Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1972

Hulde aan Raymond Herreman
door Bert Decorte

Daar ik weet dat Karel Jonckheere van mij niet verlangt dat ik zou overlopen van dankbaarheid voor al het goede dat hij van mij heeft gezegd, kan ik onverwijld overgaan tot mijn onderwerp: Raymond Herreman. Enkele uitzonderingen niet te na gesproken, nemen academieleden geen ontslag. Hun eeuwige onvergankelijkheid duurt doorgaans tot de Tijd, de onverbiddelijke, er korte metten mee maakt. Dit heeft voor gevolg dat een nieuwverkozen lid omzeggens altijd de plaats van een gesneuveld dito innemen moet en de academiezuchtige taal- of letterkundigen in de onmogelijkheid verkeren hun voorganger te kiezen, willen zij zelf niet het risico lopen hun eigen verkiezing in gevaar te brengen. Ook academieleden zijn maar mensen en zij maken derhalve een goede kans helemaal niet in een goed blaadje te staan bij hun eventuele opvolgers. Daarom ben ik alle geregistreerde en andere duwers aan de kar van het wisselvallig fatum uiterst dankbaar omdat zij mij een voorganger als Raymond Herreman hebben aan de hand gedaan. Ik kon moeilijk beter wensen. Een genialer schrijver dan Herreman had mij kunnen voorafgaan in dit koninklijk genootschap - waarin ik me voorlopig nog een beetje tussen haakjes gevoel, niet helemaal thuis en onwennig -, maar dat zou des te lastiger zijn geweest, want om God de Vader of de Zoon te vervangen wordt alleen de paus van Rome bekwaam geacht. Raymond Herreman was geen genie. Hij was een goed dichter en een belezen essayist, criticus en vulgarisator

[p. 205]

van wat hij in boeken las en overwoog. Hij was vooral iemand die leven en literatuur als onafscheidelijke begrippen aanzag en die als slotbeschouwing van zijn houding tegenover het letterkundig bedrijf zijn ‘Vergeet niet te leven’ predikte... of liever aanraaddde, want tegen prediken en het absoluut beter willen weten dan anderen was hij altijd gekant.

Persoonlijk heb ik Herreman leren kennen toen ik als twintigjarige te Brussel het vaderland diende. Hij kende mij al door enkele gedichten, die ik in Forum en andere bladen had gepubliceerd. Van meet af aan heb ik gewaar geworden dat hij iemand was die belang in mij stelde en die zelf waarschijnlijk aanvoelde dat hij mij beviel. We zijn dan ook vrienden gebleven bis zum süssen Ende en dit op zichzelf is al een grote vreugde voor me: een vriend te mogen opvolgen, daar waar heel wat lieden er erg op gesteld zijn op de plaats of in de zetel te komen waar vroeger hun vijand stond of zat.

Van vriendschap gesproken maak ik hier van de gelegenheid gebruik om even te herinneren aan de voorbeeldige vriendenalliantie die bestond tussen Maurice Roelants, Karel Leroux en Raymond Herreman sedert hun normaalschooljaren. Zij waren inderdaad vrienden door dik en dun en ik zal nooit vergeten hoe Karel en Raymond bus zum bitteren Ende - want voor Maurice Roelants was het een bitter gevecht - aan de zijde van hun vriend zijn gebleven, al waren zij dat moment al lang geen schoolknapen meer.

De jongelingsvriendschap van deze normaalschoolleerlingen bracht ook hun literair bondgenootschap op gang. Nog tijdens hun schooltijd hebben Roelants en Herreman hun eerste lyrische dichtproeven in druk gegeven, die twee jaar nadien ook door dramatische oefeningen werden gevolgd, dit alles onder veilig, zij het enigszins doorschijnend pseudoniem. Maar in 1921 richtten de drie vrienden samen met de iets oudere Richard Minne het tijdschrift ‘Het Fonteintje’ op. De bijzonderste verdienste van dit periodiek, dat trouwens maar een paar jaargangen heeft gekend, is geweest dat het als antidotum goldt. Remmen zijn altijd nodig; ze hoeven niet nutteloos in werking te worden gebracht, maar... als 't nood doet, janverdomme! kan het zeker geen kwaad. Ik wil maar zeggen dat het nieuwe wel door de revolutie wordt aangebracht, zowel in de literatuur als op andere gebieden, maar dat het toch niet opgaat alle meelopers maar onmiddellijk als nieuwe goden te gaan vereren en de vroegere heiligen zonder uitzondering een kopje kleiner te maken.

Zoals zijn literaire vrienden kwam ook Raymond Herreman in de

[p. 206]

journalistiek terecht. Hij behoort ongetwijfeld tot de recordhouders op het gebied van het literair cursiefje. Zijn Boekuil in het Gentse dagblad van de Socialistische Partij is jarenlang het dagelijks korte leesstukje geweest van vele Vlamingen die zich voor boek en literatuur interesseren. Regelmatig correspondeerde hij ook met de lezers van zijn kroniek, via deze kroniek zelf. De bloemlezingen die uit zijn Boekuiltjes werden samengesteld, zowel de lijvige van Closset als het pocketboek van Bert Ranke, bieden nog altijd veel lezenswaardigs, want getuigend van persoonlijke opvattingen inzake literatuur en tal van andere dingen, waarvoor een lezend mens belangstelling kan opbrengen.

Pas in 1931 - hij was toen al 35 jaar, want hij werd te Menen in 1896 geboren - bundelde Raymond Herreman voor de eerste maal de gedichten die hij onder eigen naam uitgaf. Als titel nam hij de eerste vier woorden van twee befaamde versregels van Vondel: De Roos van Jericho bloeit open. / Ze heeft de koele morgendauw gezopen. In het titelgedicht resumeert hij het programma van het Fonteintje: Wij hebben geen banier / boven ons hoofd geheven. / Wij hebben niet het rapier / in molenwieken gedreven, / doch, waar wij dadenloos keken / naar 't wolken van de lucht, / en speurden naar het teken / van der vooglen duistere vlucht: / is de bloem in onze mond / gegroeid de roos van Jericho, / die zonder reden bloeit of grond. / Wij dichters wij zijn zo. Veel duidelijker kan het niet.

Niet alleen het programma van de mannen van 't Fonteintje las men af uit de bladen van de Roos van Jericho, maar ook de kenmerken van Herremans poëzie: zijn melancholie, zijn ironie en zijn verliefdheid op het leven kwamen in deze gedichtenverzameling sterk tot uiting. Zijn volgende publicatie ‘Het Helder Gelaat’, verschenen in 1937 en waarvoor hem het jaar nadien de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie werd verleend, had hetzelfde poëtisch aangezicht als de eerste bundel ‘De Roos van Jericho’, ofschoon enerzijds melancholie en anderzijds berusting in de tweede bundel sterker doorklinken dan de ironie en de levenshunker. Deze laatste krijgt helemaal de bovenhand in de volgende poëziebundel ‘Wie zijn dag niet mint zal ten onder gaan’, die van de pers kwam aan de vooravond van de tweede wereldoorlog en die, spijts de dreiging van geweld en ondergang, een oproep tot levensaanvaarding betekent. Een lijvig gedichtenboek, bevattende drie reeksen: De Minnaars, Het Wit Papier en Art poétique, verscheen in 1942 en wonderlijk genoeg merkt men in deze poëzie de invloed van de toen pas 25-jarige, door Herreman zeer bewonderde Herwig Hensen, zowel in het cerebraler thema als in de vormgeving van de verzen.

[p. 207]

Kritisch en beschouwend proza had Herreman, zoals gezegd, sedert zijn medewerking aan het dagblad Vooruit dagelijks gepubliceerd. Soms liepen zijn Boekuiltjes ook verschillende dagen over hetzelfde onderwerp. Mijn eigen gedichten o.m. hebben hem heel wat stof bezorgd, maar ook mijn leeftijdsgenoten en de dichters en prozaschrijvers die juist voor en juist na mijn generatie begonnen te publiceren, werden door Herreman met liefde begroet; ik noem maar de namen van Daisne, Marcel Coole, Herwig Hensen, L.P. Boon, Lampo, Van Aken, om Jonckheere, Claus, Ruyslinck niet te vergeten. Een eerste maal bundelde hij kritische geschriften in het boekje ‘Zeg mij hoe gij leest...’ in 1941. Later zouden de reeds genoemde keuzeboeken uit zijn kritische stukken en stukjes komen. Maar Herreman was meer dan criticus van elke dag. Hij was ook een filosoof, niet in de betekenis van iemand die wijsgerige stelsels uitpluist of er zelf een nieuw als het enige onvervangbare tracht aan de man te brengen, maar wel in de betekenis van iemand die probeert voor zichzelf uit te maken wat voor hem in dit leven enige betekenis heeft en hoe het hem mogelijk wordt aan deze dingen deelachtig te zijn. Zijn beschouwingen hieromtrent, doorspekt met citaten uit zijn lectuur van levenskunstige aard en van enkele gedichten, die zijn levenshouding ten overstaan van een aantal problemen belichten, heeft hij geordend bijeengebracht in deel I van zijn werk ‘Vergeet niet te leven’, met als ondertitel ‘Klein Handboek van het Geluk’, dat verscheen in september 1945, toen pas de tweede grote slachting was beëindigd en men weer dadelijk aanstalten begon te maken voor een derde. Wat Raymond Herreman heeft belet dit werk met andere delen aan te vullen weet ik niet precies; misschien heeft het leven, dat hem tijdens de oorlogsjaren tot veel afzondering had gedwongen, hem zo in zijn ban gekregen dat het hem geen tijd meer liet om er geschriften uit te distilleren. Dit hoef ik hier niet verder te onderzoeken, alhoewel het een zeer interessante en aangename bezigheid moet zijn na te gaan wat iemand eigenlijk verzuimd heeft te schrijven. ‘Vergeet niet te leven’ is voor wie Herreman beter wil kennen de sleutel tot zijn persoonlijkheid. De Vlaamse literatuur - als ik dat woord Vlaams nog mag gebruiken - kookt niet over van geschriften van dit slag, zodat we nog altijd blij mogen zijn als iemand à la Montaigne aan 't werk wil gaan.

Enkele weken voor zijn overlijden was ik nog samen met Raymond en andere vrienden van een niet-academisch genootschap in de vreugde der bokalen. Hij moest toen wat vroeger naar huis terugkeren daar hij zich niet al te goed gevoelde. 's Anderdaags ging ik hem even bezoe-

[p. 208]

ken. Het was de laatste maal dat ik hem zag. Hij was intussen tweemaal zo oud geworden als toen ik hem de eerste maal ontmoette, maar evenals die eerste keer deed ik van hem de indruk op dat ik te maken had met iemand die met zichzelf in het reine was en die daardoor een breeddenkend en verdraagzaam man was. Ik wist ook dat hij zich niet pijnigde met het raadsel van de dood, die hij nabij wist en tot mijn stichting zag ik dat hij de glimlach niet had verleerd. Ik herhaal het blij te zijn dat hij mijn voorganger is geweest in de academie voor taal- en letterkunde en dat ik hem vandaag hier deze kleine, maar naar mijn oordeel verdiende hulde mocht brengen.