Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1974

[p. 7]

Fragmenten van een nieuw handschrift van de middelnederlandse Circa Instans
door Dr. W.L. Braekman

Met de woorden Circa Instans begint een farmaceutisch-medisch werk, dat wordt toegeschreven aan Platearius, en dat gedurende de middeleeuwen een zeer grote invloed heeft uitgeoefend. Over de auteur, Johannes of Mattheus Platearius, is slechts weinig met zekerheid bekend. Hij was een Salernitaans medicus, die leefde rond het midden van de twaalfde eeuw. Zijn Latijns werk, het Liber de simplici medicina, meestal naar de beginwoorden Circa Instans geheten, is een van de drie boeken ‘die het medisch en farmaceutisch denken gedurende de middeleeuwen het sterkst heeft beheerst’⁽¹⁾, samen met de Grabadin van Pseudo-Mesues⁽²⁾ en het Antidotarium Nicolai⁽³⁾.

Hoewel Van Maerlant, Jan Yperman, Thomas Scellinck en andere, anoniem gebleven auteurs van medische Middelnederlandse werken, herhaaldelijk naar Platearius hebben verwezen, is het tot voor enkele jaren onbekend gebleven dat de Circa Instans ook in het Middelnederlands werd vertaald en in een paar handschriften tot ons is gekomen.

Nog in 1967 kon Willem Daems schrijven: ‘er is geen werkelijk echt Mnl. Circa instans-hs. bekend’⁽⁴⁾. Kort nadien kon ik echter de ontdekking bekendmaken van een Oostmiddelnederlands manuscript in de Gentse Universiteitsbibliotheek (Hs. 1457) dat, naast een Antidotarius, ook een vertaling van de Circa Instans bevat, samen met een vertaling van het Liber de Vinis van Arnaldus de Villanova⁽⁵⁾

(1) L.J. Vandewiele, Een Middelnederlandse Versie van de Circa Instans van Platearius (Oudenaarde, 1970), p. 8.

(2) L.J. Vandewiele, De Grabadin van Pseudo-Mesues en zijn invloed op de ontwikkeling van de farmacie in de Zuidelijke Nederlanden (Gent, 1962).

(3) W.V. Van den Berg, Eene Middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917); W. Braekman und G. Keil, ‘Fünf mittelniederländische Uebersetzungen des “Antidotarium Nicolai”. Untersuchungen zum pharmazeutischen Fachschrifttum der mittelalterlichen Niederlande’, Sudhoffs Archiv LV (1971), 257-320.

(4) W.F. Daems, Boec van Medicinen in Dietsche. Een Middelnederlandse Compilatie van Medisch-Farmaceutische Literatuur (Leiden, 1967), p. 32.

(5) Door mij uitgegeven in ‘A Middle Dutch Version of Arnald of Villanova's Liber de Vinis’, Janus LV (1968), 96-133.

[p. 8]

en enkele kleinere teksten⁽⁶⁾. Het Hs. dateert uit de tweede helft van de vijftiende eeuw. Het vertoont duidelijk Noordoostelijk getinte taalvormen die naar Zuidwest-Gelderland (de streek van Arnhem en Nijmegen) wijzen als het gebied waarin het geschreven werd.

Pas was dit handschrift ontdekt of een tweede codex, qua inhoud zo goed als identiek met G (d.i. het Gentse Hs.), kwam toevallig uit een privé-bibliotheek in Engeland aan het licht. Dit papieren handschrift, de eigendom van Sir William A.H. Cavendish-Bentick, hertog van Portland, werd in 1949 in leen gegeven aan het British Museum te Londen (Ms. Loan 29/332). Dit Portland manuscript, dat we voortaan P zullen noemen, dateert uit de late veertiende eeuw⁽⁷⁾. De taal van P is in hoofdzaak westelijk Middelnederlands, doch bevat allerlei taal- en spellingeigenaardigheden die naar het oostelijk deel van het Mnl. taalgebied wijzen. In de bespreking van deze menging van Westelijke en Oostelijke vormen in eenzelfde tekst heb ik een paar jaar geleden de mening uitgesproken dat het Hs. een Oostnederlands afschrift zou zijn van een ouder manuscript dat in het Westmnl. geschreven was⁽⁸⁾. De Oostmnl. vormen ‘wijzen op Gelderland of Kleef, zonder dat het mogelijk gebleken is een van beide gebieden uit te sluiten’, schreef ik toen.

De Circa Instans werd intussen in een degelijke editie, verzorgd door L.J. Vandewiele⁽⁹⁾, voor iedereen gemakkelijk toegankelijk. In de uitgave werd P als basistekst genomen, maar de voornaamste varianten uit G worden en in voetnoten meegedeeld.

Tot op heden zijn dus twee volumineuze, nauw verwante handschriften bekend, die naast het Antidotarium en kleinere teksten als het Liber de Vinis, ook een vertaling van de Circa Instans bevatten.

Toen ik P bekendmaakte, heb ik de mening vooropgezet dat, naast de twee toen bekende handschriften, er in de latere middeleeuwen in de Nederlanden nog wel een paar andere, gelijkaardige manuscripten moten in omloop geweest zijn⁽¹⁰⁾. Dit vermoeden is nu zekerheid

(6) W.L. Braekman, ‘Een gecommentarieerd Antidotarium en de Circa Instans van Platearius in een Oostmiddelnederlandse Bewerking’, Scientiarum Historia IX (1967), 182-210.

(7) W.L. Braekman, ‘Een Onbekend Mnl. Medisch Handschrift uit de veertiende Eeuw’, VMKVA (1968), 99-131.

(8) W.L. Braekman, VMKVA (1968), 101.

(9) Op. cit.

(10) W.L. Braekman, VMKVA (1968), 100.

[p. t.o. 8]

Folio B^r van het Zutphense handschrift

[p. 9]

geworden door de recente ontdekking van enkele bladen uit een derde handschrift, dat, naar alle waarschijnlijkheid, eens dezelfde teksten als P en G bevat heeft.

Begin november 1973 was de bekende deskundige op het gebied van Middelnederlandse handschriften, Dr. J. Deschamps van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, zo vriendelijk mij opmerkzaam te maken op de ontdekking in het archief van de gemeente Zutphen, van enkele bladen van een Mnl. medisch werk, dat hier verder aangeduid wordt als Z. Hij stuurde mij een microfilm en liet mij tevens toe de vondst bekend te maken⁽¹¹⁾.

Er zijn in totaal vier bladen, waarvan één vertikaal is doorgesneden. De ene helft van dit blad is wat gekrompen in vergelijking met de andere, maar beide helften horen samen.

De vier perkamenten bladen (afmetingen: 280/265 - 184/189 mm) zijn geschreven in een goed leesbare cursiva textualis uit de vroege vijftiende eeuw. Er is geen liniëring en de bladen zijn - eigenaardig genoeg - niet genummerd. Op één van de bladen komt een reclame voor (zie verder). De beginletter van elk tekstonderdeel staat in rubriek en wordt soms voorafgegaan door een korte titel, eveneens in rubriek: b.v. Van Cubeben of Van cypressen holt appel ende bladen. Deze titel werd blijkbaar alleen toegevoegd als de rubricator de daartoe nodige plaats beschikbaar vond. In de tekst staan ook een aantal rode paragraaftekens.

In de kantlijn worden (door de scribent?) een aantal trefwoorden uit de tekst herhaald. Op één van de folio's heeft een contemporaine, doch andere hand, enkele woorden in de marge en onderaan een paar recepten toegevoegd (zie verder).

De vier bladen zijn afkomstig uit een handschrift dat de tekst van de Circa Instans bevatte. Daar dit werk de farmaceutische en medische eigenschappen van simplicia, d.i. enkelvoudige medicijnen zoals ze in de natuur worden aangetroffen, bespreekt in alfabetische volgorde, is het niet moeilijk de bewaarde bladen te rangschikken naar de plaats die ze in het Hs. moeten ingenomen hebben. We noemen de bladen respectievelijk A, B, C en D.

Een overzicht van de inhoud moge hier volgen:

Het blad A^r begint met de woorden: des buucs end aldus met wine ghedronken helpet zuric... (ed. Vandewiele, p. 71, voorlaatste regel),

(11) Ik hecht eraan Dr. Deschamps te danken voor deze vriendelijke attentie.

[p. 10]

het einde van de bespreking van Acidula. Hierp volgen Atriplex⁽¹²⁾ en Anthemis⁽¹³⁾, waarvan de tekst doorloopt op de versozijde (A^v). Deze kant van het blad gaat verder met het overzicht van de simplicia die onder de letter B gegroepeerd zijn. Hun aantal is zestien, evenveel als in P en G. Deze versozijde eindigt midden in de bespreking van het eerste van deze ingrediënten, nl. Balsamo.

Vermeldenswaardig is nog dat rechts onderaan op deze versozijde een reclame voorkomt. Dit wijst erop dat dit blad in het Hs. waaruit het afkomstig is, het laatste was van een katern.

Folio B^r begint met de bespreking van Centaurea (slechts de eerste regels stonden nog op het onmiddellijk voorafgaande blad, dat nu verloren is): editie Vandewiele, p. 97. Het blad vangt aan met de woorden: droghe inden darden grade end heuet bitterhede met eenre zoethede... Deze bespreking loopt door tot het midden van de versozijde. Daarop volgt dan de behandeling van Cassia lignea, die doorloopt tot onderaan blad C recto. Hierna begint op dit blad de bespre-King van Cubebe, waarvan de tekst op zijn beurt doorloopt tot op de achterkant van C. Hier treft men ook nog Capillus veneris aan, gevolgd door Cipressus, waarvan de tekst volledig gegeven wordt⁽¹⁴⁾.

De rectozijde van blad D vangt aan met de woorden: die dachlichsche ziedinghe þ Zucker maecmen von honich riede inde lande van overmere... (editie Vandewiele, p. 283 bovenaan). Hierop volgt het overzicht van de simplicia die met een z beginnen: Zinziber, Zeduar en Zuccaris. De bespreking van deze laatste stof begint onderaan deze bladzijde en loopt door op de versozijde. Hier vinden we dan, na de woorden: ende vervochtet die droechede die es rasinghe, de volgende zeven verzen:

(12) De synoniemen van Atriplex zijn hier crisolocanna, cartamellica, crisomilla, antoferos. Vandewiele heeft catamellica en atoferos (Op. cit., p. 72).

(13) In de onderrand van dit blad werden door een andere hand in gotisch cursief de volgende recepten toegevoegd:
Tgheghens scorfeit des hoefs off ontreynynghe van colder(?) fleuma zedet cyceren in water ende wasschet dat houet dar mede ende wasschet med edic dar camomilla in ghesoden is / tgheghens scorfeit en is niet beters / vort sy ghesoden myt onghesouten vosschen ende thoeft daer mede ghesmeert ij daeghen myt asschen van cyceren der op gheleyt. Vort myt water van wiin stocken wasschet thoeft.

(14) De tekst eindigt hier met de regels die in P in de marge toegevoegd staan en die ook in G voorkomen (cf. editie Vandewiele, p. 102, nota 85).

[p. 11]

 

hier siin vergadert te samen

 

boeke die ic v by namen

 

nomen wil hier te stede

 

als anthidotarius ende macer mede

 

Syn die lere van circa instans

 

Reyet hier mede an desen dans

 

Explicit liber circa Instans.

De overblijvende ruimte op het blad wordt ingenomen door vier Latijnse recepten.

De eerste zes van de zeven verzen, waarmee op fol. D^v het einde van de Circa Instans wordt aangekondigd, komen ook voor in P en G. Ze wijzen erop dat het manuscript waaruit deze fragmenten afkomstig zijn, ook een Antidorius bevatte en dus wel qua inhoud geheel met G en P zal overeengestemd hebben.

Over de katernenopbouw van het Hs. waartoe de fragmenten eens behoorden, is uit de enkele bewaarde bladen slechts weinig met zekerheid op te maken:

1)	Vermits op de versozijde van fol. A een reclame voorkomt, moet dit het laatste blad van een katern geweest zijn.
2)	Bladen B en C vormen een geheel en waren dus het middelste diploma van een katern.
3)	Over blad D - wellicht een van de laatste bladen van het Hs. - valt verder in dit verband niets mee te delen.

Wat de afmetingen van de bladen betreft, vertonen deze fragmenten sterke overeenkomst met P (afmetingen: 220/210 - 292 mm). De bladen van P zijn dus wat groter dan de hier besproken bladen, doch daartegenover staat dat P geschreven werd in een zeer grote letter met bovendien veel ruimte tussen de regels. Rekening houdend met deze factoren mag men aannemen dat de fragmenten A en B-C als volgt te situeren zijn in het Hs., dat wellicht uit katernen van vier diplomata opgebouwd was:

[p. 12]

De onderlinge relatie tussen G, P en Z kan het best worden aangetoond door de vergelijking van een willekeurig gekozen passage:

G	Z	P
(fol. 121v) Cvbebe is heet ende droech ghetemperiert het is vrucht eenrehande boem in indien wassende. Men mach x iaer holden. Het is te kiezen die te maten scharpen smaec heuet myt vele aromamatenteyt(sic) ende luttel suetheit. Teghen sincopim nemet van synen puluer iiij ∍ mytten sape van nardse of pinsternake wortel of blade dat helpet harde sere. Cubeben puluer ghesoden in wyn ende water dat helpt seer teghen cardiacum Teghen colde reuma des houedes ende om die hersene tsterken die sieke ruke daeran. Oec helpet epilenticis stadelic voer die nese te holden ende den houet sweer van colden comende.	(fol. Cr) Cvbebe is heet end droghe ghetempereert het is vrucht erehande bome in india wassende. Men macht x iare houden. Het is te kyesen die der middelmaten scarpen smaec heuet mit vele aromaticiteyt. Ende luttel zuetheden. þ Tghens (sic) syncopim nemet van sinen puluer iiij Ʒ inder quantiteyt mitten zape van bernaedsen of mit zape van pinsternaken wortel of van haren bladeren dat helpet harde (fol. Cv) zeere Cvbeben puluer ghesoden in wine End water dat helpet seer gheghens cardiacam passionem þ Tgheghens coude reuma des hoefts End om die hersen te starken die zieke rieke dar an. Oec helpet epylencis stadelic vor die nasen ghehouden End den hoeftsweer van coude commende.	(fol. 149r) Cubebe is heet ende droghe ghetempereert het is vrucht erehande bome in jndia wassende. Men macht x jaer houden; het is te kiesen die ter middelmate scarpen smaec heuet met vele aromaticiteyt ende luttel zuetheden Tgheghen syncopim Nemet van sinen puluer iiij Ʒ inder quantititeyt mitten zape van barnaedsen of mitten zape van pensternaken wortel of van haren bladeren, dat helpet harde zere. Cubeben puluer ghesoden in wine ende water dat helpet zere tgheghen cardiacam passionem. Tgheghen coude reuma des hoefts ende omme die hersene te verstarken: die zieke ruke dar an. Oec helpet epylenticis stadelic vor die nase ghehouden ende der hoeft zueer van couden comende.
Teghen coltheit der maghen ende ontfarwinghe van coltheit maket i pigment van wyn ende honich ende myt anderen specien mer der cubben (sic) sal meest wesen Ten seluen gheuet puluer van cubeben in spysen.	þ Tgheghens coutheyt des maghen End ontverwinghe van coutheden maket .i. pigment van wine End honighe End mit anderen specien mer der cubeben meest inder quantiteyt daer toe ghedaen ten seluen gheuet puluer van cubeben in spisen.	Tgheghen coutheyt des maghen ende ontverduwinghe van coutheden: maket een pigment van wine ende honighe ende anderen specien, mer der cubeben meest inder quantiteyt daer toe ghedaen. Ten seluen gheuet puluer van cubeben in spise.

[p. 13]

Uit de vergelijking van de drie parallelle teksten blijkt duidelijk dat Z nauw aanleunt bij P. Dit wordt bewezen door de volgende overeenkomsten van Z + P tegenover G:

Z + P	G
middelmate(n)	te maten
zuetheden	suetheit
be/arnaedsen	nardse
of mit(ten) zape van	of pinsternake
pi/ensternaken
of van haren bladeren	of blade
cardiacam passionem	cardiacum
Tgheghen(s)	Teghen
ghehouden	te holden
ontverwinghe / ontverduwinghe^(15)	ontfarwinghe
meest inder quantiteyt	sal meest wesen
daer toe ghedaen

Het is duidelijk dat de taal van Z als geheel genomen Hollands is. De spelling zuetheden, sproten (fol. Ar) voor sproeten, nomet (fol. Dv) en vooral de vorm holt (fol. Cv) wijzen er tevens op dat enkele Oostelijke vormen in Z aanwezig zijn. Deze karakteristiek is ook eigen aan P⁽¹⁶⁾ dat dus niet alleen wat de inhoud doch tevens wat de taal betreft, zeer nauw met Z verwant blijkt te zijn.

Zoals reeds bij de bespreking van P werd gezegd, wijzen de oostelijke taalvormen op Gelderland en Kleef. Kleef is nu minder waarschijnlijk geworden, daar Z werd ontdekt in Gelderland, meer bepaald in het Zuidwestelijk deel ervan, een streek waar - zoals eveneens reeds werd opgemerkt - ook G moet gesitueerd worden⁽¹⁷⁾.

(15) ontverduwinghe is een lapsus van de scribent, die het gemakkelijkst kan verklaard worden door de vage gelijkenis met ontverwinghe en minder met ontfarwinghe. De scribent van P copieerde blijkbaar een Hs. waar (zoals in Z) ontverwinghe stond.

(16) Zie voor meer bijzonderheden mijn bijdrage in VMKVA (1968), 100-101.

(17) Zie W.L. Braekman, Scientiarum Historia IX (1967), 184-85.

[p. 14]

_**_*

Uit hetzelfde handschrift Z waartoe de vier hierboven besproken bladen behoren, blijkt nu ook nog een los blad afkomstig dat enkele jaren geleden door Wilem Daems werd besproken⁽¹⁸⁾. Dit perkamenten blad heeft dezelfde afmetingen en hetzelfde uitzicht als de vier nu ontdekte bladen. De reproduktie van het blad bij Daems toont dit duidelijk aan. Ook de hand is dezelfde. Het is in vertikale richting in twee gesneden, zoals dit ook met fol. D het geval is. Het blad draagt geen nummer, nog een eigenaardigheid die we ook in Z aantreffen.

Dit blad bevat een gedeelte van het Liber de Vinis van Arnaldus de Villanova, een werkje dat - zoals reeds vermeld - ook in G en P voorkomt als onderdeel van de Circa Instans.

Het blad is dus zonder twijfel uit hetzelfde Hs. Z afkomstig en dient gesitueerd te worden tussen folio's C en D. In totaal zijn dus nu vijf bladen uit Z teruggevonden en het lijkt waarschijnlijk dat uit het volumineuze Hs. (G telt 208 en P 293 bladen) nog meer bladen zullen gevonden worden.

Ook de streek waar wellicht nog verdere fragmenten zullen opduiken, kan men nader omschrijven.

Het blad dat door Daems werd bekendgemaakt, wordt sinds 1953 bewaard in de Universiteitsbibliotheek te Leiden (MS. B.P.L. 2557). Het werd overgemaakt door het Rijksarchief van Gelderland te Arnhem, doch is eveneens uit Zutphen afkomstig. Dit blijkt uit een nota die er in de late zestiende eeuw werd op aangebracht: Kentenis boeck der stadt Zutphen beginnende den iiijen Juny 91 vnde eyndende den darden Septembris 93. De vier bladen die het voorwerp van deze bijdrage uitmaken en het Leidse fragment zijn dus uit dezelfde streek afkomstig. De archieven van de gemeenten in Gelderland (vooral Zutphen) en het Rijksarchief zijn dan ook de plaatsen waar nog verdere ontdekkingen van gedeelten van dit handschrift te verwachten zijn.

Vatten we tot besluit nog even de resultaten van deze studie samen:

1)	Aan de twee Hss. P en G van een medisch verzamelwerk, waarvan het bestaan reeds bekend was, kan nu met zekerheid een derde toegevoegd worden.

(18) W.F. Daems, ‘Ein Mittelniederländisches Fragment des Liber de Vinis des Arnaldus de Villanova’, Janus XLVII (1958), 87-100.

[p. 15]

2)	Alle drie zijn ze te localiseren in Gelderland, meer bepaald tussen Arnhem en Nijmegen of in de omgeving van Zutphen, in welke gemeente het Hs. Z in de late zestiende eeuw werd uiteengehaald.
3)	P en Z zijn zeer nauw verwant; in vele gevallen staat G met afwijkende lezingen alleen. De chronologische volgorde der Hss. is P (late 14e E.), Z (vroege 15e E.) en G (tweede helft 15e E.).
4)	Het ene blad dat een gedeelte van het Liber de Vinis bevat is afkomstig uit hetzelfde Hs. Z, waarvan dus op dit ogenblik in totaal vijf folio's werden gevonden.
5)	De ontdekking in de archieven van Gelderland van nog meer bladen die tot hetzelfde Hs. behoord hebben, lijkt waarschijnlijk.