Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1972

[p. 123]

Waartoe mystiek?^*
door Stephanus G. Axters, O.P.
Lid van de Academie

Hoewel niemand nu kan voorzien waar wij met de religieus georiënteerde literatuur in het jaar 2000 zullen aan toe zijn, zal men bij het opstellen van een diagnose van wat de twintigste eeuw zal zijn geweest met twee met elkaar maar moeilijk te verzoenen standpunten moeten rekening houden. Vooreerst stelt men sinds een twintigtal jaren een vooral in de Angelsaksische landen steeds toenemende belangstelling vast voor het sombere woord van Fr. Nietzssche († 1900): ‘Gott ist todt! Gott bleibt todt!’⁽¹⁾.

* Van de hier volgende afkortingen bedien ik mij: bl. = blad; blz. = bladzijde; dl. = deel; hst. = hoofdstuk; kol. = kolom; z.j. = zonder jaartal; z.p. = zonder plaatsnaam; DWB. = Dietsche Warande en Belfort; OGE. = Ons Geestelijk Erf; TNTL. = Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

(1) Die fröliche Wissenschaft, bk. III, n^o 125, in Nietzsche's Werke, eerste afdeling, dl. V, Leipzig, 1915, blz. 163. - Verder laat Fr. Nietzsche Zarathustra aan een kluizenaar antwoorden: ‘Sollte es denn möglich sein! Dieser alte Heilige hat in seinem Walde noch Nichts davon gehört, dass Gott todt ist’, Also sprach Zarathustra, in Nietzsche's Werke, eerste afdeling, dl. VI, Leipzig, 1919, blz. 12. - Verder ook: ‘Wenn es Götter gabe, wie hielte ich's, aus, kein Gott zu sein! Also giebt es keine Götter’, blz. 124. - Ook: ‘Vor Gott! - Nun aber starb dieser Gott! Ihr höheren Menschen, dieser Gott war eure grösste Gefahr’, blz. 418. - Voor een ontleding van Nietzsche's standpunt verwijzen wij verder naar Yves de Montcheuil, Nietzsche et la critique de l'idéal chrétien, in Cité nouvelle, 25 Juni, 1941, blz. 1153-1187. H. de Lubac, S.J., Le drame de l'humanisme athée, Parijs, z.j. (1963), blz. 35-45. - G. Brom, Nietzsche's Antichrist, in Mededeelingen der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, N.R., dl. IX, afl. 6, Amsterdam, 1946. - Voor de ‘God-is-dood’-literatuur verwijzen wij vooral naar Christian Atheism: ‘The God is dead’ Movement, in Time, The weekly Newsmagazine, 22 october, 1965, blz. 62-63; Is God dead? Toward a Hidden God, in Time, the weekly Newsmagazine, 8 April, 1966, blz. 50-55. - Ch.J. Glicksberg, Modern Literature and the Death of God, Den Haag, 1966. - Dieu est-il moderne? C'est la question des questions, in Planète, dl. XXX, 1966, blz. 69-91. - D. Scheltens, O.F.M., ‘God is dood’, in Tijdschrift voor filosofie, dl. XXVIII, 1966, blz. 636-669. - D. Scheltens, O.F.M., Is God dood?, bij Daavidsfonds, Horizonreeks, afl. 8 (1968 - 2), Leuven, 1968.

[p. 124]

Belangrijker dan dit, tot op een zekere hoogte, nihilistische standpunt is intussen nog de niet te onderschatten verschuiving welke men sinds de eeuwverwisseling in de West-europese landen ten gunste van de religieus georiënteerde literatuur op de boekenmarkt kan waarnemen. Hierbij willen wij, om een saaie opsomming te vermijden, bij de drie markantste Nederlandse auteurs blijven.

Voor Hadewijch bezitten wij niet alleen, dank zij de toewijding van J. van Mierlo, S.J. († 1958), twee kritische uitgaven die respektievelijk in de jaren 1908-1912 te Leuven van de pers gekomen en, wat de tweede tekstuitgave betreft, in het jaar 1925 begonnen, in het jaar 1952 zou worden voltooid⁽²⁾. Wij bezitten ook een Duitse vertaling van Hadewijchs proza en van enkele gedichten ons door J.O. Plassman⁽³⁾ aangeboden, een Franse vertaling van de markantste gedichten en van de in de laatste dagen van de maand april, 1972, gepubliceerde volledige tekst van de brieven welke J.B. Porion, O. Cart., ons schonk⁽⁴⁾, een Engelse vertaling van de eerste twintig brieven ons door E. Colledge bezorgd⁽⁵⁾ en van het strofische gedicht Ten blijdsten tide van den jare door Th. Weevers vervaardigd⁽⁶⁾, tenslotte ook nog een Italiaanse vertaling van vijf gedichten, van vijf visioenen en van vijf brieven welke R. Guarnieri in de jaren 1947-1950 als afleveringen van de reeks Fuochi samen met de Middelnederlandse tekst te Brescia heeft gepubliceerd⁽⁷⁾. Dit zijn intussen slechts de belangrijkste Hadewijch-

(2) De visioenen van Hadewych, dln. 6 en 11, in Leuvense studiën en tekstuitgaven, Leuven-Gent-Mechelen, 1925 - Hadewijch, Strophische Gedichten, dln. I en II, in Leuvense studiën en tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1942. - Hadewijch, Brieven, dln. I en II, in Leuvense studiën en tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1947. - Hadewijch, Mengeldichten, in Leuvense studiën en tekstuitgaven, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1952.

(3) Die Werke der Hadewijch, Hagen i.W., 1923.

(4) Hadewijch d'Anvers, Ecrits mystiques des béguines, in La Vigne du Carmel, Parijs, z.j. (1954). - Hadewijch, Lettres spirituelles; Béatrice de Nazareth, Sept degrés d'amour, Traduction du moyen-néerlaandais, in Ad solem, Genève, z.j. (1972).

(5) In Mediaeval Netherlands religious Literature, Leiden - Londen - New York, 1965, blz. 33-87.

(6) The Fourthent Song ‘In the blithest season of the year’, ug. Th. Weevers, Poetry of the Netherlands in its European context, illustrated with poems in original and translation, Londen, 1960, blz. 212-217.

(7) Hadewijch, Cinque poesie, Con testo brabantino, in Fuochi, Brescia, z.j. (1947). - Hadewijch, Cinque visioni, Con testo brabantino, in Fuochi, Brescia, z.j. (1948). - Hadewijch, Cinque lettere, Con testo brabantino, in Fuochi, Brescia, z.j. (1950).

[p. 125]

vertalingen waaraan er nog andere kunnen worden toegevoegd.

Verder werden er sinds de aanvang van de twintigste eeuw aan het oeuvre van Hadewijch vier universitaire proefschriften gewijd. Met de kenspreuk Dilata ira decrescit beantwoordde J. van Mierlo, S.J. († 1958), in het jaar 1910 een prijsvraag betreffende Hadewijch die werd uitgeschreven door de ‘Académie royale de Belgique’ en met twee jaar vertraging in het jaar 1912 werd bekroond⁽⁸⁾. De titel van J. van Mierlo's verhandeling zal men intussen in de ingestuurde verslagen vruchteloos zoeken.

Voorts verdedigde R. Vanneste in het jaar 1958 bij de faculteit voor letteren en wijsbegeerte te Gent een proefschrift Over de betekenis van enkele abstracta in de taal van Hadewijch, waarvan er bij het starten van dit tijdschrift een deel zou worden opgenomen in de Studia germanica⁽⁹⁾.

Belangrijk is verder ook het proefschrift van N. de Paepe dat de auteur, zoals J. van Mierlo, S.J., bij de faculteit voor letteren en wijsbegeerte te Leuven verdedigde en in het jaar 1967 ter beantwoording van een prijsvraag bij de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde publiceerde met de titel Hadewijch, Strofische gedichten, Een studie van de minne in het kader der 12e en 13e eeuwse mystiek en profane minnelyriek⁽¹⁰⁾.

Intussen liet ook Nederland zich in die jaren, wat Hadewijch betreft, niet zonder meer onbetuigd. In het jaar 1934 publiceerde immers M.H. van der Zeyde een bij de universiteit te Utrecht verdedigd proefschrift met de titel Hadewijch, Een studie over de mens en de schrijfster⁽¹¹⁾, terwijl J. Snellen die reeds in 1907 Hadewijchs Strofische gedichten te Amsterdam met de titel Liederen had uitgegeven, zich in 1912 nog met bronnenstudie verdienstelijk maakte door het publiceren van een bijdrage over Hadewijch mystica: Bijdrage, Uittreksel uit de mystieke denkbeelden van den H. Bernardus, neergelegd in ‘De consideratione’ en ‘De diligendo Deo’⁽¹²⁾.

De hier het laatst vermelde bijdrage is buiten ieder akademisch verband verschenen. Dit is overigens ook het geval voor een door M.

(8) Zie Bulletin de la Classe des lettres, des sciences morales et politiques et de la Classe des beaux-arts, Brussel, 1910, blz. 141-150, en 1912, blz. 171-172 en blz. 327.

(9) Dl. I, 1959, blz. 9-95.

(10) Gent, 1967.

(11) Groningen - Den Haag - Batavia, 1934.

(12) In Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, dl. XXXI, 1912, blz. 114-170.

[p. 126]

Brauns, S.J. in de jaren 1943-1946 gepubliceerde verhandeling met de titel Over fierheid in de religieuze beleving, waarvan er in het jaar 1959 in boekvorm een bijgewerkte heruitgave zou volgen met de titel: Fierheid in de religieuze beleving, Een fenomenologische peiling van de religieuze en mystieke beleving aan de hand van Hadewijch-teksten⁽¹³⁾. Ook ligt het voor de hand dat deze Hadewijch-vorsers in heel wat gunstiger omstandigheden zijn te werk gegaan dan M. Jöris die nog één jaar vooraleer Hadewijchs proza zal worden uitgegeven, dit is in het jaar 1894, bij de fakulteit voor wijsbegeerte te Straatsburg een verhandeling verdedigde met de titel: Untersuchungen über die Werken von Zuster Hadewijch, dl. I, Gedichten⁽¹⁴⁾. Hierbij ging het om het rijm en om de struktuur van het vers bij de 45 Strophische Gedichten.

De zalige Jan van Ruusbroec vindt intussen sinds jaren nog heel wat meer belangstelling dan Hadewijch. Hoewel er aan de Ruusbroec-bibliografie van R. Roemans⁽¹⁵⁾ wel een en ander valt toe te voegen, heeft het namelijk zijn betekenis dat 38 onder de 63 door hem vermelde tekstuitgaven, dit is meer dan de helft, in de jaren 1901-1931 zijn van de pers gekomen, terwijl blijkens Roemans' bibliografie ook ten minste 97 van de 173 sinds de zestiende eeuw aan Ruusbroec gewijde monografieën en studies, alweer meer dan de helft, in dezelfde tijdspanne zijn verschenen.

Ook aan de universiteiten en aan de faculteiten is de belangstelling voor Ruusbroec overigens zeer bevredigend. Sinds A. Auger († 1905) in het jaar 1892 te Leuven promoveerde met een proefschrift over de mystieke leer van Ruusbroec⁽¹⁶⁾ werd immers herhaaldelijk een proefschrift aan Ruusbroec de Wonderbare gewijd. In het jaar 1914 had L. Reypens, S.J., het vooreerst in een sindsdien niet gepubliceerde verhandeling over Het derde boek van Ruysbroec's Brulocht critisch uitgegeven naar 24 hss. en 4 drukken, met inleiding en bijlagen. De uitslag van dit onderzoek zou overigens aan de twee door het Ruusbroec-Genootschap respektievelijk in de jaren 1931-1932 en in de jaren 1944-

(13) In Bijdragen van de philosophische en theologische faculteiten der Nederlandse jezuieten, dl. VI, 1943-1945, blz. 85-245; dl. VII, 1946, blz. 80-141. - Heruitgave: Fierheid in de religieuze beleving. Een fenomenologische peiling van de religieuze en mystieke beleving aan de hand van Hadewijch-teksten, Brugge, 1959.

(14) Diss. Straatburg, Faculteit voor Wijsbegeerte, 1894.

(15) Opgenomen in Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap Antwerpen, Mechelen, Amsterdam, 1931, blz. 325-395.

(16) Leuven, 1892.

[p. 127]

1948 gepubliceerde tekstuitgaven ten goede komen.

In 1938 verdedigde verder A. van de Walle, O.F.M., bij de theologische faculteit te Leuven een verhandeling over Ons dubbel leven in de mystiek van den gelukzaligen Jan van Ruusbroec en een hoofdstuk uit deze verhandeling publiceerde hij hierna met de titel Is Ruusbroec pantheist?⁽¹⁷⁾.

Bij de theologische faculteit te Leuven had F. van den Berghe het in 1949 verder nog over De leer over de H. Drieëenheid van Ruusbroec (1293-1381). Vermeldenswaard is hier natuurlijk ook het proefschrift van A. Ampe, S.J., over Het exemplarisme in de leer van den gelukzaligen Jan van Ruusbroec dat hij in het jaar 1945 bij de faculteit van de jezuieten te Leuven verdedigde.

Ook het buitenland liet zich overigens, in dit verband, niet onbetuigd. In 1928 verdedigde vooreerst Melline d'Asbeck bij de Sorbonne te Parijs een proefschrift met de titel La mystique de Ruysbroeck l'Admirable⁽¹⁸⁾. Hierop volgde in 1938 het proefchrift dat U. Notebaert, S.J. († 1961) bij de Gregoriana te Rome verdedigde met de titel Dissertation sur la place du Christ dans le système mystique du Bienheureux Jan van Ruusbroec l'Admirable. Een hoofdstuk uit dit proefschrift verscheen reeds hetzelfde jaar in Nederlandse bewerking met de titel Ruusbroec's devotie tot het H. Hart⁽¹⁹⁾. Ook de universiteit te Nijmegen kwam verder in het jaar 1930 aan bod wanneer W.C.A. Schilling het had over Een proeve van stilistiek bij Ruusbroec, ‘den Wonderbare’⁽²⁰⁾. Tenslotte werd ik sinds het eind van de tweede wereldoorlog te Keulen nog bij twee proefschriften over Ruusbroec betrokken. Deze twee proefschriften die bij de faculteit voor letteren en wijsbegeerte zouden worden verdedigd, werden echter tot nog toe niet voltooid.

_**_*

De derde auteur over wie wij het hier even willen hebben, is Thomas Hemerken van Kempen († 1471). Hierbij gaat het natuurlijk over de vier boeken van de Kempenaar die sinds eeuwen onder de verzameltitel De imitatione Christi in omloop zijn.

Voor de verspreiding van dit werk sinds de aanvang van de twintig-

(17) In OGE, dl. XII, 1938, blz. 359-391, dl. XIII, 1939, blz. 66-105.

(18) Parijs, 1928.

(19) In OGE, dl. XII, 1938, blz. 5-49.

(20) Amsterdam, z.j., 1930.

[p. 128]

ste eeuw volstaat het, wat de Nederlanden betreft, twee belangrijke repertoria in te kijken. Deze zijn het sinds 1850 met een niet meer gewijzigde titel verschijnende repertorium Brinkman's Catalogus der boeken, plaat- en kaartwerken die... in Nederland zijn uitgegeven of herdrukt⁽²¹⁾ en de sinds het jaar 1876 verschijnende Bibliographie de Belgique, Journal officiel de la librairie⁽²²⁾. Bij het inkijken van deze twee repertoria stelt men nu vast dat er in België en Nederland ieder jaar nieuwe drukken van de Imitatio van de pers komen. Ook is de met veel acribie verwezenlijkte diplomatische uitgave van Thomas van Kempens autograaf, waarmee L.M.J. Delaissé in het jaar 1956 te Leuven promoveerde, zonder twijfel onder alle uitgaven van dit werk de belangrijkste⁽²³⁾.

Voorts is het imitationisme in het jaar 1926 met een nieuw hoofdstuk begonnen. In vermeld jaar gaf J. van Ginneken, S.J. († 1945) namelijk voor het forum van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te kennen dat men Geert Groote († 1384), die hierbij intussen door geen enkel handschrift wordt gesteund, als de auteur moet beschouwen van de Imitatio die door Groote eerst in het Nederlands zou zijn geschreven en naderhand door hem in het Latijn zou zijn vertaald, waarna Thomas Hemerken de Latijnse tekst stylistisch zou hebben bijgevijld⁽²⁴⁾.

Ook heeft J. van Ginneken, met nieuwe schakeringen, dit standpunt van 1926 tot 1944 in twintig publikaties verdedigd.

Hiermee werd het auteursprobleem spoedig andermaal voor tijdschriften en dagbladen een dankbare kluif waaraan in verschillende landen doorwinterde filologen zich zouden te goed doen. Zo brak J.B. Monnoyeur, O.S.B.⁽²⁵⁾ in het jaar 1929 nog een lans ten gunste van kanselier Jean Le Charlier de Gerson († 1429). P. Bonardi, C.P. en T. Lupo, S.D.B.⁽²⁶⁾ namen het in het jaar 1964 nog op voor de Italiaanse kandidaat Giovanni di Gersen en P. Debongnie, C.SS.R. (†

(21) Amsetrdam, 1850.

(22) Brussel, 1876.

(23) Ze verscheen met de titel: Le manuscript autographe de Thomas a Kempis et ‘l'Imitation de Jésus-Christ’, Examen archéologique et édition diplomatique du bruxellensis 5855-61, in Publications du Scriptorium, dl. II, dl. I-II, Brussel, 1956.

(24) Zie Geert Groote, schrijver der Navolging, in Mededeelingen van de Vergadering der Kon. Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, 13 september, 1926.

(25) Gerson, auteur de l'Imitation, Ligugé, 1929.

(26) L'imitazione di Cristo e il suo autore, dln. I en II, z.p. en z.j. (1964).

[p. 129]

1963) heeft in het jaar 1957 nog eens, tot voltooiing van een door J. Huijben, O.S.B. († 1948) begonnen werk, het traditionele standpunt ten gunste van Thomas Hemerken van Kempen met een niet te onderschatten belezenheid uiteengezet⁽²⁷⁾. Verder zijn verschillenden, met wie wij ons hier liever niet inlaten, nog respektievelijk in het spoor getreden van J. van Ginneken, S.J., van J. Huijben, O.S.B., en P. Debongnie, C.SS.R., tenslotte ook van P. Bonardi, C.P. en T. Lupo, S.D.B.

Voor ons heeft het echter vooral zijn betekenis dat, bij zoveel filologenwerk, de waarde van Thomas Hemerkens getuigenis in de jongste jaren niet volkomen werd uit het oog verloren. Met het religieuze standpunt van de auteur hebben zich immers, niet zo heel lang geleden, G. Clamens⁽²⁸⁾, L. Baudry⁽²⁹⁾ en K. Cruysberghs⁽³⁰⁾ nog ingelaten.

_**_*

Bij zo veel belangstelling voor de religieus georiënteerde literatuur uit een sinds lang afgesloten periode kan men zich nu de vraag stellen hoe deze te verklaren valt. Daar is vooreerst het gehalte van de litteraire creatie. In het jaar 1897 gaf J. Ten Brink († 1901)⁽³¹⁾ nog te kennen dat de Brabantse edelman Filip van Marnix, heer van Sint-Aldegonde die in het jaar 1598 is overleden, voor het eerst als een kunstenaar Nederlands proza heeft geschreven. Hierbij schonk hij geen aandacht aan het twee jaar vroeger door J. Vercoullie († 1937)⁽³²⁾ voor het eerst gepubliceerde proza van de hem met haar naam intussen wel bekende begijnenleidster Hadewijch, terwijl niemand toen kon vermoeden dat een traktaat van de cisterciënzerin Beatrijs van Nazareth († 1268) met de titel Seven manieren van minne in hetzelfde jaar als Hadewijchs proza, in het jaar 1895 door J.H. Kern († 1917) samen met een aantal uit het Duits vertaalde preken met de titel De Lim-

(27) L'auteur ou les auteurs de l'Imitation, in Bibliothèque de la Revue d'Histoire écclésiastique, dl. XXX, Leuven, 1957.

(28) La dévotion à l'humanité du Christ dans la spiritualité de Thomas a Kempis, Lyon, 1931.

(29) L 'Imitation de Jésus-Christ, Parijs, 1950.

(30) Thomas a Kempis en de priester, Leuven, 1953.

(31) Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, Amsterdam - Antwerpen, 1897, blz. 303.

(32) Werken van Zuster Hadewijch, II, Proza, Naer de drie bekende handschriften diplomatisch uitgegeven, bij De Vlaemsche bibliophielen, Gent, 1895, IVde reeks, afl. 11.

[p. 130]

burgse Sermoenen⁽³³⁾ werd gepubliceerd. Het traktaat van Beatrijs van Nazareth zou namelijk eerst in het jaar 1925 door L. Reypens, S.J.⁽³⁴⁾ worden geïdentificeerd. Ook zal men het vreemd vinden dat de litteraire verdiensten van de zalige Jan van Ruusbroec door J. Ten Brink, bij het beoordelen van het proza van Marnix van Sint-Aldegonde, werden over het hoofd gezien. Voorts heeft J. Te Winkel († 1927)⁽³⁵⁾ in het jaar 1922 Ruusbroec, alweer met de veronachtzaming van Hadewijch, nog als de vader voorgesteld van de Nederlandse mystiek, wat wij als een emendatie moeten begrijpen bij een verklaring uit het jaar 1887 waar J. Te Winkel⁽³⁶⁾ te kennen gaf dat Ruusbroec als de vader is te beschouwen van het Nederlandse proza dat, naar onze bescheiden mening, reeds bij Hadewijch een hoogtepunt bereikte.

Intussen moet men er echter ernstig rekening mee houden dat G. Kalff († 1923), met veel belangstelling voor Hadewijch, reeds in het jaar 1906 aan de mystieken een aanzienlijke plaats heeft toegekend in zijn Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde⁽³⁷⁾, waarmede hij dan ook aansloot bij de herwaardering van de lang onderschatte Middeleeuwen waarvoor de Engelse hispanoloog J. Fitzmaurice-Kelly († 1923⁽³⁸⁾ en de literatuurhistorici A.W. Ward († 1924) en A.R. Waller († 1922)⁽³⁹⁾ het in die jaren hebben opgenomen.

Hier moeten wij nog even bij stil staan. Bij het doornemen van litterair werk zijn het ritme en de gebruikte beeldspraak twee voorname factoren die, naast andere, de waarde bepalen van de litteraire creatie. Hierbij gaat het meermalen om sinds lang bekende beelden die in een nieuw context een volkomen nieuwe gebruikswaarde krijgen. Zoals een dichter zijn intiemere belevingen slechts met het gebruik van beelden kan omschrijven, welke hij eigenlijk niet bedoelt, zo grijpt een mysticus, bij het omschrijven van het onuitspreekbare, naar beelden die

(33) In De bibliotheek van Middel-Nederlandsche letterkunde, Leiden, z.j. (1895).

(34) Een nieuwe schrijfster uit de eerste helft der dertiende eeuw, De gelukzalige Beatrijs van Nazareth, in DWB, dl. XXV, 1925, blz. 352-367.

(35) De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², dl. II, Haarlem, 1922, blz. 205.

(36) Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, dl. I, Haarlem, 1887, blz. 550.

(37) Geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dln. I - VII, Groningen, 1906-1912.

(38) History of Spanish Literature, Londen, 1908.

(39) The Cambridge History of English Literature, din. I - XIV, Cambridge, 1907-1916.

[p. 131]

moeten suggereren wat hij niet langs direkte weg weet te verwoorden. Dit is vooral het geval bij de nuptiale beeldspraak. Op het menselijke vlak is het echtelijke leven de meest persoonlijke ervaring welke een mens kan doormaken. De Godservaring schenkt intussen aan een Vrome een nieuwe dimensie die zijn menselijk kunnen te boven gaat. Hierom grijpen mystieken vaak, om de Godservaring te omschrijven, naar de nuptiale beeldspraak waar de intiemste vereniging van mens tot mens mee wordt bedoeld. Het nuptiale beeld wordt bijgevolg door mystieken slechts als een medium bedoeld dat de veel dieper grijpende Godservaring moet suggereren tot het, in bepaalde gevallen, na al te druk gebruik, veel van zijn betekenis verliest. Bij Beatrijs van Nazareth († 1268) was het nog een interpretatie voor de hele Godservaring. Bij Hadewijch was het nuptiale beeld de echo van een voorbijgestreefd standpunt waarvoor er in haar Drieëenheidsmystiek geen verklaring is te vinden. Bij Ruusbroec is het een litteraire reminiscentie die hem slechts de titel en het aanvangsvers voor de volkomen anders georiënteerde Brulocht zou suggereren. Bij dit alles is het dan ook duidelijk dat de metafoor voor een mysticus steeds een bescheiden middel blijft waarbij hij zijn ‘onmondigheid in mysticis’ eerlijk toegeeft en, na zijn worsteling met het onuitspreekbare, met een nederlaag moet genoegen nemen welke rijpe lezers eervol achten. Ook is de Geschiedenis van de mystiek steeds meer Geschiedenis van een interpretering van de Godservaring dan een verhaal van de Godservaring zelf.

Dit laat ons intussen niet toe om te besluiten dat mystiek en poëtische beleving als een Janus zijn met het dubbele voorhoofd, één en hetzelfde charisma namelijk waarvoor men zich, al naar gelang van het context, van twee verschillende namen bedient. Vooreerst is er immers heel wat mystieke literatuur die in poëtisch opzicht slechts op geringe verdiensten kan aanspraak maken. Verder betreedt een anthropocentrisch georiënteerde lyriek slechts zelden het mystieke hoogland. Mystiek en poëtische creatie bedienen zich intussen veelal van dezelfde methoden en indien de mysticus, ook buiten een mystiek context, blijkt een dichter te zijn wordt het een hachelijke taak wanneer men beider aandeel in een mystiek oeuvre wil afwegen.

_**_*

Een literatuurhistoricus blijft het intussen vaak in aanzienlijke mate om de vormgeving te doen, waarbij de wijsgerige verantwoording van een kijk op allerlei menselijke ervaringen meestal niet als hoofdzaak

[p. 132]

wordt beschouwd. Wij achten het hierbij verheugend dat men vooral bij de Eckhart-vorsing sinds jaren aandacht schenkt aan de woordvorming in dienst van de mystieke ervaring⁽⁴⁰⁾. Ook onder neerlandici gaat men overigens, sinds enkele jaren, hieraan aandacht schenken, maar de reeds hierboven⁽⁴¹⁾ vermelde verhandeling van R. Vanneste bij Hadewijchs omschrijving van de abstracta beschouwen wij enkel als een begin dat, wij hopen het van harte, anderen tot navolging zal aanzetten. Vooral willen wij er echter, in dit verband, aan herinneren dat de Germaanse landen bij de bespiegelende mystiek voor het eerst, hoewel in dienst van een theopatische ervaring, met een wijsgerige problematiek werden geconfronteerd. Ook heeft het voor lexicografen zijn betekenis dat de Brabantse begijnenleidster Hadewijch nog zo wat vijftig jaar vóór het optreden van Meester Eckhart met het omschrijven van een aantal abstracta in dienst van het exemplarisme heeft aangevangen.

_**_*

Voorts vinden de mystieken niet alleen belangstelling bij literatuurhistorici en bij lexicografen. Sinds jaren zijn aangeziene psychologen en psychiaters namelijk, wat ook hun eigen religieuze of areligieuze houding weze, tot het besef gekomen dat men bij het lezen van de mystieken de innerlijke structuur van de menselijke psyche beter dan waar ook als het ware op de voet kan volgen. Hierbij herinneren wij alleen aan het oeuvre van W. James († 1910)⁽⁴²⁾ en aan dat van H. Dela-

(40) Hierbij herinneren wij terloops aan de publikaties van E. Kramm, Meister Eckeharts Terminologie in ihren Grundzügen dargestellt, in Zeitschrift für deutsche Philologie, dl. XVI, 1884, blz. 1-47. - R. Fahner, Wortsinn und Wortschöpfung bei Meister Eckehart, Beiträge zur deutschen Literaturwissenschaft, dl. XXXI, Marburg, 1929. - Th. Schneider, O.S.B., Der intellektuelle Wortschatz Meister Eckeharts, Ein Beitrag zur Geschichte des deutschen Sprachinhalts, in Neue Deutsche Forschungen, Abteilung Deutsche Philologie, Berlijn, 1935. - B. Schmoldt, Die deutsche Begriffssprache Meister Eckharts, Studien zur philosophischen Terminologie des Mittelhochdeutschen, Heidelberg, 1954. - U. Nix, Der mystische Wortschatz Meister Eckharts im Lichte der Energetischen Sprachbetrachtung, in Sprache und Gemeinschaft, Studien, dl. II, Dusseldorf, z.j. (1963).

(41) Zie onze blz. 125.

(42) The varieties of religious experience, New York - Bombay, 1902. - In het Nederlands: Varianten van religieuze beleving, Zeist - Arnhem - Antwerpen, 1963.

[p. 133]

croix († 1937)⁽⁴³⁾, waarbij men rekening moet houden met de publikaties van J. Maréchal, S.J. († 1944)⁽⁴⁴⁾ die ernstig heeft getracht het standpunt van deze twee psychologen langs een christelijke weg te benaderen. Men zal er dan ook rekening mee houden dat het oeuvre der mystieken bijzonder revelerend blijft voor wie de raadselen van ons psychisch leven ernstig wil onder de loep nemen.

_**_*

Bij mystieke literatuur gaat het intussen steeds in de eerste plaats om de Godservaring die uiteraard een probleem blijft voor theologen. Hoewel men er heeft op gewezen dat veertiende-eeuwse lezers, naar aanleiding van het Nominalisme, met een breuk hebben moeten genoegen nemen tussen theologie en vroomheid⁽⁴⁵⁾, beseffen aangeziene dogmatici op onze dagen dat er voor een ontleding van de geloofsakt en van de gaven van de Heilige Geest, twee fundamentele faktoren bij de Godservaring, bij mystieken zoals de zalige Jan van Ruusbroec en Sint-Jan van het Kruis († 1591) heel wat te leren valt. Ook willen wij er hier aan herinneren dat, door het toedoen van de gaven van de heilige Geest, alle gelovigen tot op een zekere hoogte met de mystieken verwant blijven.

De voornaamste reden waarom op onze dagen, niettegenstaande een materialistisch georiënteerde beschaving, velen met of ook zonder de steun van de Kerk dankbaar naar de hoog gestemde werken grijpen van aangeziene mystieken, moeten wij dan ook in het niet te ontwijken besef zoeken dat bij dergelijke lektuur God nabij is. Wanneer te midden de grijze eentonigheid van het alledaagse komen en gaan onze geloofsbeleving in gebreke blijft, grijpen velen namelijk gaarne naar een getuigenis dat ons helpt. Om een toenemende vermoeienis, om materiële zorgen of ook om een niet behoorlijk te verklaren repressieve toestand zijn wij intussen niet ten allen tijde bereid om met begrip naar het woord te luisteren van een mysticus. Men zal echter steeds een

(43) Etudes d'histoire et de psychologie du mysticisme, Les grands mystiques chrétiens, Parijs, 1908; tweede uitgave: Parijs, 1938.

(44) Etudes sur la psychologie des mystiques, dln. I-II, in Museum Lessianum, Section philosophique, dl. II en XIX, Brussel-Parijs, 1937-1938.

(45) Zie Fr. Vandenbroucke, O.S.B., Le divorce entre théologie et mystique, in Nouvelle revue théologique, dl. LXXXII, 1950, blz. 372-389.

[p. 134]

woord van Thomas Hemerken van Kempen († 1471)⁽⁴⁶⁾ indachtig blijven waar hij met nadruk te kennen geeft dat er, naast de Godservaring der gelukzaligen in de hemel en die van de meeste gelovigen hier op aarde, nog een derde Godservaring bestaat, die namelijk van sommige Vromen die Gods aanschijn als het ware bij een bliksemflits een ogenblik van ter zijde zien. Dit is de Godservaring waar de mystieken bij hunne onbekwaamheid om het onuitspreekbare te vertolken naar een gebrekkige, maar intussen veel suggererende beeldspraak grijpen.

In de Godservaring welke zij hebben meegemaakt, ligt de verklaring voor de felle bewogenheid welke de mystieken, die meestal niet beroepsliteratoren zijn geweest, vaak in hun oeuvre aan hun lezers meedelen, een bewogenheid die vier- tot vijfhonderd jaar later nog niets van haar felheid heeft ingeboet. Zoals volgens het Bijbelboek Exodus (III, 2-6) het braambos, tot Mozes' verbijstering, in lichterlaaie stond, maar hierbij door het vuur niet werd verteerd, stellen wij bij het ter hand nemen van de werken van de meeste mystieken een gloed vast die wij bij profane schrijvers vruchteloos zullen zoeken. Zoals Mozes, vooraleer te naderen, zijn schoeisel uittrok omdat de grond die hij betrad heilig was, zo beseffen wij dat het bij het proza der mystieken niet om een mooi beeld of om een stijlvol ritme gaat, maar om het heilige dat men slechts bij onthechting van al het aardse en bij inkeer kan benaderen. Het stijlvolle proza van een mysticus zet er ons dan ook toe aan verder te zien en te luisteren naar wat hem bij het schrijven heeft aangegrepen, naar het woord namelijk van de God van Abraham, van Izaak en van Jakob waarvan men bij het verhaal van de mysticus tot op een zekere hoogte de echo waarneemt.

Hierbij willen wij er op wijzen dat lang niet alle religieus geïnspireerde literatuur, hoe verdienstelijk zij ook moge zijn, bij de mystiek is onder te brengen. Bij één derde van zijn uitvoerig oeuvre handelt vooreerst de zalige Jan van Ruusbroec († 1381) over een alledaagse deugdbetrachting die intussen voor hem in de mystieke ervaring haar bekroning vindt. Verder gaat het bij Thomas Hemerken van Kempen slechts in twee van zijn talrijke werken over mystiek. Deze twee werken zijn het beknopte De elevatione mentis⁽⁴⁷⁾ en het uitvoeriger

(46) Sermones de vita et passione Domini, scilicet ab adventu Domini, serm. XI en XXVII, ug. M.J. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis canonici regularis ordinis S. Augustini opera omnia, dl. III, Freiburg i. Br., 1904, blz. 259^3-20.

(47) Ug. M.J. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis... opera omnia, dl. II, Freiburg i. Br., 1904, blz. 399-418.

[p. 135]

Liber internae consolationis, thans bekend als het derde boek van het De imitatione Christi⁽⁴⁸⁾, waar de Kempenaar bij een dialoog met de Heer de Godservaring op het niveau der vriendschap tracht te omschrijven.

Ook ben ik het niet eens met E. Iserloh⁽⁴⁹⁾ wanneer hij met het feit dat het woord ‘Ecclesia’ in de Imitatio slechts vier keer voorkomt, wil aantonen dat een kerkelijk georiënteerde vroomheid in de Imitatio slechts dunnetjes tot haar recht komt. Naast het woord ‘Ecclesia’ ontmoeten wij vooreerst in de Imitatio nog andere kerkelijke bewoordingen, zo vooreerst woorden zoals ‘altare’ en ‘clericus’, zoals ‘communio’ en ‘confessio’, zoals ‘sacerdos’ en ‘tonsura’. Verder gaat het in het vierde boek van de Imitatio doorlopend over de godsvrucht tot de Eucharistie die bij een kerkelijk georiënteerd leven steeds een hoogtepunt blijft. Ook moet men er, in dit verband, rekening mee houden dat voor Ruusbroec Godservaring en daadvaardigheid in dienst van de naaste elkaar, volgens zijn werk met de titel Van den blinckenden steen⁽⁵⁰⁾, op tijd en stond de hand reiken. Een rijpere Godservaring heeft bijgevolg niet een impliciete vervreemding tegenover de Kerk voor gevolg waar de mysticus toe behoort.

Voorts moet men niet alle Vromen uit de bloeiperiode van de Nederlandse mystiek als mystieken benaderen, maar de nawerkende invloed van Ruusbroec kunnen wij nog vaststellen wanneer wij de kapittelpreken ter hand nemen van een minder met de mystiek vertrouwde auteur zoals Jan van Schoonhoven († 1432)⁽⁵¹⁾.

Ook zal men toegeven dat, hoewel lang niet alles in de Middeleeuwen even verheffend is, de atmosfeer waarin velen leefden er een was van kloek geloof. Dit blijkt overigens onder meer uit het religieus gestemde toneel waar de brede volkslagen de strijd tussen goed en kwaad

(48) Ug. M.J. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis... opera omnia, dl. II, Freiburg i. Br., 1904, blz. 143-263.

(49) Die Kirchenfrömmigkeit in der Imitatio Christi, in: Sentire Ecclesiam, Das Bewusstsein von der Kirche als gestaltende Kraft der Frömmgkeit, Herausgegeben von Jean Daniélou und Herbert Vorgrimler, Freiburg i. Br. - Bazel - Wenen, 1961, blz. 254.

(50) Ug. L. Reypens, S.J., Jan van Ruusbroec, Werken, naar het standaardhandschrift van Groenendaal uitgegeven door het Ruusbroec-Genootschap², dl. III, Tielt, 1947, blz. 40³⁴ - 41²³.

(51) Zie de preken Peccatis mortui iusticie vivamus, in het handschrift, Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.129, bl. 16 v. - 21 v.; Visita vineam istam, bl. 33 v. - 41 r.; Fiat unum ovile, bl. 205 v. - 232 r.; Nos autem gloriari oportet, bl. 232 r - 242 v.; en Videte quomodo caute ambuletis, bl. 243 r - 289 r.

[p. 136]

konden op de planken gade slaan. Bij dit toneel is het intussen dat velen nog steeds de middeleeuwse mens het best weten te benaderen. Zo heeft G. Brom († 1959)⁽⁵²⁾ er vóór een dertigtal jaren op gewezen dat een Gooise kring in het jaar 1907 Elckerlijc vertoonde en Bossche vrijwilligers in het jaar 1913 de Sevenste bliscap van Maria opvoerden, terwijl Albert van Dalsum in het jaar 1950 nog te Nijmegen is opgetreden met het spel Marieken van Nijmegen. Ook volstaat het een paar uren te grasduinen in het tijdschrift Tooneelgids om vast te stellen dat Vlaamse toeschouwers in hun geloofsverbondenheid gemakkelijk zonder ook maar de minste filologische toelichting de weg weten te vinden naar middeleeuws toneel. Naast de hier zo even vermelde toneelstukken stelde men gedurende de jongste vijftig jaar aan Vlaamse zijde overigens ook nog de Eerste bliscap van Maria op prijs, alsook het bijbelse spel Van de V vroede ende van de V dwaeze maeghden.

_**_*

Voorts kan men niet beweren dat, sinds Guido Gezelle op 27 november, 1899, het hoofd voor goed heeft neergelegd, het geloofsleven zich niet meer bij het creatieve werk als een bron van inspiratie heeft laten gelden. In dit verband herinneren wij hier, wat de Nederlanden betreft, aan twee dichters zoals Albe (= A.R. Joostens) en Reninca (= R. Cambien-Lauwers),⁽⁵³⁾, aan twee schilders zoals Jan Toorop

(52) Geschiedschrijvers van onze letterkunde, Amsterdam, 1944, blz. 162.

(53) Albe schonk ons, naast romans, dichtbundels zoals Paradijsvogel (1931) en Cherubijn en mens (1937), zoals Van adellijken bloede (1942), zoals Mijn weerbeeld (1942) en Groenendaalse clausuren (1947), zoals Scheppingsgedicht (1953) en Magnificat (1958), zoals Getijden der blijdschap (1959) en Seizoenen om Orpheus (1964). - Voor een beoordeling van Albe's poëtisch oeuvre verwijzen wij naar André Demedts, Vlaamse poëzie sinds 1918, Diest, 1945, blz. 158-161. - Marnix Gijsen, Peripathetisch onderricht, Brussel - Antwerpen - Leuven, 1940, blz. 47-49. - R. van de Moortel, Albe, Een rijk en veelzijdig talent, in Boekengids, dl. XXIX, Antwerpen, 1951, blz. 181-186. - U. van de Voorde, Kerend getij, Kritiek der Vlaamse poëzie 1931-1942, Gent, 1942, blz. 103-107. - Albert Westerlinck, Het moeilijke levensprobleem in de poëzie van Albe, in Dietsche Warande en Belfort, 1947, blz. 579-584. - Reninca (R. Cambien-Lauwers) heeft in het jaar 1945 met proza gedebuteerd wanneer zij ons Wassend getij (Dln. I-II, Tielt, 1945) en Zaad in den wind (Tielt, 1945) schonk. Ook volgde hierop twee jaar later Brandend heden (Tielt, 1947). Intussen heeft zij ook dichtbundels gepubliceerd zoals Een lied der mensheid (Tielt, 1949), zoals Adem der aarde (Tielt, 1960). - Voor een beoordeling van Reninca's poëtisch oeuvre verwijzen wij naar Albert Westerlinck (= J. Aerts), De poëzie van Reninca, in Dietsche Waranda en Belfort, 1949, blz. 417-427. - Albert Westerlinck, Overtuigend werk van Reninca, in Dietsche Waranda en Belfort, 1951, blz. 173-180. - Piet Thomas, Weemoed en hoop bij Reninca, in Dietsche Warande en Belfort, 1961, blz. 292-296. - Em. Janssen, S.J., De laatste bundel van Reninca: Kosmisch koel, in De Periscoop, dl. XI, 1961, maart, blz. 4-7 (Over Beschavingen wij rapen U als schelpen).

[p. 137]

(† 1928) en Albert Servaes († 1966)⁽⁵⁴⁾, aan een glasschilder zoals Eugeen Yoors⁽⁵⁵⁾, tenslotte ook nog aan twee musici zoals Joseph Ryelandt († 1965) en Arthur Meulemans († 1966)⁽⁵⁶⁾. In hun crea-

(54) Voor Jan Toorop verwijzen wij naar A. Plasschaert, Toorop, Israels, Rodin, Ooltgensplaat, 1912. - A. Plasschaert, Jan Toorop, in Opmerkingen en gegevens over schilderkunst, Delft, 1914. - Maria Viola, De 14 staties van Jan Toorop met zijn toelichting, Den Haag, 1921. - A. Plasschaert, Jan Toorop, Amsterdam, 1925. - Huib Luns, Jan Toorop, in Uitzichten en stroomingen in de kunstnijverheid, met een inleiding van Jo. de Jong, Rotterdam, 1928. - Miek Janssen, Jan Toorop's Kruiswegstatiën in St. Bernulphuskerk te Oosterbeek, Brugge - Amsterdam, 1940. - J.B. Knipping, O.F.M., Jan Toorop, Amsterdam, 1948. - Voor een oordeel over Albert Servaes als schilder verwijzen wij naar Edg. de Bruyne, Servaes, in Eigen Schoon, Brussel - Amsterdam, z.j. (1935). - Edg. de Bruyne, Albert Servaes en de Vlaamsche vroomheid, Oude-God, Antw., z.j. (1938-1939). - U. van de Voorde, Albert Servaes of het religieus expressionisme, Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1943. - A. Stubbe, Albert Servaes en de eerste en tweede Latemse kunstenaarsgroep, in Davidsfonds-reeks, Leuven, z.j., 1955). - P. Huys, Albert Servaes, Een kunstenaarsloopbaan, in Kultureel jaarboek van de provincie Oost-Vlaanderen, dl. I, Gent, 1962, blz. 65-198. - W. Migg, Maler des Ewigen, Meditationen über religiöse Kunst, dl. II, Zurich, 1961. Voor een uitvoeriger bibliografie verwijzen wij naar de aan Albert Servaes gewijde aflevering van het maandblad West-Vlaanderen, afl. XXX, 1961, blz. 261-263.

(55) Voor Eugeen Yoors en zijn werk verwijzen wij naar Roger van der Velden, Eugeen Yoors, in Kunstenaars van heden, Antwerpen, 1958.

(56) Joseph Ryelandt schonk ons, onder meer, oratorio's zoals Purgatorium (1904), De komst des Heren (1906) en Maria (1909), alsook cantaten zoals De zang van de armoede en Stabat Mater. - Voor een beoordeling van het creatieve werk van J. Ryelandt verwijzen wij naar J. Kreps, O.S.B., De kerkmuziek van J. Ryelandt, in West-Vlaanderen, 1952, blz. 210-213. - A. Corbet, Ryelandt, Baron Jozef, in Algemene muziekencyclopedie, dl. VI, Antwerpen - Amsterdam, z.j. (1963), blz. 198-. - Verder moet men, in dit verband, ook rekening houden met drie publikaties van M. Boereboom, Deze zijn: De kunst van Ryelandt, in West-Vlaanderen, 1952, blz. 191-193. - Ryelandt, Baron Jozef, in Nationaal Biografisch Woordenboek, dl. III, 1968, kol. 755-759. - Joseph Ryelandt, De mens en de kunst, in Vlaams muziektijdschrift, dl. XXII, 1970, blz. 129-134. - Volledigheidshalve verwijzen wij voor J. Ryelandt ook nog naar E. Closson en Ch. van den Borren, La musique en Belgique du moyen âge à nos jours, Brussel, 1950. Voorts schonk ons A. Meulemans, naast kamermuziek en cantaten, ook nog missen zoals de Missa exaudi nos (1942) en de Missa alba (1945). Voor een lijst van de werken van A. Meulemans verwijzen wij naar (J. van Mechelen), Arthur Meulemans (Ce. Be. Dem.), Brussel, 1954. - Arthur Meulemans (Ce. Be. Dem.), Brussel, 1958. - Werken; in: Aan Arthur Meulemans bij zijn tachtigste verjaardag 19 mei 1964, Antwerpen, 1964, blz. 166-167. - Voor een beoordeling van het creatieve werk van A. Meulemans verwijzen wij hier naar: M. B(oerenboom), Arthur Meulemans, Kortrijk, 1951. - M. Boereboom, Meulemans, Arthur, in Algemene muziekencyclopedie, dl. IV, Antwerpen - Amsterdam, z.j. (1960), blz. 552-556. - M. Boereboom, Arthur Meulemans na 60 jaar creatieve arbeid, in: Aan Meester Arthur Meulemans bij zijn tachtigste verjaardag 19 mei 1964, blz. 80-86. - E. Closson en Ch. van den Borren, La musique en Belgique du moyen âge à nos jours, Brussel, 1950. - Fl. van der Mueren, Perspectief van de Vlaamse muziek sedert Benoit (Vlaamse pockets), Hasselt, 1961, blz. 137-145.

[p. 138]

tieve uren blijven of bleven een paar onder deze kunstenaars tot op een zekere hoogte verwant met de geest die een mysticus bezielt.