman of volksboek waarin de Hendrik-de-Leeuw-stof behandeld wordt. Wel wordt in ‘een boeck daerin vergaerdt sijn veertijen cleynne storien’, vermeld als nr. 38 van de boekerij van Dirck Jansz⁽¹⁷⁾ een ‘storie’ omschreven als ‘een vande hartoch van Brunswich’, maar ook hier kan een lied zijn bedoeld. Wanneer wij ons dus niet

(14) Willems, a.w., p. 256, De Coussemaker, a.w., p. 166; Hoffmann, a.w., p. 16; Kalff, Het Lied in de Midd., pp. 105-110.

(15) Kalff, a.art.; Van Duyse, a.w., I, pp. 64-65.

(16) J.H. Gallée, ‘Een Nedersaksische novelle van Griseldis’, T.N.T.L. IV (1884), pp. 1-18, p. 13 en Kalff, a. art.

(17) Het Bildt, 1608: L. Debaene, De Nederlandse Volksboeken, Antwerpen 1951, p. 212 en 213.

[p. 160]

op het gladde ijs der gissingen willen begeven, kunnen we slechts vaststellen dat de sage van de hertog van Brunswijk ook bij ons populair is geweest: als lied, daarvan getuigen de vliegende blaadjes, én gewoon als vertelling blijkens de optekening van de hertog van Brunswijk als volkssprookje door P. de Mont en A. de Cock⁽¹⁸⁾.

De recapitulatie van al deze bekende gegevens is bedoeld als inleiding bij een andere, tot nu toe vrijwel ongekend gebleven Nederlandse versie van de historie van de hertog van Brunswijk. Verscholen tussen de 465 folio's van het grote verzamelhandschrift, het zgn. Testament Rhetoricael⁽¹⁹⁾, autograaf van de Brugse rederijker Eduard de Dene (1505?-ca. 1578), treft men aan: een verhalend gedicht Vanden hertoghe van Bruunswyck (fol 276v-279v). ‘Vrijwel ongekend’, inder daad, wat tevens zeggen wil dat het gedicht niet geheel onopgemerkt is gebleven. Het was namelijk niet aan de aandacht van Willem de Vreese ontsnapt, die het in zijn dankwoord aan de heer L. de Wolf, de toenmalige eigenaar van het Testament en van wie hij het handschrift dan ook ter inzage had gekregen, karakteriseerde als ‘een berijming... van het bekende liedje van den Hertog van Brunswijk’, met een verwijzing naar Willems' Oude Vlaemsche Liederen⁽²⁰⁾. Zo eenvoudig als De Vreese de verhouding tussen het gedicht van De Dene en het lied voorstelde, liggen de zaken echter niet, zoals we nog zullen zien. In dezelfde brief vraagt De Vreese vervolgens de toelating om het gedicht te publiceren, aangezien hij er een mededeling over wou doen in de Koninklijke Vlaamse Academie. Zo wordt reeds op 21 februari 1906 door De Vreese in de vergadering van de ‘Bestendige Commissie voor Nieuwere Taal- en Letterkunde’ van de Kon. Vl. Ac. vr. Taal- en Lett. te Gent inderdaad een lezing over de hertog van Brunswijk

(18) Opgetekend te Liedekerke en, gedeeltelijk, te Zegelsem: Pol de Mont en Alfons de Cock, Dit zijn Vlaamsche Wondersprookjes. Het volk naverteld, Gent 1896, pp. 171-176. Zelfde tekst in hun Wondervertelsels uit Vlaanderen uit den volksmond opgeteekend, Zutphen 1924, pp. 190-195, nr. XXIV.

(19) Beschrijving van het handschrift (Universiteitsbibl. Gent, nr. 3330) door W. Waterschoot in ‘Eduard de Dene en zijn Testament Rhetoricael (1561)’, Jaarboek 1969-1970 van ‘De Fonteine’, pp. 115-129 of Rederijkersstudiën VII, Uit het Sem. Nedl. Lit.-studie v.d. R.U.G. XVII (1972), pp. 9-23. Zie tevens ons overzicht van de inhoud: Jaarboek, p. 181 of Rederijkersstudiën, p. 75.

(20) Naar de kaart van 28 november 1905 in het bezit van de heer J. de Wolf, apotheker te Brugge.

[p. 161]

gehouden. Ondanks de herhaalde goedkeuring door de Academie werd de tekst van deze lezing echter nooit uitgegeven⁽²¹⁾.

De Dene schreef zijn verhaal, naar hij zelf meedeelt (fol. 276v), in 1543. Hij heeft het gedicht niet als lied bedoeld, er wordt althans geen zangwijs opgegeven. 26 strofen, elk van 7 regels op het rijmschema ababbcc. Op fol. 277 werden de derde en de vierde strofe onderling van plaats verwisseld, terwijl de 21ste strofe slechts 6 regels telt: het laatste b-vers werd er blijkbaar overgeslagen bij het overgaan van fol. 278v naar fol. 279. Alles samen 181 regels, heel wat minder dan het 520 regels tellende volkslied (zoals het althans bij Van Duyse is gedrukt: 65 strofen van 8 verzen, rijmschema ababcdcd). Maar er is meer. ‘Om de meersman VVaelkens oock wat te stofferene’ (Aucteur, fol. 279v) liet de Brugse rederijker op zijn Historie Van den hertoghe van Bruunswyck nog een Franse versie van dit verhaal volgen, nml. een Histoire Merueilieuse du ducg de bruunswycg... (fol. 280v-283v). Dit Franse gedicht bestaat uit 28 strofen van elk 6 paarsgewijs rijmende regels (rijmschema aabbcc - enige uitzondering, str. 17: ababcc), alles samen 168 verzen. Beide gedichten worden hierna uitgegeven.

De verhouding tussen De Dene's Nederlandse en Franse Hertog van Brunswijk is vrij complex. Al beweert De Dene dat hij heeft willen ‘...translaterene / jn een cuecken walschken tvoornoomde bediet (= de Nedl. H.v.B.)’, zo maar een eenvoudige vertaling van de

(21) Het onderwerp van deze lezing wordt omschreven als: Eene derde redactie van het Lied van den hertog van Bruunswyc (Versl. & Med. v.d. Kon. Vl. Ac. 1906, pp. 151-152). Geheel nauwkeurig lijkt ons deze omschrijving alweer niet: zoals gezegd kan men hier moeilijk spreken van een redactie van ‘het Lied’. In hoeverre dit vervolgens een ‘derde’ redactie genoemd kan worden, is evenmin duidelijk. In 1908, wanneer de Commissie voor de tweede maal voorstelt de lezing van De Vreese te laten opnemen en dit voorstel door de Academie voor de tweede maal wordt goedgekeurd, wordt het onderwerp wat vager (voorzichtiger?) omschreven als: Over het lied van den hertog van Bruunswyc (Versl. & Med. 1908, p. 618 - vergadering van 15 juli). Het heeft niet veel zin naar een verklaring te gaan zoeken voor het uitblijven van deze publicatie, maar het is niet onmogelijk, de onnauwkeurige omschrijving van het onderwerp in acht genomen, en rekening houdend met de mededeling van de heer Coopman, ‘dat Dr. W. De Vreese beloofd heeft verdere opzoekingen te doen om het oorspronkelijk lied te ontdekken’ (Versl. & Med. 1906, p. 152), dat De Vreese door zijn opzoekingen tot de bevinding is gekomen dat de teksten over de hertog van Brunswijk (Hendrik de Leeuw) talrijker waren en de geschiedenis van deze sage dan ook ingewikkelder was, dan hij aanvankelijk had vermoed.

[p. 162]

Nederlandse tekst is dit niet. Een aantal strofen uit beide versies kunnen best met elkaar vergeleken worden: een gelijke inhoud, een zelfde ontwikkeling van gedachten, in een zelfde volgorde der verzen herkenbaar en op een overeenkomstige wijze verwoord. Ja, hier kunnen we spreken van een min of meer vrije vertaling van het Nederlands in het Frans: vgl. Nl. (str.) 1, Fr. (str.) 1; Nl. 18, Fr. 16; Nl. 20, Fr. 19; Nl. 21, Fr. 20; Nl. 22, Fr. 21/23; Nl. 23, Fr. 24; Nl. 24, Fr. 27; Nl. 25, Fr. 28. Zoals men ziet, vooral naar het einde toe is de Franse tekst op de Nederlandse gebaseerd. Maar wat met de rest van het verhaal? Enkele strofen van de Franse versie volgen ‘in grote trekken’ de Nederlandse, lopen er parallel mee en zijn dus meer zelfstandig dan voornoemde: ze vatten nu eens een aantal gegevens kort samen, dan weer krijgen andere elementen meer ruimte toebedeeld dan in het Nederlandse voorbeeld. Vgl. Nl. 4/5, Fr. 2; Nl. 6, Fr. 3/4; Nl. 7, Fr. 5/6; Nl. 9, Fr. 7; Nl. 11/12/(13), Fr. 9. Het zijn vooral de eerste strofen waarin De Dene het Nederlandse verhaal meer zelfstandig in het Frans navertelt. Geheel onafhankelijk van de Nederlandse tekst zijn tenslotte de strofen 10, 11, 12, 13 en 14 (15 en 16) van de ‘Histoire’: ongeveer in het midden. Hier worden enkele motieven en verhaalelementen gebruikt die in de Nederlandse Hertog van Brunswijk op een geheel andere manier (Nl. 14, 15, 16) of gewoon niet werden aangewend. De dichter vervolgt bovenvermelde opmerking over zijn ‘cuecken walschken’ terecht met de woorden:

Al en accordeert den zin juiste tsamen niet
ende hebber wat waerschynich anghelapt /
tot historyen dient zomtyds ghefingiert yet
dat verwonderen biedt
houdet voor een gheconfyte leughene gheclapt.

Al bestaat theoretisch de mogelijkheid dat het Franse gedicht, bv. voor de ‘gheconfyte lueghene’ die hij er heeft ‘anghelapt’, gebaseerd zou zijn op een andere versie van de Hendrik-de-Leeuw-sage dan deze waaruit De Dene zijn Nederlandse versie heeft gevormd, toch zullen de overeenkomsten tussen beide van die aard blijken te zijn dat we met een eventuele dubbele traditie slechts weinig rekening dienen te houden. Het gedicht dat ons hier in de eerste plaats interesseert blijft het Nederlandse. Het Franse gedicht gebruiken we graag als hulpmiddel om ons een vollediger en beter voorstelling te kunnen vormen van de wijze waarop De Dene in zijn Nederlandse versie met de sage van Hendrik de Leeuw, zoals hij ze kende, te werk is gegaan. Een

[p. 163]

hulpmiddel bij het zoeken naar een antwoord op vragen die als volgt kunnen worden geformuleerd: welke overeenkomsten en verschillen vertoont De Dene's gedicht met het bekende historielied (N)? Indien er belangrijke verschillen zijn, hoe kan men deze dan verklaren: moet de oorzaak worden gezocht in de persoon, de belangstelling, de bedoeling van de dichter of in verschillende versies waarop beide dichters zich hebben gebaseerd, of in beide mogelijkheden? Waar moet tenslotte De Dene's gedicht in het schema van de ontwikkeling der sage zoals die door Hoppe is geschetst, worden ingepast?

De Dene's verhaal luidt als volgt: Omdat de hertog van Brunswijk het H. Land wil gaan bezoeken, neemt hij afscheid van zijn vrouw en vertrekt te paard met knecht en gevolg. Aan zee gekomen, gaat het gehele gezelschap ter scheep. Plots steekt een geweldige storm op (str. 1-2). Door dit onheil ontstaat een nijpend gebrek aan voedsel, zodanig zelfs dat de paarden geslacht worden. De hertog laat zijn paard villen door zijn knecht en laat zich, het zwaard in de hand, in de huid naaien (str. 2-4). Het schip, door de storm lelijk toegetakeld, begint te zinken. Net op tijd komt een ‘vueghelgryp’ aangevlogen, pikt de hertog, ingepakt als hij is in zijn paardehuid, op en vliegt ermee naar ‘een vreimdt landt’ (str. 5). De hertog bevrijdt zich uit zijn omhulsel en slaat de rechterklauw van het dier af, waarop de verminkte vogel wegvliegt. De hertog is getuige van een gevecht tussen een leeuw en een draak. Hij komt het zwakkere dier, de leeuw, ter hulp en doodt de draak (str. 6-7). De leeuw is zijn bevrijder dankbaar en blijft de trouwe metgezel van de hertog bij zijn dolingen door het bos (str. 8). De hertog bouwt een vlot en wordt daarbij geholpen door de leeuw die hem hout aanbrengt. Terwijl de leeuw op zoek is naar voedsel steekt de hertog van kant. De leeuw kan nog net op tijd, een konijn in de muil, met een sprong het vlot bereiken (str. 9-12). De hertog bestuurt het vlot door middel van een stok. Beide gaan aan boord van een groot schip dat hen onmiddellijk aan land brengt (str. 13). Overvallen door rovers kan de hertog natuurlijk rekenen op de steun van zijn trouwe kameraad: twee rovers schieten er het leven bij in (str. 14). Tijdens zijn slaap hoort de hertog een stem die hem aanmaant zo vlug mogelijk naar huis op te stappen, vóór zijn vrouw met een ander gaat trouwen (str. 15-16). Moedeloos bereikt hij de eerste poort van zijn paleis en klopt aan. Hij wordt niet herkend. Bij de tweede poort vraagt hij een jongeling te mogen drinken (str. 17-19). Na een beker wijn te hebben geledigd, laat de hertog een halve ring in de beker neer met het verzoek deze naar de bruid te willen brengen

[p. 164]

(str. 20). De hertogin herkent de ring en verwelkomt haar man. De plots beroofde bruidegom krijgt 's hertogs dochter tot bruid en een deel van het erfgoed. Zo is iedereen tevreden (str. 21-22). De goede naam en faam van de hertog verbreidt zich heinde en ver en lange tijd na zijn terugkomst sterft hij. Boven het graf wordt, naast het zwaard van de hertog, de klauw van de grijp opgehangen. De leeuw wil van het graf niet wijken, weigert voedsel en drank en sterft er van verdriet (str. 23-24). Vóór zijn dood had de hertog de wens uitgesproken dat er een gouden leeuwebeeld zou worden opgericht, in het midden van de stad, zo groot als zijn eigen trouwe leeuw. De hertogin laat dit naar behoren uitvoeren (str. 25-26).

Zoals in alle versies van de Hendriksage (N, S, W, G, B) die teruggaan op de ‘jongere ballade’ van de 14de eeuw, kunnen ook de gegevens uit De Dene's gedicht gegroepeerd worden omheen drie belangrijke komponenten: 1. de zeereis met de storm en het vreemde van verre en onbekende landen, 2. de dankbaarheid en trouw van een leeuw ten opzichte van zijn redder en 3. de afwezigheid en onverwachte terugkeer van de held die nog net het huwelijk van zijn vrouw kan verhinderen. In de opbouw van de Hendriksage vormden de elementen van 3, de typische Heimkehrmotieven, een vaste, vrij constante omlijsting van 1. Binnen de ruimte tussen het afscheid en de nog-net-bijtijdse terugkeer van de hertog, bij de avonturen op zee dus, kregen fabel en fantasie de meeste kansen geboden. Hier kon ieder dichter zich losser van de traditie bewegen: hij kon naar believen toevoegen, vervangen of weglaten. Zo bleek deze zeereis in verschillende mate ontvankelijk voor motieven uit een andere Heimkehrsage, die van Herzog Ernst, en het is juist binnen deze ruimte dat ook de beide versies van De Dene, de Nederlandse en de Franse, zo sterk van elkaar gaan afwijken. Deze avonturen op zee en ‘in den vreemde’ kennen nochtans één vast centraal element: de ontmoeting met de leeuw. Dit gegeven is immers niet een toevallige episode binnen het ruimere avonturengedeelte, maar doorbreekt het vaste raam dat met 3 gegeven was: de leeuw volgt immers, over de hereniging der beide echtgenoten heen, de hertog tot in de dood. Door deze belangrijke komponent onderscheidt de sage van Hendrik de Leeuw zich juist van andere Heimkehrsagen: het verhaal eindigt niet met de hereniging van man en vrouw, maar met de dood van de trouwe leeuw op het graf van zijn meester, met andere woorden, niet de ‘verhoede ontrouw’, de huwelijkstrouw of de ‘trouw tot de dood ons scheidt’, maar wel de heldhaftige en veel tragischer ‘trouw tot in de dood’

[p. 165]

vormt het orgelpunt van ieder Hendrikverhaal. Dit betekent echter niet dat de leeuwegeschiedenis ook, ten nadele van beide andere komponenten, de meeste belangstelling van de bewerkers der sage zou hebben opgeëist. Het tegendeel is waar. Niet de waardering voor een volkomen zichzelf-opofferende trouw, maar de bijzondere belangstelling voor een wereld vol wonder en avontuur schijnt de aanleiding voor de meeste bewerkingen geweest te zijn, voor zover men dit tenminste uit de kwantitatieve vertegenwoordiging van het wonderlijkfantastische element kan afleiden. Het gedicht van De Dene neemt hier nu juist een aparte plaats in.

In tegenstelling tot de dichter van N, die heel wat uitvoeriger en vaak omslachtig te werk ging⁽²²⁾, krijgt men de indruk dat De Dene het avontuurlijke gedeelte van de geschiedenis van de hertog van Brunswijk zo vlug en zo kort mogelijk heeft willen afhaspelen. Opvallend is inderdaad het hoge verteltempo, merkwaardig, en storend soms, zijn de snelle overgangen, vooral in de eerste helft van het gedicht (bv. het korte afscheid, de plotse gedachte van de hertog om zich in een paardehuid te laten naaien, de onmiddellijke overgang van de grijpepisode naar de ontmoeting met leeuw en draak, het schip dat hen zonder meer aan land brengt). De Dene loodst de hertog snel door een aantal wederwaardigheden heen en laat hem reeds in de 13de strofe voet op vaste bodem zetten. In de 13 strofen die nog overblijven kan onze held niet zo veel meer gebeuren. Hij moet alleen nog definitief in de veilige en vertrouwde haven van eigen land en vrouw worden gebracht, wat zonder veel moeilijkheden gebeurt: rovers langs de weg worden in een handomdraai buiten gevecht gesteld en opdat de hertogin hem als haar man zou herkennen is er het beproefde en trefzekere middeltje van de ring. Terwijl het meest ‘avontuurlijke’ gedeelte bij De Dene maar 13 op 26 strofen omvat, de helft van het gedicht, beëindigt de hertog zijn zeereis in N pas in de 47ste strofe, dit wil zeggen, nadat ong. 3/4 van het lied is gezongen. Deze vlugge afwikkeling van het reis- en avonturenverhaal heeft tot gevolg dat bepaalde gebeurtenissen bij De Dene weinig of niet worden verklaard, sommige motieven komen er onvoldoende door tot hun recht. Ja, indien we niet over het lied, De Dene's Franse gedicht of andere versies van de Hendriksage beschikten, waarin deze handelingen en

(22) Zonder de interne logika van het verhaal al te veel geweld aan te doen, bracht Willems (a.w., p. 251 e.v.) het Nederlandse historielied van oorspr. 65 op 38 strofen.

[p. 166]

motieven dan wel funktioneel zijn ingewerkt, zouden een aantal zaken vrij onduidelijk zijn gebleven.

Kon de nuchtere Brugse rederijker niet erg geboeid worden door 's hertogs avontuurlijke zeereis, dan interesseerde hij zich blijkbaar meer voor de ‘huwelijksproblematiek’ van deze historie. In tegenstelling tot de bondigheid waarmee de zeereis wordt afgedaan neemt de relatief lang uitgesponnen aanloop tot en de uiteindelijke verwezenlijking van de hereniging der beide echtgenoten bijna geheel de tweede helft van het gedicht in beslag. De ‘Heimkehrsage’ treedt hierdoor uit haar oorspronkelijke omramingsfunktie, zodat De Dene de gehele historie kan samenvatten als ‘twondere jn dit huwelick gheschiet’ (fol. 279v). In de inleidende verzen tot het eigenlijke gedicht rijmelt hij: (fol. 276v)

Vanden hertoghe van Bruunswyck...
hy als ghetrauwe standvastich pylaer
hadde bynaest duer ontrauwe wankelbaer
ontpaert ghevonden zyn wederpaer
maer quam jn tyds naer
jn tsbrulofts verghaer
Daer een ander schicte trauwe
zynder huusvrauwe
dhertoghe de naeste was dats claer.

Niet zonder belang is in dit verband trouwens de plaats van het gedicht (ook het Franse) in het Testament: na het eigenlijke testamentaire gedeelte, waarin de dichter zijn wilsbeschikkingen ten opzichte van ziel en lichaam bekendmaakt en de legaten die hij aan kerken, kloosters en gilden vermaakt (fol. 6-147v), volgt een gedeelte waarin uitvoerig over de zeven hoofdzonden wordt gehandeld (fol. 208v-440). Het is in dit laatste gedeelte dat we onze Historie moeten zoeken, onder de derde, op de ‘houeerdicheyt’ (fol. 208v) en de ‘Ghierichede’ (fol. 225v) volgende hoofdzonde der ‘Oncuuscheyt’ (fol. 241) namelijk, waar heel wat liederen en refreinen in verband met de ‘Huwelicke staet’ (fol. 250) zijn samengebracht. De kampioen van de trouw die de gehuwde lezer in dit verhaal tot voorbeeld kan worden gesteld, is niet de hertog, maar wel de leeuw. In zijn inleiding tot de Franse tekst (Aux Lecteurs) meent De Dene: (fol. 280 v)

Le lyon doncques bien doibt estre nomme
exemple de fort grande fidelite
au mondain terroir.

[p. 167]

Dat de mensen van de dieren inderdaad nog iets konden leren zal De Dene later in zijn fabelverzameling, de Warachtighe Fabulen der Dieren (Brugge, Pieter de Clerck, 1567 - gravures van M. Gheeraerts) nog eens duidelijk maken. We menen te kunnen besluiten dat de nadruk in De Dene's versie niet ligt op het wonderlijk-fantastische element, maar op die gegevens die juist de meeste perspectieven boden voor moraliserende beschouwingen: de trouw van de leeuw en de verhoede ontrouw van de hertogin.

De verschillende verhoudingen, zoals boven geschetst, in acht genomen, komen N en het gedicht van De Dene als volgt overeen:

Daar is de naam van de held van het verhaal. In beide gedichten wordt deze alleen als ‘hertog van Brunswijk’, nergens als Hendrik (de Leeuw) aangeduid. De onbepaaldheid van deze benaming, waardoor de held van de Nederlandse Hendriksage zich eigenlijk niet meer onderscheidt van deze uit andere hertog-van-Brunswijk-verhalen (zie noot 12), hoeven we niet noodzakelijk te verklaren door de afstand in ruimte en tijd waardoor Hendrik de Leeuw in de Nederlanden der 16de eeuw een onbekende zou zijn geworden. Ook in W en G, in tegenstelling tot S, wordt de hertog niet bij zijn voornaam genoemd⁽²³⁾. Bij de aanvang van beide Nederlandse versies neemt deze ‘hertog van Brunswijk’ afscheid van zijn vrouw. De Dene is daar in twee verzen mee klaar:

oorlof nam hy an zyn edel vrauwe playsant
huer bevelende / al zyns huus secreten.

De dichter van N heeft er vier strofen voor nodig: hij laat de hertogin sprekende optreden, waarbij ze o.m. uiting geeft aan haar bezorgdheid en verdriet. Na het afscheid volgen de zeereis, de storm, de hongersnood... Opvallende verschillen hier in omstandigheden en oorzaken, maar tenslotte wordt de hertog in beide versies op dezelfde manier uit de nood verlost: ingenaaid in een ossehuid/paardehuid wordt hij door een Griffioen/vueghelgrijp opgepikt. Dan volgt de episode met de lintworm/draeck. Bij De Dene wordt deze strijd in vijf regels beslecht, de dichter van N deed er vier strofen over: de hertog vraagt er zich af wat de meest voordelige uitkomst zou zijn, de dood van de leeuw of van de lintworm - een derde mogelijkheid, de dood van beide dieren komt natuurlijk niet van pas in een verhaal over

(23) Hoppe, p. 42.

[p. 168]

dankbaarheid en trouw van een dier tegenover zijn redder -. De hertog kiest de meest edele oplossing: liever dan zich door een ‘fenijnig’ dier te laten verslinden, ziet hij zich de prooi van ‘den leeuw verheven’. Bij De Dene kent de hertog minder problemen:

hy zach een leeu vechten jeghens een draecke
die fellick groot was / de leeu te cleene
dies hielp hy den leeu / daer huten weene...

Uiteindelijk belandt de hertog - in beide verhalen op een geheel verschillende manier - op een schip dat hem naar zijn land (of in de buurt daarvan) brengt en verneemt hij - alweer op een geheel verschillende wijze - de huwelijksplannen van zijn vrouw. Overeenstemming is er verder nog in de herkenning door middel van de halve ring in de beker, de verhindering van het huwelijk, de dood van de leeuw op het graf en de oprichting van een leeuwebeeld: bij De Dene een leeuw uit goud, midden in de stad geplaatst en dit op verzoek van de hertog zelf; in het lied wordt het beeld uit een onbepaald materiaal ‘bij 't graf’ geplaatst, op initiatief van de hertogin.

In grote trekken lopen beide verhalen parallel. De gegevens die de twee gedichten gemeenschappelijk hebben behoren voornamelijk tot de constanten van de Hendriksage, het zijn vooral die elementen die nu eenmaal de basisstructuur van ieder Hendrikverhaal vormen, en die, afgezien van de grijp-episode, teruggaan op de als Heimkehrsage ingerichte oudste literaire bewerking van de stof.

Bij de opsomming van deze gemeenschappelijke elementen tussen N en het Nederlandse gedicht van De Dene konden we niet nalaten reeds hier en daar te wijzen op een aantal verschillen. Een groot aantal gegevens, op zichzelf beschouwd, zijn wel gelijk, maar de manier waarop ze worden gecombineerd of de omstandigheden waarin ze worden geplaatst, zijn vaak heel verschillend. Voor het gedicht van De Dene merken we op wat we reeds hebben gezegd: een zekere onvolledigheid, waardoor bepaalde zaken onvoldoende worden gemotiveerd. Daar zijn bv. de twee motieven die in N reeds bij het afscheid ter sprake komen: de termijn van zeven jaar en de halve ring (str. 3, 4 en 5). Vóór zijn vertrek geeft de hertog zijn vrouw de toestemming met een andere man te trouwen wanneer hij na zeven jaar niet terug is. De reis duurt dan ook zeven jaar en de huwelijksplannen van de hertogin zijn daardoor volkomen gerechtvaardigd. Van dit alles geen spoor bij De Dene: geen dergelijke afspraak, de reis duurt er een onbepaalde tijd - vgl. str. 8

[p. 169]

 

...hoe langhe dat jnt busch was hy

 

daer of en vyndtmen gheen tydt bescreuen

 

hoe langhe dat hy daer heeft ghebleuen-.

Voor de huwelijksplannen van de hertogin is hier geen excuus, want ook nergens wordt in het gedicht maar even gezinspeeld op een mogelijk geachte dood van de hertog, wat in het lied weer wel het geval was (str. 30). Als Penelope is de hertogin bij De Dene volkomen mislukt. Zoals gezegd is het waarschijnlijk dit gegeven van de verhoede ontrouw dat de Brugse rederijker het meest intrigeerde bij zijn bewerking van de Hendrik-de-Leeuw-sage. De nadruk op de ‘huwelijksproblematiek’ van deze historie zou dan verklaren waarom De Dene het weinig realistische motief van de afspraak der zeven jaren, een wel al te literair en onwaarschijnlijk element voor een gedicht met een meer prozaïsche bedoeling, heeft weggelaten. Weggelaten, inderdaad, want het motief was hem niet onbekend. Dat kan men althans afleiden uit zijn Franse tekst waar in de eerste strofe reeds gezinspeeld wordt op de termijn van zeven jaar en waar in de 22ste strofe bij de terugkeer van de hertog deze zeven jaren als verantwoording van het gedrag der hertogin worden ingeroepen. Daarom mogen wij veronderstellen dat De Dene dit motief in zijn Nederlands gedicht bewust heeft weggelaten om het verhaal waarschijnlijker te maken en het aldus een meer algemeen-zedelijke strekking, een les in ‘trouw’, mee te geven. Het motief der zeven jaren is verder nog aanwezig in G en B, geen spoor ervan in W⁽²⁴⁾.

Het tweede motief dat in N reeds bij het afscheid wordt ingezet is dat van de halve ring. Een ringdeling echter, zoals in de gedichten van Wyssenherre en Sachs, waar de hertog werkelijk een gouden ring middendoor hakt, maken we in het lied niet mee. Hoppe drukt zich dan ook niet zeer nauwkeurig uit wanneer hij schrijft: ‘Im Niederländischen Volkslied ist es die Herzogin, die den Ring teilt’⁽²⁵⁾: wij zien haar alleen de halve ring aan de hertog ‘geven’, niet delen (str. 4). De halve ring duikt later weer op als herkenningsmiddel bij de terug-

(24) Hoppe, p. 43. In de vertelling door De Mont en De Cock opgetekend (noot 18) - in het vervolg als V afgekort - vraagt de hertog zijn vrouw vijf jaar geduld te hebben (zoals in de Thomaslegende).

(25) Waarschijnlijk onder invloed van Bartsch die over het Nederlandse lied beweert: ‘Der zerbrochene Ring fehlt nicht, nur bricht sie ihn, nicht er’ (p. CXXII). Seehaussen ziet het juist (p. 48). In V is de ringdeling wel aanwezig: de hertog hakt er zijn trouwring door.

[p. 170]

komst van de hertog (str. 58-60). In De Dene's gedicht (ook de Franse versie) komt het ringmotief bij het afscheid niet ter sprake (te verg. met G). Als herkenningsmiddel verschijnt de halve ring bij de terugkeer (str. 20-21) dan ook geheel onverwacht en zonder verklaring waarom dit zo nodig een ‘alfuen... vyngherlyngh’ (Fr. tekst: str. 19, moyctie dung anneau dor) moest zijn.

...Dan vaart de hertog uit. Volgens De Dene (str. 1) wilde hij het H. Land gaan bezoeken - waarmee waarschijnlijk een bedevaart is bedoeld zoals in W en S⁽²⁶⁾ - in tegenstelling tot de dichter van het lied, volgens wie de hertog zo maar ‘ten oorlog wilde varen’ (str. 1). In het eerste geval, net als in alle andere ‘jongere’ versies, is één schip voldoende, in het lied vertrekt de hertog met ‘veel schepen wel bemand’, waarom de dichter het twee maal moet laten stormen op zee: één keer om het schip van de hertog alleen over te houden (str. 6), een tweede keer om dit schip in de Leverzee te drijven (str. 10-11).

In deze zee bevinden zich magneetstenen die het schip aantrekken en beletten zijn koers verder te zetten. De voedselvoorraad raakt op en algemene hongersnood dreigt. Een ‘felle Griffioen’ komt dagelijks boven het schip cirkelen, zodat niemand aan dek durft te komen. Op een dag wordt toch een lid van de bemanning door de vogel opgepikt. Dit voorval brengt de hertog op de gedachte zich in een ossehuid te laten naaien om zich op die manier door de grijp te laten ontvoeren. Dit is de Levermeer-Magneetberg-Griffioen-episode van het lied (str. 12-20). Van dit ook van elders bekende motievencomplex bleef bij De Dene alleen de ‘vueghelgrijp’ over. De nood waaruit de hertog uiteindelijk door dit dier wordt gered, kende bij deze laatste volkomen natuurlijke oorzaken: niet de fabelachtige Leverzee en Magneetberg zijn verantwoordelijk voor ellende en hongersnood aan boord van het schip, maar gewoon de hevige storm waardoor het schip lelijk gehavend werd en ‘victaelge faelgierde’ (str. 4A=3). In hoeverre we dit natuurlijke verloop, deze afwezigheid van Leverzee en Magneetberg, kunnen verklaren door de meer prozaïsch-nuchtere dan fictiefavontuurlijke tendens die we bij De Dene meenden te kunnen op-

(26) Hoppe, p. 43. V is nog een echt kruisvaardersverhaal: de hertog vaart uit om de ‘Turken’ in het H. Land te gaan bevechten en, in tegenstelling tot N, S, W, G en B, alle versies die teruggaan op de 14de-eeuwse ballade, bereikt de hertog ook dit land. Hij behaalt er verschillende overwinningen, verovert zelfs Jerusalem, waarna hij zijn avontuurlijke zeereis begint.

[p. 171]

merken, is niet geheel duidelijk. Is de huidige versie-De Dene het resultaat van een ‘versobering’ van een voorbeeld waarin zee en berg wel nog aanwezig waren of ontbraken deze ook reeds in zijn Vorlage? Het Franse gedicht geeft geen antwoord op deze vraag. Tussen de eerste en de tweede strofe ervan zijn zeer waarschijnlijk een paar strofen weggevallen. De overgang van 1 naar 2 is er werkelijk veel te groot: de hertog neemt afscheid van zijn vrouw en plots ligt hij in een paardehuid genaaid. Geen woord over het schip, geen woord over de storm of de hongersnood. De verzen waarin Levermeer en Magneetberg eventueel ter sprake hadden kunnen komen zijn er niet meer. Maar misschien waren deze elementen reeds afwezig in de versie van Hendrik de Leeuw die De Dene heeft gekend. In het gedicht van Wyssenherre bv., elders zo rijk aan fabelachtige motieven, worden voormelde zee en berg ook niet genoemd en Göding, net als De Dene, verklaart de moeilijkheden op het schip door natuurlijke oorzaken, hij legt dezelfde nadruk op de schade die door de storm aan het schip werd toegebracht⁽²⁷⁾.

Tot nu toe hebben we de gegevens waarin De Dene van N afwijkt vooral negatief moeten formuleren: De Dene heeft niet of slechts onvolledig wat het lied wel heeft. Anders is het gesteld met het slachten der paarden, een gegeven dat we aantreffen zowel in historie en histoire van De Dene (Nl. str. 4A=3 en Fr. 2) als in B en W. Niets hiervan in het Nederlandse historielied en de gedichten van Sachs, waar alleen van hongersnood sprake is, maar niet van de wijze waarop de bemanning deze probeert te verhelpen. Maar nog een ander element plaatst De Dene ten opzichte van het lied aan de pluszijde: de figuur van de knecht (vgl. Graaf Wetzel in Herzog Ernst). Deze knecht krijgt in De Dene's gedicht, net als in W, G en B trouwens, een zelfstandige rol toebedeeld en treedt vooral bij het slachten der paarden actief naar voren. Reeds bij het vertrek van de hertog (str. 2) maakte De Dene een onderscheid tussen 's hertogs ‘Cnaepe ende zyn volck’ (str. 2). Na de paardenslachterij wordt deze knecht gevraagd het paard van zijn meester te villen en de hertog in de huid te naaien (str. 3B = 4). In N worden daarentegen alle bemanningsleden zonder onderscheid door de hertog als ‘myn lieve vrienden’ (str. 9) toege-

(27) Hoppe, p. 44. In W is wel nog sprake van ‘eyn ort’, ‘Da mosten sie also stille ligen / Vnd mochten weder hinnen noch fort’ (Massmann, a.w., p. 125 of Seeh., p. 154). In V is evenmin sprake van Leverzee of Magneetberg.

[p. 172]

sproken of door de dichter ‘'t Hertogs liên’ genoemd (str. 17). De paardenslachterij en het zelfstandig optreden van de ‘Cnaepe’ wijzen er duidelijk op dat De Dene zijn stof uit een andere - naar Hoppe's bevindingen, tevens een jongere⁽²⁸⁾ - redactie van de sage betrekt dan deze waar Sachs en de dichter van N bij aansluiten. Deze jongere tak, waar W, G, B en, zoals nu ook blijkt, De Dene vertegenwoordigers van zijn, is wat scheefgegroeid: een aantal nieuwe, grovere motieven zijn de sage binnengedrongen (het slachten der paarden - in G en B gaan de uitgehongerde mannen zelfs tot kannibalisme over), terwijl reeds bestaande motieven uit hun zinvol verband werden verplaatst. Dit laatste is bv. het geval met de episode van de ‘vueghelgrijp’⁽²⁹⁾, waardoor de hertog uit zijn benarde situatie wordt gered. We zagen reeds in N hoe een ‘werkongeval’ de hertog op de gedachte brengt zich in een ossehuid te laten naaien om zich zo door de vogel te laten wegbrengen⁽³⁰⁾. De hertog handelt met voorbedachten rade, de bedoeling van de wat vreemde verpakking in een dierehuid⁽³¹⁾ is iedereen duidelijk. Zo gaat het ook in S, zo deden ook zes van de zeven overgebleven bemanningsleden in het gedicht van Herzog Ernst, nadat de grijpen de lijken van de verhongerde schipbreukelingen waren komen roven. In De Dene's historie nu (ook in de Histoire) laat de hertog zich in een paardehuid naaien, zonder dat, niet alleen de lezer, maar ook de hertog zelf, iets van de ‘vueghelgrijp’ hebben gehoord of gezien. De vogel komt pas voor het eerst te voorschijn, nadat de hertog reeds, om welke reden dan ook, in de huid was verpakt (str. 5). De redding is hier niets anders dan een heel gelukkig toeval: was de vogel niet plots en onverwacht opgedoken, dan was de hertog met huid en al door de golven verzwolgen. Niet zozeer de onwaarschijnlijkheid van dit gelukkig toeval echter stoort de lezer van De Dene's gedicht, maar vooral het vreemde en onverantwoorde gedrag van de hertog. Wat is

(28) Hoppe, pp. 44-45.

(29) Vgl. twee toepasselijke citaten in het Mndl. Wdb. IX 774-775 over de vogelgrijp: ‘Voghelgrijp... is den mensche ende den paerden seer hatich, Dial. Creat. 58c (vgl. Nat. Bl. III, 1769: “dat paert haten si (grifes) ende den man”)’.

(30) In V wordt tot drie maal toe iemand van het scheepsvolk door een roofvogel ontvoerd.

(31) In plaats van zeehondehuiden in Herzog Ernst (in één geval ook reeds paardehuiden, Hoppe, p. 46), paardehuiden in De Dene, W, B en S, en ossehuiden in N en G. Over het gebruik om schepen met ossehuiden te bekleden, zie Kalff, Lied in de ME., p. 108 en de curraghs in de Vita Brendani (H.P.A. Oskamp, De Reis van Sente Brandane, Zutphen 1971, p. 9).

[p. 173]

dat voor een man, die, in een paardehuid gehuld, op het dek van het schip gaat liggen, ‘verbeydende goe Aventhuere’ (str. 3B=4)? Het gebrek aan motivering en interne logika in deze episode heeft De Dene volledig met Göding gemeen⁽³²⁾.

‘Goe Aventhuere’ brengt de hertog naar een ‘vreimdt landt / vul wilder busschaidge’ (str. 5). Maar, ondank is 's werelds loon: de hertog werkt zich uit zijn omhulsel en slaat de grijp de rechterklauw af (str. 6). Later (str. 24) zal De Dene ons vertellen dat deze klauw als trofee boven het graf van de hertog werd gehangen. Deze klauw nu brengt het gedicht van De Dene weer in de buurt van W en G⁽³³⁾. Het Nederlandse lied kent dit element niet: de hertog doodt er de jongen in het nest (str. 22), zoals in bijna alle andere versies... en zoals in De Dene's Franse tekst (str. 4). Hoe moeten we dit onderscheid tussen historie en histoire verklaren? Laten we beide versies elkaar aanvullen, dan blijft deze combinatie toch steeds in dezelfde richting wijzen, nml. deze van W en G. Hier vinden we immers zowel het doden der jongen als de klauw(en) vermeld: één griffioenklauw die later boven het graf wordt gehangen in G, verschillende klauwen in W⁽³⁴⁾. De Dene vermeldt in het Franse gedicht alleen het doden der jongen maar komt toch ook niet los van de gedachte dat er iets boven het graf van de hertog moet worden gehangen. In het Nederlandse verhaal waren dat ‘vueghelgryps claeu en tzweerd’, in het Franse wordt dat ‘son escu et espee’ (str. 27). Wanneer we ons hier het gebruik van het motief der zeven jaren in het Franse gedicht herinneren en het ontbreken daarvan in het Nederlandse, krijgt men de indruk dat De Dene zijn stof over beide gedichten wat heeft verdeeld. Misschien was dit wel juist de reden waarom hij de ‘VVaelkens’ nog met een gehele historie van de hertog van Brunswijk wilde ‘stofferen’? In zijn Nederlandse gedicht had hij nog niet alle elementen van de hem bekende sage opgebruikt, zodat hij deze nu in een Franse versie ervan te pas kon brengen. Wanneer dit werkelijk De Dene's werkwijze was, wanneer we dus de Nederlandse en de Franse tekst mogen beschouwen als elkaars komplement, dan is het duidelijk dat we

(32) Ook in N blijft het onduidelijk hoe de vrees voor de grijp plots in hoop op redding omslaat, en niet alleen in W zoals Hoppe (p. 45) veronderstelt.

(33) Hoppe, p. 46.

(34) Boven het graf van Hendrik de Leeuw in de Dom te Braunschweig heeft inderdaad een drinkhoorn in de vorm van een vogelklauw gehangen. Deze maakt nog deel uit van de kerkschat aldaar. Seeh., p. 139.

[p. 174]

pas een juist en volledig gezicht op zijn voorbeeld zullen krijgen wanneer we beide gedichten als delen van een kleine legpuzzel in elkaar laten passen. Het beeld dat we op deze manier reeds gedeeltelijk hebben ‘uitgelegd’ is er een dat duidelijk gemeenschappelijke contouren vertoont met G en W.

Na de grijp-episode volgt de ontmoeting met leeuw en draak. We hebben reeds opgemerkt dat dit gegeven, als vaste spil binnen het avonturengedeelte van ieder Hendrikverhaal, weinig of geen varianten vertoont. Anders is het gesteld met de wijze waarop de hertog en zijn leeuw uiteindelijk het eiland of het bos kunnen verlaten. In het historielied (str. 32) komt een schip voorbij waarvan de schipper de hertog en, na enig gekibbel, ook de leeuw wil laten meevaren. Bij De Dene gaat het er enigszins anders aan toe: geholpen door de leeuw bouwt de hertog een vlot. Hiermee klaar, steekt hij zonder het trouwe dier van kant. De leeuw kan gelukkig nog net op tijd met een sprong het vlot bereiken. Zo worden ze uiteindelijk door een groot schip opgenomen (str. 9-13). In beide Nederlandse versies komen hertog en leeuw aan boord van een schip, maar bij De Dene, in tegenstelling tot wat we bij zijn snelle afwikkeling van het verhaal zouden verwachten, gebeurt dit langs de omweg van het vlot. Met de bouw van en de reis op het vlot sluit hij weer nauw aan bij W, G en B. De meeste elementen: de bouw van het vlot (W, G, B), het vertrek van de hertog terwijl de leeuw op jacht is (G en B) en de leeuw die het vlot achternaspringt (W, G, B) vinden we in deze ‘jongere’ versies terug - ze ontbreken in S en N⁽³⁵⁾. De Dene heeft hier zelfs nog even de tijd om te vertellen dat de leeuw met een konijn kwam aangelopen (str. 12 / Fr. tekst: str. 9 ‘portant vng conin auecques luy’): in G is dat onbepaald wild, in B een everzwijn. W, G en B laten de hertog in navolging van de

(35) Hoppe, pp. 48-49. Waarschijnlijk vereenvoudigt Hoppe te veel wanneer hij meent dat deze episode een persoonlijke toevoeging van de dichter der jongere Hendrikballade zou zijn. Zenker (a.w., pp. 161-165) wijst op overeenkomstige elementen in de leeuwenepisode van W/G (Zenker vermeldt nergens N en S waarin deze elementen juist ontbreken) met Neckam, de zuidfranse Golfier de las Tors (begin 13de eeuw), e.a. Bij Neckam vertrekt de ridder heimelijk tijdens de slaap van de leeuw. Deze laatste ontwaakt, springt het water in, de ridder achterna, maar verdrinkt. In de Golfierversie zwemt de leeuw eveneens het schip van zijn redder achterna. Zie ook Seeh., pp. 93-98.
We wijzen nog op een klein verschil tussen W en De Dene: in W bestuurt de leeuw het vlot, bij De Dene houdt de hertog het roer (de stok).

[p. 175]

Herzog-Ernstsage nog meer avonturen beleven: het vlot drijft beide reizigers onder een hoge, duistere berg waar ze na een dag en een nacht een wondere ‘carfünkel stein’ (W) kunnen bewonderen, ze komen terecht bij vreemde snavelmensen (dye gesnebelten, W), eenogigen, mensen met een hondekop, enz... Van al deze wondere dingen en fabelachtige wezens geen spoor bij De Dene. Waren ze hem werkelijk onbekend? Waarschijnlijker lijkt me dat hij ze als té onwaarschijnlijk en als te weinig relevant, maar liever heeft weggelaten. Het Franse gedicht wijkt in deze weinig af van het Nederlandse. Alleen wordt hier duidelijk gemaakt dat de hertog reeds vanop het eiland een schip had zien liggen⁽³⁶⁾ waarom hij doelbewust zijn vlot gaat bouwen en De Dene kan zeggen:

ainsy flotant le ducg...
est a la deuantdicte nauire arriue.

Het grote schip brengt de hertog en zijn leeuw zonder meer aan land. De zeereis eindigt bij De Dene reeds in de 13de strofe met de woorden: ‘zoo quamen zy ouer tzeewatre stranck’. Een dergelijke probleemloze vaart en ontscheping treffen we in geen enkele andere versie van de Hendriksage aan, dus niet in N, en ook niet in De Dene's Franse tekst. Aan het ene geciteerde vers ‘beantwoorden’ in de Franse tekst niet minder dan vijf strofen, nml. 10, 11, 12, 13 en 14 die we op p. 162 als ‘geheel onafhankelijk van de Nederlandse tekst’ hebben gekarakteriseerd. Dezelfde episode neemt in N zelfs 16 strofen in beslag (str. 32-47). Wat gebeurt er dan in dit lied en in de Franse tekst - om slechts deze twee te noemen -, vóór de hertog weer voet aan wal zet? Op het schip ontmoet de hertog ‘den vyand’ / ‘le dyable’. Deze vertelt hem dat zijn vrouw ‘morgen’ met een ander zal trouwen. De vraag van de hertog is hoe hij op tijd in zijn land geraken kan om dit huwelijk te verhinderen. Daar weet de duivel een antwoord op: hij stelt voor de hertog slapend naar zijn land te brengen. Wanneer de hertog echter, in zijn land aangekomen, niet wakker wordt, moet hij zijn ziel aan de duivel afstaan. De hertog stemt toe wanneer de duivel belooft ook zijn leeuw te willen overbrengen. Alles gebeurt zoals overeengekomen. De duivel vliegt hen naar het paleis van de

(36) Vgl. met W en B waar het vlot gebouwd wordt om ermee naar een berg/burcht te varen die van op het eiland zichtbaar was (Bartsch, p. CXIX en Seeh., p. 30 en 54).

[p. 176]

hertog, waar, op het laatste ogenblik, de leeuw zijn meester uit de slaap wekt met zijn gebrul (in het lied ook nog met ‘zyn klauwen groot’), zodat de duivel uiteindelijk van een kale reis terugkeert. Veel verschillen vertonen de versies van dit duivelverhaal niet. W en G wijken slechts in zoverre van S en N af dat zij de duivel hertog en leeuw afzonderlijk laten overbrengen: eerst de hertog, daarna de leeuw⁽³⁷⁾. Men heeft de indruk dat De Dene in zijn Franse tekst eveneens aan een afzonderlijke vlucht, of beter, een afzonderlijke aankomst van hertog en leeuw (eerst de leeuw, dan de hertog) heeft gedacht: (str. 14)

...le lyon voyant la terre son soulas
salist parauant sur la terre en baz
veuljant selon sa nature gemir
dont le ducg reueilja de son dormir.

Een onbeantwoorde vraag is nog waarom De Dene deze episode in zijn Nederlandse tekst niet heeft opgenomen. Vond hij dat de avonturen van de hertog op zee reeds lang genoeg hadden geduurd? Misschien wilde hij vooral de aandacht niet afleiden van dat wat hem in dit verhaal het meest interesseerde, de uiteindelijke hereniging van beide echtgenoten en de trouw van de leeuw? Voor een duivelverhaaltje als deze episode was er in zijn tijd immers zoveel belangstelling. Misschien kwam het De Dene tevens niet geheel moreel verantwoord voor dat de hertog zo maar van de diensten van de duivel gebruik maakte en het leven van zijn ziel op het spel zette? Het antwoord op deze vragen geeft De Dene zelf in zijn Aucteur vóór de Franse tekst (zie p. 162), waar hij over de verhouding tussen het Nederlandse gedicht en zijn Franse ‘vertaling’ spreekt van de ‘gheconfyte lueghene’ die hij de ‘history’ (= de Nedl. tekst) heeft ‘anghelapt’. De duivelsgeschiedenis die hier wordt bedoeld leek hem blijkbaar te onwaarschijnlijk en ‘verwonderlijk’ om in zijn Nederlandse versie op te nemen. Daardoor werd deze geschiedenis het belangrijkste restant van de sage dat De Dene in zijn Franse hertog van Brunswijk nog kon verwerken. De afwezigheid ervan in het Nederlandse gedicht verplichtte de Brugse rederijker tot het invoeren van een ander medium waarlangs de hertog het nieuws van het aanstaande huwelijk van zijn vrouw kon vernemen. Lang heeft hij hier wel niet over nagedacht. Wat

(37) Hoppe, p. 50 en Seeh., p. 85.

[p. 177]

was eenvoudiger dan hier het oude, vertrouwde droommotief in te lassen⁽³⁸⁾? Tijdens zijn slaap hoort de hertog een stem die hem meedeelt ‘hoe laat het is’. Aan deze droom gingen nog een gevecht met de rovers vooraf, een element dat in geen andere versie van de Hendriksage wordt aangetroffen. Het ontbreekt tevens in de Franse tekst. We mogen daarom veronderstellen dat De Dene ook hier aan het improviseren is gegaan en deze overval heeft ingevoegd bij wijze van compensatie voor het weggelaten duivelverhaal. De Brugse rederijker wilde misschien nog een staaltje geven van de trouw van de leeuw: een leeuw die met de hertog een paar rovers verslaat in ruil voor een leeuw die de listen van de duivel overwint.

Uiteindelijk worden beide echtgenoten herenigd. Afgezien van het reeds vermelde ringmotief (in N, zoals in V en in het Zweedse lied, groeien beide ringhelften aan elkaar vast - str. 60), kunnen we nog wijzen op het volgende: in ruil voor de hertogin krijgt de bruidegom bij De Dene de dochter van de hertog tot bruid (str. 22), zoals in S, - in G is dat een meisje uit Frankenland -⁽³⁹⁾. Daar is in het Nederlandse lied geen sprake van: Hoppe heeft het hier blijkbaar niet goed gelezen⁽⁴⁰⁾. In het lied sterft de hertog reeds vlug na zijn thuiskomst, bij De Dene en in alle andere versies leeft hij nog ‘een langhe wyle’. De enkele, minder belangrijke detailverschillen in verband met het leeuwemonument hebben we reeds vermeld. Interessant is het echter nog te weten dat De Dene blijkbaar de enige bekende versie is die melding maakt van het zwaard waarmee de hertog de draak had gedood, dat, naast de griffioenklauw, boven het graf wordt gehangen (Nl. str. 24 / Fr. str. 27). Dit is vooral merkwaardig omdat het blijkt te stroken met de werkelijke toestand, destijds in de dom te Braunschweig: in het begin van de 16de eeuw hing daar namelijk nog, naast een vogelklauwvormige drinkhoorn, een zwaard boven het graf van Hendrik de Leeuw en zijn gemalin Mathilde⁽⁴¹⁾.

(38) Deze droom alleen nog in de aan de Hendriksage verwante Möringer (noot 5).

(39) De dochter van de hertog eveneens in het Möringerlied en de Deense liederen: Hoppe, p. 30. Merkwaardig is wel dat De Dene in deze herenigingsscène nog een ander element met de Deense liederen gemeen heeft, nml. de hertogin die bij de herkenning van de ring de tafel omverspringt (Nl. str. 21, Fr. str. 20): vgl. Hoppe, p. 29.

(40) Hoppe, p. 53.

(41) Seeh., p. 140.

[p. 178]

Hiermee zijn we dan aan het einde gekomen van ons verhaal en menen we tevens een antwoord gegeven te hebben op de vragen op p. 162-163 gesteld. Samenvattend kan men besluiten: het Nederlandse historielied en De Dene's historie van de hertog van Brunswijk vertonen een aantal opvallende verschillen in motiefgebruik. De belangrijkste daarvan verwijzen het gedicht van de Brugse rederijker naar een andere, jongere versie van de Hendriksage dan deze waar het lied op teruggevoerd kan worden. Bedoeld zijn: het zelfstandig optreden van de knecht, het slachten der paarden, de ‘onverantwoorde’ verpakking in een paardehuid, de klauw van de grijp en tenslotte de bouw van en de reis op een vlot. Al deze elementen vonden we terug in de gedichten van Wyssenherre en Göding en in het Boheemse volksboek, ze ontbreken in de versies van Sachs en in het Nederlandse lied. Herinneren we er de lezer aan dat De Dene zijn gedicht in 1543 heeft geschreven, dan is het niet zonder belang te weten dat de ‘schöne alte Histori’ van Göding pas in 1585 werd geschreven en als volksboek gedrukt en dat de oudst bekende uitgave van het Tsjechische volksboek in 1565 van de pers kwam. De enige versie van de trits W, G, B die ouder is dan deze van onze Brugse rederijker is het gedicht van Michel Wyssenherre, geschreven vóór 1474 in zuidelijk Rijn-Frankenland. Al blijft het moeilijk te beslissen bij welke van deze versies De Dene in zijn gebruik van voormelde verhaalelementen meer of minder aanleunt, de paardenslachterij (ontbreekt in G) en het gebruik van een paardehuid (in G een ossehuid) schijnen zijn verhaal meer te doen overhellen naar Wyssenherre. Daar tegenover staan echter weer die elementen die De Dene gemeen heeft met G: de termijn van zeven jaar (in het Franse gedicht), de éne klauw (in plaats van meer dan één in W) en de schadeloosstelling van de bruidegom. Hoe dan ook, De Dene leert ons dat er in de Nederlanden der 16de eeuw nog een andere versie der Hendriksage is rondgegaan dan deze waarvan het lied en de door De Mont en De Cock opgetekende vertelling de late getuigen zijn. Ondertussen is het duidelijk geworden dat deze motieven ook in De Dene's Franse tekst worden aangetroffen, waardoor het irrelevant zou zijn, omwille van enkele verschillen voor De Dene's Franse en Nederlandse tekst verschillende voorbeelden te postuleren. De kleine afwijkingen tussen beide kunnen immers worden verklaard door de eigen werkwijze van de Brugse dichter die in deze gevallen blijkbaar distributief was: een weinig evenwichtige verspreiding weliswaar van de beschikbare gegevens over beide teksten, waarbij het Franse gedicht de meer literaire en wat onwerkelijke elementen kreeg toebedeeld (de

[p. 179]

zeven jaren en het gehele duivelverhaal)⁽⁴²⁾. Wanneer we uit de Aucteur bij dit Franse gedicht vernemen hoe De Dene reeds denkt over de geloofwaardigheid van het duivelverhaal (een gheconfyte lueghene) is het zeker niet onmogelijk dat hij andere, vreemde, fabelachtige motieven geheel heeft weggelaten (Leverzee en Magneetberg misschien, of, waarschijnlijker, de avonturen met het vlot, zoals in W, G en B). De enige positieve inbreng van De Dene beperkt zich dan tot het invoeren van het gevecht tegen de rovers en het droommotief in het Nederlandse gedicht, en deze dan nog als compensatie van het duivelverhaal dat, zoals gezegd, naar de Franse tekst werd verwezen.

Een verhalend gedicht als De Dene's historie van de hertog van Brunswijk neemt een opvallend eenzame plaats in tussen de vele didactisch-moraliserende en beschouwelijke gedichten en liederen in zijn Testament⁽⁴³⁾. Een echt verteller is er aan de Brugse rederijker wel niet verloren gegaan. De houding van De Dene tegenover de Hendriksage is die van een scepticus die afstand neemt van het verhaal waar hij nochtans zelf zijn rijmkunst aan heeft besteed. Hij geloofde niet in de fictie van deze sage waarin de ‘historische’ aanleiding bijna geheel door fabel en fantasie is omweven, hij geloofde niet in de waarde van het materiaal waar hij mee werken moest. Geen wonder dat zijn historie van de hertog van Brunswijk niet tot leven komt: zonder dit geloof blijft immers ieder werk dood.

(42) Dat De Dene beide gedichten werkelijk verschillend naar hun waarheidsgehalte waardeerde, bleek uit de tegenstelling ‘history/lueghene’. Dit betekent ook weer niet dat hij zeer veel waarde hechtte aan de historiciteit van zijn Nederlands verhaal: in de inleiding tot het gedicht lezen we immers de wat ironische verzen:

Vanden hertoghe van Bruunswyck / maer
Eist Lueghene of waer
God verleen ons / een goet Coorne jaer...

(43) Afgezien van enkele anecdotische refreinen en liederen in 't zot kunnen we in het Testament nog slechts als ‘episch’ aanstippen, het gedicht ‘Van Tcaeckebeen’ (fol. 118-119v), een soort ‘komisch epyllion’. De fabels uit zijn latere verzameling (1567) zijn weinig oorspronkelijk: J.F. Heijbroeck, De Fabel. Ontwikkeling van een literatuursoort in Nederland en in Vlaanderen, Amsterdam 1941, pp. 66-67.

[p. 180]

Tekst

- Om de leesbaarheid van deze tekst te bevorderen is De Dene's overvloedig en vrij willekeurig gebruik van hoofdletters aan onze hedendaagse soberheid daarin aangepast. We hebben ook de strofen van de Nederlandse en de Franse tekst genummerd. Voor de uitgave van deze tekst konden we tevens steunen op het werk van Ignace Trioen, zijn als licentiaatsverhandeling (Rijksuniversiteit Gent, 1968) bezorgde uitgave van Fol. 249 tot 300 van het Testament Rhetoricael namelijk, achteraf nogmaals met het handschrift vergeleken door W. Waterschoot. -

Vanden hertoghe van Bruunswyck / maer⁺

eist lueghene of waer

God verleen ons / een goet coorne jaer

hy als ghetrauwe standvastich pylaer

Actum Anno hadde bynaest duer ontrauwe wankelbaer

ontpaert ghevonden zyn wederpaer

.1543. maer quam jn tyds naer

jn tsbrulofts verghaer

Daer een ander schicte trauwe

zynder huusvrauwe

dhertoghe de naeste was dats claer

(1) Godsvruchteghe mensschen heeft men oyndt ghevonden

ter eeren gods ghereyst / ouer zee ende zandt /

een hertoghe van Bruunswyck jn voorleden stonden⁺

die vvilde ghaen bezoucken theligh landt

oorlof nam hy an zyn edel vrauwe playsant

huer bevelende / al zyns huus secreten

ende es om reysen te peerde ghezeten

(2) Voortrydende zoo hy hadde jnden zin

zyn cnaepe ende zyn volck tsamen

zyn commen zo verre te landewaerts jn

tot dat zylieden an de zee quamen

daer ghynghen zy tschepe naer tbetamen

jnde zee zynde / zoot wilde wesen

esser een groot tempeest vpgheresen

(3B=4) Dedel hertoghe maecte gheen gheschillen
.B. dat hem de benautheyt van zyn volck deerde

zyn cnaepe deedhy zyn peerdt villen

en liet hem der jn naeyen / zoo hyt begheerde

hier jn lach hy ghewapent / met zynen zweerde

alsoo verbeydende goe aventhuere

tzoete mocht commen / doch hy naer tzuere /

+ (fol. 276v)

+ (fol. 227r)

[p. 181]

 

(4A=3) Jnde zee dryfuende mast cabels bezweken

 

.A. veel daeghen victaelge faelgierde ter nood

 

dies moesten de peerden den hals of steken

 

ende aeten tvleesch van honghere groot

 

tempeestich lydende veel wederstoot

 

jn duusentich periclen vul ancxst en ducht

 

anders niet ziende dan zeewaeter en lucht /

 

 

 

(5) Zulcke ancxst ende vreese had hy noyndt gheploghen

 

tschip bedarf om zyncken jnden grondt

 

een vueghelgryp die quammer ghevloghen

 

die den hertoghe greep ter stondt

 

alsoo hy jnt vel lach ghenaeyt ghezondt

 

end heeft hem ghevoert / huut dat passaige

 

jn een vreimdt landt / vul wilder busschaidge

 

 

 

(6) Als hem den vueghelgryp daer brochte

 

zyn zweerd lach met hem jnt vel ghenaeyt

 

met grootter subtylheyt hy huutgherochte

 

hem ziende / de vueghelgryp wierdt ontpaeyt /

 

daer jeghens te strydene / was hy verfraeyt⁺

 

ende heeft daer clouck zonder verflauwen

 

vueghelgryps rechter claeu ofghehauwen

 

 

 

(7) De vueghelgryp vervloogh thueren onghemaecke

 

dhertoghe doe zynde jnt busch alleene

 

hy zach een leeu vechten jeghens een draecke

 

die fellick groot was / de leeu te cleene

 

dies hielp hy den leeu / daer huten weene

 

ende dhertoghe / naer zyn ridderlick pleghen

 

heeft daer die felle draecke versleghen

 

 

 

(8) De leeu zynde verlost huut die tempeesten

 

quam totten hertoghe ghedwee en vry

 

hem tooghende alle toufzaemeghe feesten

 

waer dat hy ghynck den leeu bleef hem by

 

hoe langhe dat jnt busch was hy

 

daer of en vyndtmen gheen tydt bescreuen

 

toe langhe dat hy daer heeft ghebleuen

 

 

 

(9) Maer dedel hertoghe voorzienich en stout

 

die ouerdochte zeer vreimde zaecken

 

met zynen zweerde ofhieu hy hout

 

dat hy huut tbusch mochte gheraecken

 

eennen hoirt ghyngh hy der of maecken

 

daer hy me mochte zonder wee

 

eenichssins ouervaeren die wilde zee

+ (fol. 277v)

[p. 182]

 

(10) Den leeu zyn aes zochte zonder verblaeuwen

 

ende hielp zynen meestere neerstelick daer

 

thout vergaderen met zyn claeuwen

 

ende was hem zeere bedienstich voorwaer

 

dat ghedaen zynde / doe der naer

 

thooft leydhy nedere te dien keere

 

ende wierdt slaepende by zynen heere

 

 

 

(11) Dhertoghe wilder niet langhe blyfuen

 

jnt busch / dies was hy vanden zinne

 

vpden hoirt te ghaene / ende laeten dryfuen

 

jnde gods ghelee te zynen ghewinne

 

hy dochte den leeu was te busschewaerts jnne⁺

 

zouckende wat hy mochte eten

 

ende dat hy zyn meester zoo zoude vergheten

 

 

 

(12) Eer dat dhertoghe vp dien dach

 

teeneghaer ofvoer van die stede

 

den leeu naer hem commen gheloopen zach

 

ende broghte met hem een conyn mede

 

den leeu groote pooghernye dede

 

als zyn meester steken zou vanden cant

 

hy spranck vp den hoirt / ende liet het landt

 

 

 

(13) Zo verre zo langhe dhertoghe voer

 

vp zynen hoirt die jn zee zwam

 

met eennen stocke zo hilt hy troer

 

tot dat hem een groot schip naer quam

 

doe liet hy den hoirt / en daer jn clam

 

ende den leeu jn tschip oock spranck

 

zoo quamen zy ouer tzeewatre stranck

 

 

 

(14) Dhertoghe te lande ghearriueirt

 

de leeu en deed hem gheen verlaet

 

zo hy duer tlandt es ghepasseirt

 

wierdt hy bespronghen van roouers quaet

 

hy steldhem ter weere jn doucker daet

 

en weerd hem zoo metten zweerde bloodt

 

dat twee roouers daer bleuen doodt

 

 

 

(15) Dhertoghe voornoomt van edelen bloede

 

met zynen leeu / es duer een busch gheghaen

 

hem luste te rustene / want hy was moede

 

dies vougdhem nedere ter eerden zaen

 

den leeu by hem / clouck by ghestaen

 

dhertoghe dochte zoo hy lach en sliep

 

dat dus een stemme themwaerts riep

+ (fol. 278r)

[p. 183]

 

(16) Staet vp hertoghe / en thuuswaerts keert

 

boodschap zo brynghjck hu waerachtich

 

blyft ghy hier langher hu druck vermeert

 

hu wyf verliest ghy / end hu goedt machtich /

 

haest hu staet vp / zyt dit voordachtich⁺

 

want jck zeghu jn goeder trauwe

 

corts zal erhuwen dyn edel huusvrauwe

 

 

 

(17) Dhertoghe stondt vp naer dat verstandt

 

ende om schuwen meerdere dangier

 

zynen leeu streeck hy metter handt

 

aldus sprekende / Och edel dier

 

laet ons gherynghe scheeden van hier

 

mynen moet es bedruct nv zeere

 

tot jck comme daer jck bem landheere

 

 

 

(18) Al truerende ghynck hy naer de behoorte

 

zyn zinnen die hadden lettel ghepaeys

 

totdat hy quam an deerste poorte

 

van zynen slote ende palaeys

 

tghepeyns maect hem veel hooftghedraeys

 

hy clopter vooren styf ter cuere

 

zo datmen hem opene dede de duere

 

 

 

(19) Doe hy tusschen de tvveetste poorte quam

 

liet zynen druck wat neder zyncken

 

troost jn hem zeluen ter herten nam

 

ende badt om eens te mueghen dryncken

 

eennen jonghelyngh wild hem schyncken

 

ghewillich huut een jonsteghe grondt

 

een pot vul wyns haeldhy ter stond

 

 

 

(20) Dhertoghe dranck al huter schaelen

 

waer of hy lauenesse ontfynck

 

daer naer liet hy jnden wyn daelen

 

een alfuen schoonen vyngherlyngh

 

hy verzochte anden jonghelyngh

 

dat hyse der bruud draeghen zoude

 

zou was ghemaect van fynen goude

 

 

 

(21) Doe dhertoghinne den rynck zach

 

die den jonghelyngh huer quam draeghen

 

versaeght beroert / meer dan zou plach

 

stack omme den tafel ende scraeghen

 

totten hertoghe / es zou vpgheresen⁺

 

end als hueren man vriendschap bewesen

+ (fol. 278v)

+ (fol. 279r)

[p. 184]

 

(22) Dhertoghe die toogde oock zyn eere

 

alle zwaermoedicheyt hy verghat

 

want hy ghaf den jonghen heere

 

die zyn wyf zoude hebben ghehadt

 

zyn eeghin dochtre / ende bouen dat

 

goeds ghenough ghaf hyder mede

 

thuerer ruste ende paeyselichede

 

 

 

(23) Dhertoghe ghecreegh zyn landt en wyf

 

elck was verwondert daer zynde verghaert

 

ghezaemelick leefden voorts zonder ghekyf

 

zyn vromicheyt wierd zeer verre vermaert

 

van alle man eere gheopenbaert

 

Langhe wyle daer naer starf hy

 

den leeu die bleef hem altyds by

 

 

 

(24) Jn een tombe wierd hy begrauen

 

der bouen hyngh vueghelgryps daeu en tzweerd

 

den leeu en wilde van daer niet drauen

 

vp tgraf te blyfuene heeft hy begheerd

 

zyn meesters doodt heeft hem ghedeerd

 

want at noch dranck van rauwe groot

 

naer tshertoghen zyns meesters doodt

 

 

 

(25) Dhertoghe van bruunswyck tzyn claere zaecken

 

begheerde voor zyn doodt een bede

 

datmen een pyroon zoude maecken

 

ende stellen jnde middel vander stede

 

en daer vp zetten tzynder ghedachtichede

 

eennen leeu vp dat fyne // was

 

van goude zo groot / als de zyne //was

 

 

 

(26) Dhertoghinne vulquam dit al

 

jn eeuwegher memoryen gent

 

hy wast weerdich jnt eerdsche dal

 

van edelen huuse was hy bekent /

 

aldus nam zynder rengnatien hendt⁺

 

jnt tghetal hopen wy / die den heere dienden

 

God werct wonderlick jn zyn vrienden

 

 

 

Aucteur

 

 

 

Om de meersman VVaelkens oock wat te stofferene

 

en te testamenterene

 

van twondere jn dit huwelick gheschiet

 

hebjck gheavonthuert slicht te translaterene

 

jn een cuecken walschken tvoornoomde bediet

+ (fol. 279v)

[p. 185]

 

Al en accordeert den zin juiste tsamen niet

 

ende hebber wat waerschynich anghelapt /

 

tot historyen dient zomtyds ghefingiert yet

 

dat verwonderen biedt

 

houdet voor een gheconfyte lueghene gheclapt /

 

 

 

Histoire Merueilieuse

 

du ducg de bruunswycg nommez

 

lequel par fortune fortuneuse

 

en pluseurs perilz fust preseruez

 

 

 

Aux Lecteurs

 

 

 

Fort jnconstante est rengnation mondaine

 

la fortune fameuse donne aulcuns plaine

 

bonne felicite

 

aultres beaucop tribulations amaine

 

crainte / doeul / promesse jncertaine

 

et nulle prosperite

 

aulcuns riches deuenir a mendicite

 

et aultres poures parvenier a richesse

 

aulcuns mectant en paix et tranquillite

 

eulx veuljant enuironner de totte largesse⁺

 

aulcuns dominateurs en royale noblesse

 

aultres la face eulx retourner

 

de sorte que telz totallement oppresse

 

et comme bien jnconstante deesse

 

eulx faire perir en abysme de mer

 

Dung amoureux de fortune auons en memoire

 

jadiz triumphateur en haulte victoire

 

publicquement

 

ayant rennomee selon antycque histoire

 

accoutrez de la belle fortuneuze gloire

 

bien richement

 

vng ducg de bruunswycg cestoit alors present

 

lequel fortune esleut tousjours preseruer

 

de pluseurs perilz luy liura pacificquement

 

dont victorieusement bien debuait tryumpher

 

Auquel ducg vng lyon ensuiuist sans cesser

 

par grande fidelite que avoit vers luy

 

a cause que le dict ducg eust voullu resister

 

le grand serpent / veuljant le lyon suppediter

 

dont ce lyon / son maistre preserua aussy

 

Le lyon veult nature noble naturer

 

lequel tous aultres animaulx doibt passer

+ (fol. 280r)

[p. 186]

 

fort et puissant

 

maint noble prinche faict le lyon figurer

 

et en ses armes respectiuement blasonner

 

comme noble playsant

 

le lyon en fidelite est fort constant

 

a ses bienfacteurs aussy amyable

 

que plus est jusques a la mort memorant

 

que vers luy aulcun a este pytoiable

 

le lyon / est entre les nobles laudable

 

comme de noble pardurant couraige

 

par nature aux nobles oncques fauorable

 

parquoy le lyon est aggreable⁺

 

vers roix et prinches en tout passaige

 

Le lyon doncques bien doibt estre nomme

 

exemple de fort grande fidelite

 

au mondain terroir

 

comme par Ihistoire vous sera demonstre

 

son maistre tant fidelement adsiste

 

selon son pouoir

 

jusques a la mort faisant tel debuoir

 

comme de raisonnable entendement

 

plus a plain sa fidelite polrez scauoir

 

si cest oeuure toy plaist lysre diligentement

 

dont aymez lecteurs lysez moy entierement

 

vous y trouuerez grande fidelite ouyr

 

ce sera bon passe temps et finablement

 

pour lesprit triste au coeur resjouir

 

 

 

Lhistoire

 

commence

 

en transitoire

 

eloquence

 

 

 

(1) Vng ducg de bruunswycg entra en mer

 

adfin la terre saincte visiter

 

a sa dame doulce amie

 

premierement prend le congie

 

par grandz tempestes luy arrivez

 

fust sans retour sept ans passez

 

 

 

(2) Le ducg soy meismes encloire fist

 

en peau dung cheual lequel acquist

 

dung de ses cheuaulx par famine consommez

 

son espee et coutiel luy myz auprez

 

vng gryphon en la nauire abordee

 

la entierement prins / et sen est envolee /

+ (fol. 280v)

[p. 187]

 

(3) Ainsy en son nydz vouloit enporter⁺

 

estant en vng jsle / encloz en mer

 

au boys de doeul / sans adsistence

 

print le dict ducg sa pacience

 

audict peau se tient quoy / constant

 

la bonne fortune jllecg attendant /

 

 

 

(4) Sentant que en bas la reposoit

 

auecg son couthiel le peau defaisoit

 

hardiement soy en hault dressa

 

les pauillons du gryphon a mort frappa

 

en main son espee print par couraige

 

entrant aucht boys / fist son passaige

 

 

 

(5) La / ou jl entra bien jncontinent

 

trouua le fort venineux serpent

 

lequel alencontre vng lyon combatoit

 

le ducg le lyon lors adsistant

 

de sorte que par sa hardiesse

 

le combatz de entre eulx cesse

 

 

 

(6) Le ducg par bien constante noblesse

 

ledict venineux serpent oppresse

 

que oultre les playes quil donna sans cesser

 

luy voulust la cheue coupper

 

le lyon de ce luy veuljant recompenser

 

vint le ducg doulcement accoler

 

 

 

(7) Le ducg plus auant audict boys retire

 

voyant du loing flotter nauire

 

des abres pluseurs rameaux couppa

 

dont jl vng flot de bois forma

 

par lequel a la nauire venir pensa

 

le lyon auprez de luy demoura

 

 

 

(8) Ainsy par fort grande diligence

 

de parfaire le flot print lexygence

 

la nauire luy sembla plus pres venir

 

dont se hastant a lacomplir

 

lequel estoit par son souhaict⁺

 

jncontinent totallement parfaict

 

 

 

(9) Adfin de enuiron la nauire estre

 

ledict flot en la mer vouloit mectre

 

le lyon lest son maistre poursuiuy

 

portant vng conin auecgues luy

 

ainsy flotant le ducg desole

 

est a la deuantdicte nauire arriue

+ (fol. 281r)

+ (fol. 281v)

[p. 188]

 

(10) De la nauire le gubernateur

 

fust le dyable en forme dung nauieur

 

connoissant que le ducg de bruunswycg cestoit

 

luy dysant et finablement aduisoit

 

depesche toy vers vostre maison sans tarder

 

vostre dame se veult demain a aultre marier

 

 

 

(11) Le ducg entra en ceste nauire

 

esbahy de ce que le dyable ouyt dire

 

le dyable se veuliant entreprendre

 

ledict ducg en sa maison rendre

 

et au meisme jour la deliurer

 

si luy vouloit son ame donner

 

 

 

(12) Le ducg et le dyable finablement

 

se sont accordez que le meisme jour present

 

le dyable le ducg deliurer debuoit

 

deuant la porte / de la ville cestoit

 

ainsy accorde / entre jceulx

 

asscauoir le ducg et le dyable eulx deux

 

 

 

(13) Saulf que le dyable / et par condition

 

auecg le ducg deliuroit aussy son lyon

 

et que plus est / en telle sorte

 

le ducg dormant / mectre deuant la porte

 

le dyable pareillement tout accorda

 

auecg le ducg et lyon alors enuola

 

 

 

(14) Ainsy le dyable se veuljant entreprendre

 

estoit daduys vers la ville condescendre

 

mais le lyon voyant la terre son soulas

 

salist parauant sur la terre en baz

 

veuljant selon sa nature gemir⁺

 

dont le ducg reueilja de son dormir

 

 

 

(15) Le ducg libere / de la dyabolicque beste

 

a son lyon lors fist grand feste

 

vers la ville se sont jlz allez

 

dedens la ville ensemble antrez

 

le ducg fort pensant au coeur

 

entrer en la maison / ou jl fust seigneur

 

 

 

(16) Auecg son lyon fort lamentant

 

sont jlz tous jours allez auant

 

deuant son palais sont jlz venuz

 

ou jlz ne fusrent encoires congnuz

 

jllecg entendant (non a sa perte /)

 

la porte luy / se fust ouuerte

+ (fol. 282r)

[p. 189]

 

(17) Vng jouuenceau venant a lhuys

 

au ducg nauoit nulle connoissance

 

voyant le lyon estoit confuz

 

ayant de bon heur nulle esperance

 

le ducg a ce jouuenceau pria

 

que vne fois de boire luy donna

 

 

 

(18) Le jouuenceau son messaige fist agreable

 

a jceulx qui fusrent assiz a la table

 

et chascun au coeur contristoit

 

quand le jouuenceau du lyon parloit

 

mais non obstant / on luy commandoit

 

que le demandeur / a boire lon porteroit

 

 

 

(19) Le ducg du boire lequel on apportoit

 

a son soulaz bon traict / beuuoit

 

et laissa a la coupe tomber secretement

 

moyctie dung anneau dor / non pas dargent

 

ledict jouuenceau commandant luy

 

que a la dame des noepces porteroit ainsy

 

 

 

(20) Quand la duchesse jcelluy anneau veist

 

grande tremblance et melancolie feist

 

debouta la table et le fist tomber

 

jncontinent vers la porte vouloit aller

 

a cause que par lanneau congnoissoit⁺

 

que cestoit son mary quelle la trouueroit

 

 

 

(21) Le ducg son mary la vouloit rechepuoir

 

luy monstrant amoureux debuoir

 

adsiste de noble compaingnie

 

alors cessa toute melancolie

 

et se sont ensemble au palais entrez

 

ou maintes tryumphes fusrent demenez

 

 

 

(22) Le ducg ayant entre sans blasme

 

le sire de noepces de sa dame

 

trouua la en sa presence

 

lequel au ducg fist reuerence

 

ciudant que par sept ans passez

 

le ducg eust este trespassez

 

 

 

(23) Le ducg ne monstra nul ranceur

 

donna sa fille au josne seigneur

 

lequel a sa dame marier ciuda

 

desquelles deux amyablement la

 

fusrent les noepces sollemprisez

 

en haultes triumphes lors preparez

+ (fol. 282v)

[p. 190]

 

(24) Le ducg en paix sans auoir guerre

 

reauoit sa dame seignourie et terre

 

dont chascun fust fort esbahy

 

grande renommee estoit de luy

 

long tamps aprez jl trespassa

 

le lyon auprez de luy demoura

 

 

 

(25) Le ducg ayant la mort souffri

 

sa noble lignaige deplouroit luy

 

seigneurs et dames fisrent complaintes

 

deploure / des nobles maintes

 

et specialement sa dame samie

 

deuotement ayant fini la vie

 

 

 

(26) Selon lordonnance de saincte eglise

 

fust le corps en honnourable guise

 

enterre / comme nobles faire se soulloit

 

chascun des adsistens doeul menoit

 

le lyon aussy present vouloit estre

 

car comme fidel / ne laissa son maistre /

 

 

 

(27) Vne tombe fust faicte en sa memoire⁺

 

et en signe de sa noble victoire

 

son escu et espee dessus luy

 

fusrent y myz alors aussy

 

et le lyon par fidele nature

 

demoura la sans prendre nourriture

 

 

 

(28) Le ducg de bruunswycg deuant sa mort

 

demande vngne chose tresfort

 

dung pyron luy faire vouloir

 

au moyen de la ville / et selon le pouoir

 

y mectre dor vng semblable lyon

 

comme jl estoit vyfz / et de telle fachon //

 

 

 

Aucteur

 

 

 

Teender memorien // dese historie

 

danckelick ontfaet

 

Man ende vrauwe // mesbruuckende trauwe

 

jn tshuwelicx staet

 

Zoo gherynghe niet deerste trauwe verlaet

 

en tot andre ghaet /

+ (fol. 283r)