Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1972

[p. 181]

Installatie van nieuwe leden op de openbare plechtige vergadering van 24 mei 1972⁺

+ De geïnstalleerde leden, de heren Prof. Dr. P. Lebeau, Prof. Dr. O. Leys en B. Decorte, worden begroet respectievelijk door de heren P.G. Buckinx, Dr. M. Gysseling en K. Jonckheere.
De heer Prof. Dr. P. Lebeau brengt hulde aan zijn voorganger bij de Academie, wijlen de heer Stijn Streuvels.
De heer Prof. Dr. O. Leys brengt hulde aan zijn voorganger bij de Academie, de heer Gerard Walschap, binnenlands erelid van de Academie.
De heer B. Decorte brengt hulde aan zijn voorganger bij de Academie, wijlen de heer Raymond Herreman.

[p. 183]

Inleidend woord
door A. Demedts
Bestuurder van de Academie

Wij allen, leden van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, beschouwden het als een voorrecht U op deze plechtige vergadering te mogen uitnodigen. Dat U de uitnodiging aanvaard hebt is ons een eer en innige vreugde. Wij ontvangen U als hooggeziene gasten in dit huis, waar ons genootschap zich naar best vermogen kwijt van de taak die hem opgedragen werd: de zorg om onze taal en haar voortbestaan, door het behoud van haar eigenheid en de ontplooiing van al haar mogelijkheden door wetenschappelijke studie en scheppende woordkunst.

Wij halen het woord aan van dichter René Verbeeck: ‘Vlaanderen, ook de stillen werken aan u..., die zichzelf voltooiend 't heilig erf der vaderen verrijken, vormen breken, vormen scheppen, streven, groeien naar de maat van hunnen droom waarin uw volk kan leven’. Die stillen hier zijn de geleerden, die de geschiedenis en ontwikkeling van onze taal, haar opbouw en woordenschat onderzoeken en vastleggen hoe het volk in lied, sage en legende zijn wezenheid uitspreekt, het zijn de kenners van onze letterkunde in al haar periodes en verschijningsvormen, het zijn de dichters en vertellers, dramaturgen en essayisten die schoonheid scheppen door het woord.

Niet altijd dringt hun werk door tot een groot publiek. Het is er niet minder belangrijk om. Wie zich ervan wil overtuigen, ga het na in de verslagen en mededelingen van de academie, in haar jaarboeken en uitgaven in boekvorm, waarvoor van jaar tot jaar, ook in het buitenland, meer belangstelling groeit.

Buiten de drukte en de lawaaierige tegenstellingen zet onze academie haar werkzaamheid voort. Van niet geringe betekenis achten wij het eveneens dat haar leden, uit alle delen van het Vlaamse land gekomen, met eigen overtuigingen en verschillende opvattingen, hier maandelijks collegiaal elkander ontmoeten, lezingen houden, besprekingen voeren en zich in vriendschappelijke omgang met elkaar inspannen voor hetzelfde doel. Er is uit die vergaderingen een samenho-

[p. 184]

righeid gerijpt en een traditie, waarvan onze hooggeachte vaste secretaris de verpersoonlijking is, een traditie die telkens weer door jongere leden overgenomen, bij de tijd aangepast, vestevigd en bestendigd wordt.

Deze plechtigheid is daarvan teken en uitwerking. Wij herdenken onze overledenen en begroeten hun opvolgers. Het lijkt een toeval en toch is het een zinrijk feit dat de nieuw gekozenen, Prof. Dr. P. Lebeau, Prof. Dr. O. Leys en Bert Decorte, alle specialisaties vertegenwoordigen die in de schoot van onze academie bestaan, de literatuurgeschiedenis, de taalkunde in brede zin en de scheppende literatuur.

Mede in hun naam verwelkomen wij U allen en iedereen, brengen hulde aan de lichamen en organisaties waarvan U als de afgevaardigden optreedt en bedanken U voor uw aanwezigheid, welgemeend, eerbiedig en van harte.

[p. 185]

Prof. dr. Paul Lebeau
voorgesteld door Pieter G. Buckinx
Lid van de Academie

Het kan ongewoon lijken dat een prozaschrijver en essayist, die in de vervanging van Stijn Streuvels, door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde tot lid verkozen werd, bij zijn officiële aanstelling door een dichter wordt begroet en voorgesteld. Door een jarenlange vriendschap met elkaar verbonden, als mederedacteur van Dietsche Warande en Belfort, beschouw ik het echter als een gunst en een eer aan Prof. Paul Lebeau bij zijn aanstelling hulde te mogen brengen.

In de hedendaagse literatuur zijn trouwens de poëzie, de roman en het essay door een steeds dunner wordende draad van elkaar gescheiden. De poëzie en de roman verwijderen zich steeds verder van de traditionele opvattingen en ontmoeten elkaar in wat men de persoonlijke herschepping van de algemeen-menselijke ervaringen mag noemen, terwijl ook het essay, hoewel op wetenschappelijke, psychologische en biografische gronden gebaseerd, vaak tot een persoonlijke artistieke herschepping is uitgegroeid.

Paul Lebeau had reeds heel wat literair-kritische prestaties op zijn actief, toen hij als romancier debuteerde. In 1930 promoveerde hij aan de Universiteit te Leuven in de Wijsbegeerte en Letteren, Germaanse filologie, op een proefschrift over ‘Het dilettantisme als levenshouding in de Nederlandse literatuur’. Nadien studeerde hij vergelijkende literatuurwetenschap aan de Sorbonne te Parijs en aan de Friedrich-Wilhelms-Universität te Berlijn. Hij wijdde essays en literairwetenschappelijke opstellen aan André Gide, François Mauriac, Anatole France, Goethe en Maurice Gilliams en publiceerde belangrijke beschouwingen over De Boomgaardgeneratie, over de evolutie van het vitalisme naar het existentialisme, over de gedichten van Willem Elsschot, over het Persoonlijkheidsbesef in de hedendaagde literatuur, e.a. waarin hij in de eerste plaats op zoek ging naar de problematiek van de mens.

Welke hoge opvatting Paul Lebeau heeft over de literairwetenschappelijke studie heeft hij duidelijk uiteengezet in zijn referaat over ‘De kunst van het essay’ waarin hij getuigt dat een essay even aangrijpend

[p. 186]

kan zijn als een drama en even spannend als het meest boeiende verhaal. Want, zegt hij verder ‘veel, wat bij de kunstenaar half onbewust in het duister verborgen bleef, weet de essayist ons soms te onthullen.’

Paul Lebeau is zich ervan bewust dat de essayist, door zijn taal en zijn stijl een kunstenaar is en een schepper. Terecht drukte René Lissens dan ook de wens uit dat de verkiezing van Lebeau tot lid van dit Koninklijk Genootschap, een stimulans moge zijn voor de voortzetting van zijn literair werk ‘en niet minder voor de hervatting van een, laten wij hopen, niet afgebroken, alleen maar onderbroken, essayistische en literairwetenschappelijke bedrijvigheid’.

Maar ook vooral als romancier neemt Paul Lebeau in onze literatuur een eigen plaats in. Al heeft men hem een traag schrijver genoemd, hij heeft sedert 1939 niet minder dan vijftien romans en novellen gepubliceerd. Ik noem slechts ‘Het experiment’ (1940), ‘Mijn vriend Max’ (1941), ‘De zondebok’ (1947), ‘Johanna-Maria’ (1950), ‘De blauwe bloem’ (1951), ‘Het Siegfriedmotief’ (1954), ‘De laatste roos’ (1956) en vooral ‘Xanthippe’ (1959) de roman die niet minder dan drie keer bekroond werd.

Paul Lebeau schrijft alleen uit innerlijke noodzaak, als een innerlijke ervaring of een gebeurtenis hem ergert of ontroert. Hij schreef de eerste hoofdstukken van ‘Het experiment’ te Parijs. Hij was 32 jaar oud toen deze roman, even voor de tweede wereldoorlog, verscheen. Men heeft Het experiment ‘typisch’ genoemd voor de jaren tussen de twee wereldoorlogen. Het is een boeiende en intrigerende probleemroman, die meer vanuit het intellect dan vanuit het gevoel werd opgebouwd: een confrontatie van de levensgenieter met de gevoelsmens en de intellectueel, een confrontatie waarbij de gevoelsmens blijkbaar de nederlaag lijdt, maar niettemin innerlijk tot de overtuiging komt dat hij gesplitst had wat niet gescheiden mag worden: lichaam en geest.

Niet de ervaringen uit de kinderjaren, maar de ervaringen van de rijpere, studerende jeugd, die de problemen van de liefde en het huwelijk verstandelijk tracht te doorgronden en verstrikt geraakt in de strijd tussen stof en geest, tussen ziel en lichaam, hebben Paul Lebeau geboeid en ontroerd.

Soms domineert de objectieve ontleding, hoewel het naakt gevoel af en toe op aangrijpende wijze door de harde bolster van de nuchtere analyse breekt. Lebeau ontleedt de eeuwige problematiek van de jeugd die op haar verzuchtingen en haar vergissingen een nieuwe wereld tracht op te bouwen.

Zonder twijfel heeft ‘Het experiment’ een autobiografische inslag.

[p. 187]

Walter is de enige figuur in dit boek die een dagboek bijhoudt, waarin hij zijn persoonlijk gevoelsleven tot op het merg ontleedt. Ik ben dan ook geneigd te vermoeden dat deze fascinerende figuur, in haar meest oprechte momenten, een spiegelbeeld geworden is van de auteur: de man die niet weg kan van zijn studeertafel, van zijn boeken en zijn innerlijke beschouwingen, maar die, ondanks zijn intellectuele verzuchtingen, hartstochtelijk verlangt naar de eeuwige romantiek van het leven: naar genegenheid en vriendschap, naar overgave en liefde.

In de beste werken van Paul Lebeau is er inderdaad een sterke autobiografische inslag aanwezig en het is juist deze persoonlijke beleving die aan de romans ‘Het experiment’, ‘Zomer te Zilverberg’ en ‘De zondebok’ een boeiende dimensie van waarachtigheid verleent. De eigentijdse problemen en conflicten, de tegenstellingen: zakelijk en objectief intellectualisme en vitalistische romantiek; Platonische verering en lichamelijke overgave, groeien dan uit tot een algemeen-menselijke, universele problematiek.

Men heeft de roman ‘Xanthippe’ het markantste boek van Paul Lebeau genoemd. Het is inderdaad een hoogtepunt geworden. Terecht schreef Albert Westerlinck dat het een indrukwekkende karakterschepping geworden is. ‘Boven haar concrete en indrukwekkende gestalte groeit Xanthippe uit het symbolisch beeld van de sterke vrouw’.

In deze roman wordt het conflict uitgebeeld tussen de kunstenaar of geleerde, en de vrouw. ‘Mijn aanvankelijke bedoeling was, getuigde de auteur zelf, uit te beelden hoe een kunstenaar of iemand die denkt een bepaalde taak te moeten vervullen, wordt gehinderd door de vrouw. Om het duidelijker te kunnen stellen, wou ik schrijven van het standpunt uit van de vrouw. Ik nam Xanthippe, omdat haar verhouding tot Sokrates de extreemste vorm van dit conflict was. Tot mijn eigen verwondering ontwikkelde het boek zich tot een pleidooi voor de vrouw. Voor mij betekende dat niet veel minder dan een zuivering’.

Al is Xanthippe inderdaad een pleidooi voor de vrouw geworden, ook de figuur van de geestelijk vervoerde Sokrates werd door Paul Lebeau, hoewel met sarcasme, met een zeldzame romantische ontroering en innigheid getekend.

Paul Lebeau heeft nooit aan mooischrijverij gedaan. Zijn schrijftrant is sober, eenvoudig, soms ironisch of agressief, maar altijd direct. Hij heeft, naar zijn eigen woorden, de geschiedenis en de probleemsituatie van de mens altijd de hoofdzaak gevonden. Zijn stijl is afgestemd op het onderwerp zelf. Hij geeft niet toe aan het lintwormprocedé. Hij schuwt zelfs de natuurbeschrijving niet. De hernieuwing die door Lode

[p. 188]

Zielens, Gerard Walschap, Maurice Gilliams, Filip de Pillecyn en Maurice Roelants werd ingezet heeft hij met nieuwe motieven gestoffeerd en in zijn probleemromans voortgezet. Aan de psychologische analyse van Maurice Roelants, aan de vitalistische vertelkunst van Gerard Walschap, aan de poëtische gevoeligheid van Maurice Gilliams en Filip De Pillecyn, heeft hij de intellectualistische observatie en de sarcastisch gekruide humor toegevoegd.

De vooroorlogse jeugd en ook de hedendaagse jeugd vond in het werk van Paul Lebeau de problematiek van een generatie die zich in een steeds evoluerende wereld de eeuwige vragen stelt van de betekenis van het menselijk bestaan. Hij heeft vragen opgeworpen waarop alleen de kunstenaar, in zijn diepste wezen, een antwoord kan vinden.

Niet alleen als schepper van eigentijdse, vanuit een scherp intellect en een zuiver aanvoelingsvermogen geschreven probleemromans, waarin de steeds boeiende spanning tussen goed en kwaad, tussen geest en lichaam tot uitdrukking komt, maar tevens als literairwetenschappelijk essayist, die over een sterk gefundeerde vorming en een zeldzame eruditie beschikt, bekleedt Paul Lebeau een aparte plaats in onze letteren.

Dat hij tot Academielid verkozen werd, betekent een belangrijke aanwinst voor ons Koninklijk Genootschap.