Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1971

[p. 287]

Een Middelnederlands Medisch Vademecum uit het handschrift van de Norbertijnerabdij te Heverlee
door Dr. W.L. Braekman

Inleiding

Als gevolg van de in de laatste jaren toegenomen belangstelling voor het Middelnederlands proza der artes, is geleidelijk een beter inzicht gegroeid in de verscheidenheid, die in de middeleeuwse Nederlanden bestond op het gebied van de medische vakliteratuur in de volkstaal.

Na de uitgave van reeds enkele van de voornaamste teksten beginnen zich tevens een paar, toch nog vage lijnen af te tekenen van de onderlinge beïnvloeding van werken, die dezelfde materie tot onderwerp hadden. Ook van de min of meer grote of (en) blijvende populariteit, waarin bepaalde werken zich blijkbaar mochten verheugen, kan men zich hoe langer hoe meer een precieser en vollediger wordend beeld vormen.

Het fragmentarisch bewaard gebleven, op de praktijk gerichte medisch vademecum, dat in deze bijdrage wordt uitgegeven, laat op zijn beurt toe een paar nieuwe gegevens toe te voegen aan de steeds gevarieerder wordende staalkaart van de in de late middeleeuwen te onzent in omloop zijnde medische vakliteratuur. Dit in een vijftiende-eeuwse hand geschreven traktaat komt voor in een handschrift dat zich in de Norbertijnerabdij van Park te Heverlee bevindt. Naast het hier uitgegeven vademecum bevat dit interessant handschrift nog andere medische werken, waarop we verder bij de beschrijving van dit handschrift nog de gelegenheid zullen hebben nader in te gaan.

Ter situering van dit traktaat dient vooraf toch even bondig een overzicht gegeven te worden van de tot nu toe gepubliceerde traktaten, die een min of meer uitgesproken gelijkenis vertonen met het werk dat hier wordt bekend gemaakt.

In de eerste plaats verdient in dit verband het Liber magistri Avicenne vermeld te worden dat door L.J. Vandewiele in 1965 werd uitgege-

[p. 288]

ven⁽¹⁾. Het komt voor in het rond 1351 door Johannes de Altre of Jan van Aalter geschreven manuscript 15.624-41 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. In totaal omvat het achtenveertig ‘capittels’, en neemt, in verband met het Heverleese handschrift (verder vermeld als H), een wel heel belangrijke plaats in, zoals we verder nog de gelegenheid zullen hebben aan te tonen.

Uit ditzelfde handschrift had C. Broeckx reeds in 1867 een ander geneeskundig werk uitgegeven⁽²⁾, dat met zijn tweeënveertig hoofdstukken in omvang en ook in opzet sterke overeenkomst met het eerstgenoemde werk vertoont.

Bij dezelfde soort medische vakliteratuur kan ook de zgn. ‘Jonghe Lanfranc’ ondergebracht worden. Dit is een tweeledig traktaat dat uit Hs. A 19 van het St. John's College te Cambridge enkele jaren geleden door R. Müller werd uitgegeven⁽³⁾. Inmiddels is gebleken dat dit werk, dat met Lanfranc van Milaan slechts de naam gemeen heeft, in nog verscheidene andere handschriften tot ons gekomen is⁽⁴⁾.

In het Boec van Medicinen in Dietsche, ten slotte, waarvan een uitgave door W.F. Daems werd bezorgd⁽⁵⁾, komen ook - naast andere delen - passages voor die gelijkenis vertonen met het hier uitgegeven vademecum⁽⁶⁾.

Een overzicht van de inhoud van het vademecum in de fragmentarische vorm waarin het bewaard is, krijgt men het vlugst aan de hand van de titels van de verschillende ‘capittels’, die we hier even opsommen:

1.	Dat capittel van dissenteria
2.	Eyn gewis stuck... vur den roeden bueck

(1) L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’ (K.V.A. Brussel, 1965), deel I: Liber Magistri Avicenne.

(2) C. Broeckx, Traité de médecine pratique de maître Jehan Yperman, médecin belge (XIIIe-XIVe siècle) (Antwerpen, 1867). Een nieuwe uitgave van dit werk, bezorgd door Dr. L. Elaut, is persklaar.

(3) R. Müller, Der ‘Jonghe Lanfranc’ (Altdeutsche Lanfranc-Uebersetzungen I, Bonn, 1968).

(4) Zie mijn bespreking van Müllers werk in Janus LV (1969), 304-306. Verdere hss. werden ontdekt door Dr. R. Jansen-Sieben, die samen met Doc. Dr. Dr. G. Keil een nieuwe uitgave voorbereidt.

(5) W.F. Daems, Het Boec van Medicinen in Dietsche (Leiden, 1967).

(6) Andere gelijkaardige traktaten zijn tot nu toe alleen in handschriften toegankelijk. Dit is b.v. het geval met het interessant uitvoerig kompilaat in Hs. 8216 van de Bibliothèque de l'Arsenal in Parijs (fols. 3-50), dat ik hoop binnen afzienbare tijd uit te geven. Zie ook mijn Middelnederlandse Geneeskundige Recepten (K.V.A. Gent, 1970), p. 50.

[p. 289]

3.	End teghen dissenteria end lienteria
4.	End dese crude stemppen den lichaeme
5.	End lienteria is eyn menisoen
6.	Dyarria is eyn simpel menysoen
7.	Noch eyn ander van dissenteria
8.	Syrop... teghen alle menysoen
9.	Dat capittel van den steyne
10.	Dyt water het geschickt... den steyn
11.	Vur den steyn
12.	Noch eyn ander stuck vur den steyn
13.	Noch eyn manire van den steyne
14.	Dat irsten... ten grauele end ten steyne
15.	Hoe dat comt dat men bloet pyst
16.	Die lettinghe der vrinen
17.	Noch eyn ander dat gewis is
18.	Tegen die water sucht
19.	Noch eyn ander... vur die water sucht
20.	Noch eyn ander... vur die water sucht
21.	Dat capittel van asma
22.	Van qualicheit
23.	Dat capittel van den spenen
24.	Noch eyn ander... van allen maniren van spenen
25.	Van der ghelsoecht
26.	Van der watersucht
27.	Eyn waerhafftich... water vur die watersucht
28.	Vur dat roet menysoen
30.	Eyn puluer thegen den steyn
31.	Noch eyn ander stuck vur den steyn

In deze eenendertig hoofdstukjes zijn duidelijk twee groepen te onderscheiden. De ene omvat de uitvoerige, de andere de kortere, in persoonlijker stijl geschreven ‘capittels’.

De langere hoofdstukken zijn verder gekarakteriseerd door het zogoed als geheel ontbreken van Hoogduitse (één uitzondering is in (nr. 5) voor hen), Nederrijnse (eveneens één uitzondering: synt i.pl.v. syn in 13) of Nederduitse vormen. Deze groep omvat de volgende nummers: 1, 3, 4 tot 9, 13, 14 tot 16, 21 tot 23, 25 en 26. Een derde factor die alle tot deze groep behorende hoofdstukken kenmerkt, is de gedeeltelijk slechts te vermoeden gelijke bron waaraan ze zijn ontleend.

Deze bron is, naar alle waarschijnlijkheid, een kompilatiewerk dat in de Nederlanden ontstaan lijkt te zijn (men mag aannemen in het Westelijk deel ervan), en dat zelf hoofdzakelijk op Salernitaanse bronnen steunde. Als relictvormen uit dit ouder Hs. zijn te beschouwen de enkele Vlaamse (ten N.W. van de Schelde) taalvormen die in H voorkomen: suldi (1, 11, 15, 24, 26, 28), sullen (22), sult (28). Bij de

[p. 290]

aantekeningen zal men trouwens verschillende parallelle plaatsen uit de Collectio Salernitana aantreffen⁽⁷⁾. De hoofdbron voor deze groep ‘capittels’ in H is uiteindelijk de Practica van Bartholomeus van Salerno. Toch heeft H niet rechtstreeks op dit Latijns werk gesteund, doch wel op een oudere Mnl. bewerking ervan. Deze bewerking in het Mnl., waarvan een volledig handschrift totnogtoe niet werd gevonden, is fragmentarisch overgeleverd⁽⁸⁾, niet alleen in de hier besproken zeventien langere hoofdstukken uit H, doch eveneens in het reeds genoemde Westbrabantse Liber Avicenne (verder steeds L.A. genoemd)⁽⁹⁾. Dit laatste medicijnboek, dat omstreeks 1351 werd voltooid⁽¹⁰⁾, bevat immers zes van de ‘capittels’ in H (1, 3, 5, 6, 13 en 14). Vermits in verscheidene gevallen H een betere lezing heeft dan L.A. lijkt het uitgesloten dat H rechtstreeks uit L.A. heeft geput. Veel aannemelijker is dat beide eenzelfde bron gebruikt hebben. Deze gemeenschappelijke bron is dus wellicht een uitvoerige Mnl. vertaling van de Practica van Bartholomeus van Salerno geweest, die reeds in de eerste helft van de 14e eeuw in de Nederlanden in omloop moet geweest zijn en waaruit H een veel groter deel dan L.A. bewaard heeft.

In verband met L.A. mag er hier ook terloops de aandacht op gevestigd worden dat er tussen H en L.A. nog meer verwantschap bestaat dan de parallelle plaatsen waarover hierboven gesproken werd. Er zijn ook nog de vijf passages die op het einde van het Antidotarium Nicolaï in H voorkomen⁽¹¹⁾. Deze vijf passages behoren niet tot dit Ant. Nic., doch we vinden ze wel terug in L.A. Ook deze vijf ‘capittels’ maakten - naar men kan vermoeden - deel uit van de oudere Mnl. Bartholomeusvertaling.

Het feit dat een dergelijke veertiende-eeuwse Mnl. Bartholomeusversie zou bestaan hebben, wat door de fragmenten die in H en L.A. overgeleverd zijn, zeer waarschijnlijk wordt, is een belangrijk nieuw

(7) S. de Renzi, Collectio Salernitana (Napels, 1852-59). Deze verzameling wordt verder vermeld als Coll. Sal. Ik ben grote dank verschuldigd aan Dr. Gundolf Keil voor zijn hulp bij het opsporen van de parallellen in de Coll. Sal.

(8) Zo leest men in 25: ‘die werken daer aff vyndi int capittel van apostemien in die siede’. Het bedoelde ‘capittel’ komt echter in H niet (meer?) voor.

(9) L.J. Vandewiele, Op. cit.

(10) J. Deschamps, Middelnederlandse Handschriften (Eeuwfeestuitgave van de Hand. der Kon. Zuidned. Mij. voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis XXIV (1970)), pp. 261-264.

(11) Zie verder, bij de beschrijving van het Hs., Deel I, B.

[p. 291]

gegeven voor het aandeel van de Nederlanden in de verspreiding en de invloed van de Practica gedurende de middeleeuwen.

Tot nu toe was voor de Nederduitse en ten Westen ervan gelegen taalgebieden, de bekendheid met de Practica alleen geattesteerd door enkele fragmenten ervan die voorkomen in het Gothaer Arzneibuch, waarvan het oudste handschrift van omstreeks 1400 dateert⁽¹²⁾. Het laatste van dit uit twee delen bestaande kompilatiewerk is een bewerking en sterk vermeerderde versie in het Nederduits van de oudere Hoogduitse vertaling van de Latijnse Practica van de Salernitaanse arts. Als gevolg van het ontdekken van het Heverleese handschrift, blijkt dat in de Nederlanden eveneens een uitvoerige vertaling van hetzelfde werk bekend was die wel, zoals de Hoogduitse, rechtstreeks op de Latijnse tekst zal gesteund hebben.

Terloops moge ook vermeld worden dat uit het medicinaal werk, dat in de veertiende eeuw door de Wurzburgse arts Ortolf van Bayerland werd samengesteld⁽¹³⁾, eveneens bekendheid blijkt met de Practica. Bij Ortolf vindt men trouwens ook een paar fragmenten die een parallelle vertaling zijn van gedeelten uit H: dit is het geval voor 7 (Ortolf 116) en 9 (Ortolf 153).

Doch keren we nu terug naar de tweede groep hoofdstukken in H. Zoals reeds gezegd zijn ze doorgaans veel korter en persoonlijker dan die van de eerste groep. De volgende ‘capittels’ maken er deel van uit: 2, 10 tot 12, 17 tot 20, 24, en 27 tot 31. Ze hebben wellicht eveneens een gemeenschappelijke bron, die mij echter tot op heden onbekend gebleven is⁽¹⁴⁾.

Men kan wel vermoeden dat de bron een min of meer zelfstandig, ten minste gedeeltelijk op eigen praktijk steunend kompilatiewerk was. De eigen ervaring blijkt uit de persoonlijke noot die in verscheidene hoofdstukjes naar voren treedt: ‘ick heb thoe tryr laten probyren’ (12), ‘dat ick probirt heb mer dan eyns’ (17), ‘dat ick weit dat waer is’ (20), en ‘ick weit voer waer dat eyn gewis stuck is’ (24).

De stad Trier en de onmiddellijke omgeving waren de samensteller

(12) S. Norrbom, Das Gothaer Arzneibuch und seine Sippe (Mittelniederdeutsche Arzneibücher I, Hamburg, 1921), p. 3.

(13) J. Follan, Das Arzneibuch Ortolfs von Baierland nach der ältesten Handschrift (Veröff. d. Intern. Ges. f. Gesch. d. Pharmazie N.F. 23, Stuttgart, 1963).

(14) Cf. brief van Dr. G. Keil (3.9.1970): ‘Für die kurzen... Rezepte lässt sich die Vorlage noch nicht genau nachweisen’.

[p. 292]

van deze bron wel bekend. Trier wordt steeds opnieuw genoemd. Aan de reeds hierboven geciteerde vermelding dienen nog toegevoegd te worden: ‘ick hebt gesyn thoe tryr thoe den catuseren aen den procurator’ (11), ‘eyn ritters vrou thoe tryr’ (19), ook de wellicht Trierse ‘ioncker conraet klotz’ (27).

In deze groep hoofdstukjes vooral komen de vele Nederduitse en Nederrijnse vormen voor die door de scribent wellicht ongewijzigd uit zijn bron werden overgenomen⁽¹⁵⁾:

Nederduitse vormen: sick (10), zogoed als steeds thoe (één enkele maal te in 1), ader (18) met a i.pl.v. o. Nederrijnse vormen: kalt (2), hald (11); de spelling hey (7, 9) voor hij (naast hy in 22); mannich (2), mannick (19); 3e pers. mv. praes. synt (13, 23, 24), syntter (21), welke vormen toch ook sporadisch in Limburg voorkomen en algemeen zijn in Oost-Gelderland en Overijssel; sold (31), het ook Nederduitse holt (29), dissen (10) en het betr. vnw. den (17), die ook wel in Limburg voorkomen; badem (13) dat, zoals ader, ook in Gelderland en Westfalen voorkomt.

Opmerkelijk is bovendien dat ook Hoogduitse vormen - op één reeds vermelde uitzondering na - uitsluitend in deze groep ‘capittels’ voorkomen: im (11, 27) voor hem, in (5) voor hen; bys hey genyst (10), bis (12, 18); wasser (18), maar overal elders (ook in 18) water; vryssche eyer (12) naast versch(er) (1, 14, 25, 27); essich (12) naast edick (1, 3, 15, 23, 25); ritter (17).

Het voorkomen van deze Hoogduitse vormen sterkt het vermoeden dat de tweede bron van H een Nederduits medicijnboek was, dat zelf reeds een niet steeds volgehouden om-schrijving was van een oorspronkelijk in het Hoogduits geschreven werk. De Hoogduitse vormen zouden dan te beschouwen zijn als niet aan het Nederduits aangepaste vormen die door de scribent van H onveranderd werden overgenomen uit zijn Nederduitse bron.

De scribent van H zelf heeft zijn beide hoofdbronnen - de veertiende-eeuwse Westmnl. Practicavertaling en het Nederduitse medicijnboek - in zijn eigen dialect omgeschreven, doch niet volledig. Dit eigen dialect van de scribent was het Brabants of Westlimburgs, zoals blijkt uit de taalvormen van deze dialecten die in de tekst als geheel beschouwd op de voorgrond treden: bediet (7), liede(n) (14, 16, 25), vier (1), oude (1), out (1, 9), soude (7), houden (14), coude (22),

(15) Voor het onderkennen van de verscheidene dialectische lagen in de tekst, ben ik grote dank verschuldigd aan Dr. M. Gysseling.

[p. 293]

cout (25), werm (1), seldi (7, 21, 22, 25), seldine (25), selen (9), hem (3, 14), hen (13), haer (25), dese (4, 14), ick (11, 17, 27: alleen Brabants), naast het éénmaal voorkomende algemeen Limburgse ich (24), luttel (22), allutken (23), 3e pers. mv. praes. syn (1, 12, 23, 25), lidw. m. enk. der (2, 9, 24, 26), nuwe(n) (22, 24), de laatste twee zijn Limburgs en ook Zuidnederrijns; naast der komt ook die (1, 3) voor dat zowel Brabants, Noordlimburgs als Nederrijns is; beyne (3), dat alleen Limburgs is.

Aangezien het handschrift, waarin het hier voor het eerst uitgegeven medisch werk voorkomt, nog niet volledig beschreven werd, lijkt het aangewezen de daartoe geboden gelegenheid hier niet te laten voorbijgaan.

Dit manuscript bevindt zich, zoals hierboven reeds werd gezegd, in het archief van de Norbertijnerabdij van Park te Heverlee bij Leuven⁽¹⁶⁾. Volgens de nieuwe nummering die, met toestemming van de prior, een paar jaar geleden door A. Brounts aan de handschriften werd gegeven⁽¹⁷⁾, staat het nu bekend als Hs. nr. 4.

Het werd in mei 1926 door de toenmalige abt gekocht van het bekende antikwariaat der gebroeders Moorthamers, dat toen nog te Antwerpen gevestigd was.

In dit papieren Hs. (afmetingen 215 × 145 mm) dat door verscheidene handen, daterend uit verschillende eeuwen werd geschreven, zijn duidelijk twee delen te onderscheiden. Het eerste gedeelte, dat door één enkele geoefende hand in vijftiende-eeuws gotisch boekschrift (textualis) werd geschreven, telt 28 regels per bladzijde. In het tweede deel zijn verscheidene handen in cursief schrift uit de 16e en 17e eeuw aan het werk geweest.

Misschien nog in de 16e eeuw werd het Hs. doorlopend genummerd. Daar de laatste folio het nummer 173 draagt, moet het manuscript toen nog 173 bladen geteld hebben. Nu is dit echter niet meer het geval.

(16) Over het handschriftenbezit van deze abdij raadplege men A. Brounts, ‘Jacob Clinkart († 1383), kopiist en prior van de abdij van Park’, Analecta Praemonstratensia XLIII (1967), 302-315 en verder de daar gegeven bibliografie.

(17) Persoonlijke mededeling van wijlen A. Brounts (brief van 12.10.1968). Ik maak van de gelegenheid gebruik om E.H. Prior van de abdij te danken voor de welwillend verleende toelating het Hs. ter plaatse te bestuderen. Dank ook aan de archivaris Pater F. Maes o. prem.

[p. 294]

Het handschrift bevindt zich immers in een erbarmelijke toestand⁽¹⁸⁾. Het eerste bewaarde folio draagt het nummer 31, zodat de eerste dertig bladen verloren zijn gegaan. Doch ook verder in het Hs. zijn allerlei lacunes en onregelmatigheden te bespeuren: folio's ontbreken, andere werden van plaats veranderd en één enkele maal werd aan twee op elkaar volgende bladen hetzelfde nummer gegeven (fol. 56).

Folio's die nu in het Hs. ontbreken: 1-30; 40; 42-48; na fol. 50 ontbreekt ten minste één blad (alhoewel de nummering doorloopt); 61-68; na fol. 78 ontbreken twee bladen (zie verder), alhoewel ook hier de nummering doorloopt; na fol. 89 ontbreken eveneens enkele bladen; fol. 92.

Folio's die zich niet op hun oorspronkelijke plaats bevinden, zijn: 52, 56bis, 60, 75, 90-91. Voor enkele ervan zijn we erin geslaagd hun juiste plaats te bepalen, zoals hieronder zal blijken.

In totaal telt het Hs. nu nog 127 bladen.

Daar het middeleeuws deel (deel I) van het Hs. veruit het belangrijkste is, zullen we op dit gedeelte, waarin zich trouwens ook de hier uitgegeven tekst bevindt, meer in detail ingaan. Bij deel II echter beperken we ons tot enkele summiere gegevens over de inhoud.

(18) De band moet zeer lang geleden verdwenen zijn; een gedeelte van het huidige fol. 1 is door waterschade verloren gegaan.

Deel I (fols. 31-91)

Zoals reeds terloops werd vermeld, werd dit gedeelte geschreven door één enkele goed leesbare hand. Op een paar kleine, onhandige pentekeningen van medische instrumenten na, zijn de enige versieringen de rode paragraaftekens, de gerubriceerde beginletter van elk ‘capittel’, de met rood aangestipte hoofdletters en dito onderstreepte opschriften.

Weinig talrijk zijn de sporen van latere gebruikers, naast enkele verklarende interlineaire of (en) marginale glossen, dient een misschien nog uit de 15e eeuw daterende toevoeging op fol. 51^v vermeld te worden.

Na wat hierboven reeds over het Hs. werd meegedeeld is het duidelijk dat over de katernenopbouw van dit eerste deel slechts met grote omzichtigheid enige gegevens kunnen worden verstrekt.

Zeker is dat het eerste deel, zoniet uitsluitend, dan toch overwegend, in zijn oorspronkelijke toestand moet hebben bestaan uit katernen van

[p. 295]

elk vier dubbelbladen (8 folio's). De eerste vier (waarin wellicht de eerste twee bladen ongenummerd waren) zijn volledig verloren gegaan (de nu ontbrekende fols. 1-30). Het oorspronkelijke vijfde katern (nu katern 1) is nog volledig bewaard (fols. 31-38). Van de volgende katernen (hoeveel precies is niet duidelijk) blijft één enkel dubbelblad over (fols. 49-50) alsook enkele helften van dubbelbladen (fols. 39, 41, 51, 52, 56bis, 60). Tot één en hetzelfde katern behoren de fols. 53-58, waarschijnlijk oorspronkelijk een katern van vier dubbelbladen, waarvan er één verdwenen is. Fol. 59 is het enige restant van enkele volgende katernen. Op één dubbelblad na is het katern waartoe fols. 69-74 behoren volledig bewaard gebleven. Het laatste bewaarde katern (4 folio's) is eveneens volledig: ertoe behoren fols. 76-81 en fols. 90-91, welk laatste dubbelblad in feite thuis hoort tussen fol. 78 en 79. Fol. 75 is het enige overgebleven blad van een katern dat wellicht op het laatste bewaarde katern volgde. Het lijkt in alle geval het laatste bewaarde blad van deel I te zijn.

Naar schatting moet deel I oorspronkelijk uit 13 of 14 katernen van elk 8 folio's bestaan hebben. Nog niet de helft van dit oorspronkelijk aantal is bewaard gebleven.

Dit eerste deel omvat fragmenten van drie verschillende traktaten.

A. Fols. 31^r-50^v, fol. 52 en 56bis.

Dit gedeelte van het handschrift bevat de tekst die hier wordt uitgegeven. Een overzicht van de inhoud en een verdere bespreking ervan wordt hierna gegeven.

Vermelden we hier alleen dat het tweede van de op elkaar volgende bladen die het nummer 56 dragen (dus fol. 56bis), door diegene die deze nummering aanbracht, eerst 46 werd genummerd, wat daarna verbeterd(!) werd in 56. In feite is 46 wel het correcte nummer.

B. Fols. 51^r-88^r en fols. 90^r-91^v.

Incipit (fol. 51^v): þ Aurea alexandrina.

Aurea alexandrina hebben die visieke vonden properlicke tegen alle siecheiden vanden hoefde dat van coude comt Ende meist tegen die passie vanden reuma...

Explicit (fol. 88^r): ...Doe salstu nemen vander groete radelen end die wortelen vander pardekens euen vele end witten wyn end gedaen doer eyn stermyn End daer in gemenget .ʒ.ij worm cruyt end dat salmen te gader dryncken.

Dit is een versie van de Mnl. bewerking van het Antidotarium Nicolaï die nauw verwant is met die welke door W.S. Van den Berg uit Hs.

[p. 296]

15. 624-41 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel werd uitgegeven⁽¹⁹⁾. Op het einde komen echter enkele toevoegingen voor die niet in het Brusselse Ant. Nic. voorkomen, en die men ook tevergeefs in de Latijnse tekst zou zoeken. Deze toevoegingen zijn vijf in aantal, en men treft ze ook in bijna dezelfde volgorde aan in het Liber Magistri Avicenne uit het reeds genoemde verzamelhandschrift van de Kon. Bibl. te Brussel (Hs. 15. 624-41)⁽²⁰⁾.

Andere versies van dezelfde Mnl. bewerking van het Ant. Nic. komen voor in Bibliothèque nationale, Parijs, Ms. néerlandais nr. 54 en Wenen, Nationalbibliothek, Ms. 2818. Een andere bewerking komt voor in Stadsarchief Keulen, Ms. Hist. Arch. W. 4^o 279.

Een veel nauwer bij de Latijnse tekst aansluitende Mnl. vertaling komt voor in een Hs. van de abdij te Tongerlo en in Kon. Bibl. Brussel, Hs. 4260-63. Deze vertaling werd nog niet uitgegeven.

Ten slotte dient volledigheidshalve nog een fragment vermeld te worden dat een heel aparte plaats inneemt⁽²¹⁾: Tübingen, Ms. Germ. (Folio), nr. 751, fol. 28^v. Dit is niet als een deel van een eens volledig Ant. Nic.-Hs. te beschouwen⁽²²⁾.

Wat de volgorde van de bladen in dit gedeelte van het Hs. betreft, dient opgemerkt te worden dat fols. 90-91 zich op een verkeerde plaats bevinden: deze twee bladen volgen op fol. 78; fol. 60 volgt in feite op fol. 51, en fol. 52 dient tussen fol. 50 en 51 ingelast te worden. De volgorde is dus: fol. 49, 50, 52, 51, 60, 53 enz. tot 59, 61 enz. tot 78, 90-91, 79 enz. tot en met 88.

Een folio dat volgens de huidige nummering tot dit gedeelte van het Hs. behoort, maakt in feite deel uit van het hierboven onder A vermelde traktaat (fol. 56bis, zie bij A). Fol. 75 lijkt zich niet op de oorspronkelijke plaats te bevinden; naar alle waarschijnlijkheid maakt de tekst die erop voorkomt, deel uit van het hierna onder C te vermelden werkje.

(19) Eene Middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolaï (Leiden, 1917).

(20) Zie L.J. Vandewiele, Op. cit., deel I, r. 327 e.v. en nrs. 41, 43, 42 en 44.

(21) W.F. Daems, ‘De Middelnederlandse Vertalingen van het Antidotarium Nicolaï’, Scientiarum Historia III (1961), 1-20.

(22) Voor een vergelijkende en samenvattende studie over alle bekende Mnl. Ant. Nic.-vertalingen zie W. Braekman und G. Keil, ‘Fünf mittelniederländische Uebersetzungen des “Antidotarium Nicolaï”. Untersuchungen zum pharmazeutischen Fachschriftum der Mittelalterlichen Niederlande’, Sudhoffs Archiv LV (1971), 257-320.

[p. 297]

C. Fols. 88^r-89^v en fol. 75.

Incipit (fol. 88^r): þ Nu willen wy leren end nu merckt die gulde lere teghen die haestelicke doet dat is tegen die pestelencie...

Explicit (fol. 75^v): ...cantarelle cordumeni salisgemme bamach.

Dit gedeelte van het Hs. bevat een fragment van een pesttraktaat. Een ietwat uitvoeriger versie van ditzelfde werkje is volledig bewaard in het 15e-eeuwse Ms. Sloane 68 (fol. 60^r e.v.) van het British Museum te Londen⁽²³⁾. De tekst op fols. 88^r-89^v loopt parallel met de Sloanetekst, doch de passage op fol. 75 komt er niet voor en dient dus wel beschouwd te worden als een toevoegsel⁽²⁴⁾, eigen aan het Park-Hs.

(23) Voor de vergelijkende uitgave van beide versies zie mijn bijdrage: ‘Twee Middelnederlandse Prozatraktaten en enkele Recepten tegen de Pest’, Scientiarum Historia XIII (1971), 65-91.

(24) Deze tekst werd gedrukt in een aanhangsel bij het in de vorige noot vermelde artikel.

Deel II (fols. 93-173).

Over dit niet-middeleeuwse gedeelte kunnen we zeer bondig zijn. Het bestaat uit een zeer verscheiden verzameling van in hoofdzaak medische teksten. De voornaamste zijn:

1)	fols. 93-96^r: ‘Van dingen die heet syn inden yersten graet’, en verder in de 2e, 3e en 4e graad; opsomming van dingen die respectievelijk ‘kolt’, ‘vocht’ en ‘droege’ zijn in elk van de vier graden, en van dingen die purgeren, stoppen, enz. De namen van de materia medica worden in het Latijn gegeven, alleen op fol. 93 werd het Nederlandse equivalent tussen de regels toegevoegd (in een andere hand).
2)	fols. 96^r-101^v: losse geneeskundige recepten.
3)	fols. 102^r-103^r (verkeerdelijk 123 genummerd): middelen om bedorven wijn opnieuw drinkbaar te maken (begin imperf.).
4)	fols. 103^v-121^v: losse recepten in verschillende handen, meestal geneeskundige en alchemistische preparaten (fol. 122 is blanco).
5)	fols. 123^r-173^v: alchemistische recepten, werkwijzen en bereidingen, ook een anekdote ter illustratie van de wonderbare eigenschappen van ‘tabaco’ op fol. 158^v, en eindigend met een gedeeltelijke en sterk geschonden ‘Tafele van desen bouck’.

[p. 298]

Tekst

Nota: Wat in de tekst tussen rechte haakjes staat is door mij toegevoegd, meestal aan de hand van de parallelle plaatsen uit L.A. De afkortingen werden opgelost en cursief gezet. Ontbrekende delen werden door stippellijnen aangeduid. Puntige haakjes duiden letters of woorden aan die boven de regel werden geschreven.
De nummering van de hoofdstukjes, de indeling in alinea's en de leestekens werden door mij aangebracht.
De meest voorkomende gewichtsaanduidingen ʒ, en lb. zijn respectievelijk te lezen als dragma, ons en pond.

(fol. 31^r) [1. Dat capittel van dissenteria.]⁽¹⁾

Dissenteria is eyn vn[gemac?]. Van deze [me]nisoene⁽²⁾ syn [iij manieren?]. Die ene heit dissenteria, die ander heit lien[tiria] die .iij. dyarria. End dit syn die teykene in dij[ssente]ria. Dat den sieken aff gaet dat is gemynget met bloede end hy geuoelt in den lychaem sweren⁽³⁾ end stecte end som tytz bouen den nauel. Es die pyne bouen, dat den sieken eirst doer gaet est⁽⁴⁾ digestie dat is wel verduwet end daer nae comt roet bloet end claer end hy geuoelt inder tyt grote pyne end stect bouen den nauele. Comt die materie van ondere den nauel soe komt veel vul bloet vit end daer nae digestie. End indien tyt geuoelen sy swere end stecten onder den nauel. Es die materie omtrent die nauel soe gheuoelt die sieke grote pyne end stecte omtrent den nauel. End dat dye lieden verduwen dat heiten die meisters digestie end byder digestien moegdy weiten waer dat die materie [es] soe bouen soe in die myddel soe onder. Es dissenteria bouen end die digestie gelu is offte swert offte g[roe]ne. þ Die geuet hem dyalca[d]ion (?) myt sape van w[ege] breide offte puluer. Nemt gommi van arabie, bolum armenicum, end meinghet myt syroep van rosen e[nd] dy salmen dryncken end men magh dese .ij. pul[uer n]emen myt allerhande spysen. þ Eyn ander. N[em] bolum armenicum, ypoquistidos, sum[ac dats ene] (fol. 31^v) [gomme, spodium, bloet van draken, gomme van arabien,] dragagant, end die tempert myt rose water offte myt reghen[water offte] myt water offte myt sap van plantagi[nis end] doet hem dryncken.

(1) Van dit opschrift zijn alleen nog enkele fragmenten van letters te zien.

(2) menisoene: buikloop.

(3) sweren: pijnen.

(4) est: Lat. voor is.

[p. 299]

þ Eyn ander. Syet [wed]ren⁽⁵⁾ vleysch myt tyseine⁽⁶⁾ op gerste gesoden [en] d myt edicke offte eyn oude hynne gesoden myt vleysche end was thoe gedaen end doderen van eyeren end latet in syden⁽⁷⁾: dat sop salmen supen. End wylt men, men mach dye hynne alleyn syden myt den doderen. Is die digestie van flumen þ Soe stampt kersse end sidet in edick⁽⁸⁾ end⁽⁹⁾ doeter thoe caneel gepuluersirt, end borne⁽¹⁰⁾ op terwe gesoden salmen ock nemen, End nagele myt der kersse gestamp. þ Ock is goet gheten melck myt doderen van eyeren off gedroncken alsoe warm recht als melck die wter koe comt is ock goet. End doet hem eten voer die spyse fruchten die stoppen als moruwe⁽¹¹⁾ mespelen end coctana⁽¹²⁾ suldi nemen rou off gesoden. Comt die materie van onder end die digestie gelu is offte swert offte groene, soe geuet hem clistirie⁽¹³⁾ aldus gemackt. þ Nemt gallen end achacien, eyken noten, wegeb[r]eide wortelen, die gesoden end geperst doer eyn lyn[ne]n cleit dan ghietter allau in die clisterie dit is de forme:^(13bis). End smelter in schaepen[roet] het is te beter.

þ Eyn ander [pu]luer. Nemt gallen end sied se [in reg]enwater end int sap van plantaginis end dan [doeter in] olie end schapen roet dan temperet⁽¹⁴⁾ (fol. 32^r) in doderen van eyeren end geuet al werm myt eynre clisterien pipen⁽¹⁵⁾. Syn die digestie van flumen ende mer siet wyt cliber⁽¹⁶⁾ þ Soe suldi nemen die moeder⁽¹⁷⁾ van edicke end regen water end nemter thoe oude scoen end out parcament verbrant end gepuluersirt ende gallen end siedet alte gadere end dan cliestiret.

þ Ey[n] ander. Mack eyn gat in eyn ey scale end doet wte dat daer

(5) wedren vleysch: bokkevlees.

(6) tyseine: gerstewater.

(7) in syden: verzieden, d.i. zolang laten koken tot een deel van de vloeistof verdampt is.

(8) edick: azijn.

(9) Na end staat th doorgestreept.

(10) borne: water.

(11) moruwe: rijpe.

(12) coctana: zie de aantekening.

(13) clistirie: klisteer, lavement.

(13bis) Hierna volgt in het Hs. een primitieve afbeelding van een soort trechter. Deze afbeelding noch de vier eraan voorafgaande woorden komen in L.A. voor.

(14) temperet: meng het, breng het in de juiste verhouding.

(15) clisterien pipen: klisteerspuit.

(16) cliber: gom, slijm.

(17) moeder: bezinksel.

[p. 300]

in is end werpt puluer van pepere ghenoech op den doder, dan doetene opt vier bernen altemale end puluert dat end stroyet op syne spise.

þ Eyn ander. Nemt sangwis draconis end mastick end bolus armenicus end puluerisiret end stroyet op syne spise dit is sonderlicken⁽¹⁸⁾ goet teghen dye vurscreuen sicheit. þ Noch eyn ander. Stampt eyn hantfol plantaginis end frutse in eyn panne myt verschen schapen roete end legghet al heit op eyn plaester van werke⁽¹⁹⁾ end doeten daer op sitten mytten fundamente⁽²⁰⁾ dat helpt ock sere. þ Noch eyn ander plaster: legt in edick roede rosen enen haluen dach end daer nae droecht se ter sonnen offt teghent fier end dan puluerse. End dan nemt balaustia ende gallen .ana. ..s.⁽²¹⁾ end dan menget te gader end gersten meel o.s.⁽²²⁾. End dan temperet myt edicke end doeter thoe alluttel⁽²³⁾ olien om dat die plaester niet en verdroeghe end menghet te gader myt sape van plantaginis end dan plaestert op die stede daer dye pyne is in den lichaeme.

2. þ Eyn gewis stuck dat mannich mael probyrt is (fol. 32^v) vur den roeden bueck dat men noempt in brabant dat roet menisoen.

Du salt nemen eyn hantfol eickelen end salt die braden in die ameren⁽²⁴⁾ van der assen end salt dan die in eyn kan vol roeden wyns doen. End salt dan nemen eyn stuck staels end salt dan gluen heit macken end sals dan in die kan myt roeden wyn werpen end die kan thoe. End dat stael kalt laten werden. End den wyn myt den eyckelen doer eyn doeck geslaegen end dat sal der krancke dan dryncken⁽²⁵⁾ dan sal der bloet ganck ophoren⁽²⁶⁾ end sal genesen werden. probatum est.

3. End teghen dissenteria end lienteria seldi sieden byuoet in wyn off in borne end wassen daer in langhe die voeten⁽²⁷⁾ end die beyne end doent hem dryncken syropus rosarum. End plaester op eyn leder ceero-

(18) sonderlicken: bizonder.

(19) werke: pluksel van stof. L.A. heeft de synoniem stoppen.

(20) fundamente: aars.

(21) een half (s. = semis) ons.

(22) een halve skrupel.

(23) alluttel: een weinig

(24) ameren: hete as; ameren van der assen: de nog hete delen van de as.

(25) Na dryncken staat dat doorstreept.

(26) ophoren: ophouden.

(27) voeten: het Hs. heeft woeten.

[p. 301]

nium^(27bis) end legt dat op die maghe. End siet myt scoersen van roeden eickelen end bloemen van eghellentiere. End dan puluert folie, mastick, naghelen end dan doetter in campher alluttel ende geuet den sieken dryncken. End siet ock in edick roede coelen end myngter thoe gersten meel offt rugghen meel end plaestert op die maghe.

4. þ End dese crude stemppen⁽²⁸⁾ den lichaeme. Als terra sigillata, gallen, bolus armenicus, end karabe, latue, mirtus, achacia, sumac, plantaginis, wilghen, dragagantum, gommi de arabia, tamarindus, balaustia, sanguis draconis, moerbesien, onripe prumen, onripe peren, (fol. 33^r) roede coelen, ghewallen⁽²⁹⁾ myt melck, es[el]s [me]lck, doderen van eyeren end terwen bloemen, amandelen end bloemen van ryse, edick, rosen, berberis, spodij, tente, mastick, alkakengi, end cubeben, end naghele. Dese stelpen alle sere end sterckelick.

5. End lienteria is eyn menisoen. Dat die spise doer den lichaem comt al geheil end onuertert alsoe mense etet, alsoe comtse beneden doer; Eyn redene is om dat die maghe ende die darme ghelat syn van slymygher flumen end die spise doer den lichame sclydert⁽³⁰⁾. Die .ij. redene is dese om dat die cracht van den weder houwene offte vanden onthoudene te kranck is. Die .iiij.de⁽³¹⁾ redene is dese om dat die maghe end die darme ghewont⁽³²⁾ syn van scarpen humoren. Comt dese faute by ghelatheiden van slymigher flumen soe hebben sy swerheit in die maghe. End dat sy rupsenen⁽³³⁾ is suer. End dan sietmen in haer digestie als padden ghereck⁽³⁴⁾. Ghy sultse irst purgiren end snyden eyn hynne in stucken end siedense in borne. End dan nempt tsop vander wortelen van polipodium ..iij. coloquintida ..j. dyt sap salmen dryncken: het purgirt die materie van slymygher flumen end viscoes, syn te verstaene taye slymyghe humoren end versche ghereck⁽³⁵⁾. Es die

(27bis) ceeronium: Lat. ceronium d.i. waspleister.

(28) stemppen: stelpen.

(29) ghewallen: gekookt.

(30) sclydert: glijdt.

(31) .iiij.de: de .iij.de redene is door de scribent overgeslagen. Zie de aantekening.

(32) ghewont: het Hs. heeft ghewone.

(33) rupsenen: oprispen.

(34) padden ghereck: kikkerdril (vgl. de aantekening).

(35) ghereck: taai slijm.

[p. 302]

materie van flumen soe gefft hem dese electuarien⁽³⁶⁾. þ Dyamasticum end trifera magna, Dyacoston⁽³⁷⁾, Dyacitoniton calidum off welck dat ghy wylt, end doet hem nutten myt wyne off myt borne daer yser (fol. 33^v) in gh[ebluscht es] daer men messer oft scharmesser van aff ma[ckt] dat is stael. End haer spise woert geordenyrt al soe sy is in die cure van dissenteria, myt com[in]e end nagele syn ock goet, end dese .iij.⁽³⁸⁾ helpen ock stelpen end stercken seer. Comt lyenteria van crancheyden dat keintmen dat die spyse ter stont mytter spoet doer komt in die selue varwe end in dien seluen roeke mytter digestien. þ Curen hyr aff teghen. þ Nemt castorium, storax, opij, belde saet, balaustia .ana. ʒ.ij.⁽³⁹⁾ end temperet myt plantaginis sape offte myt hons rubbe sap. End mackt den siekene supen van terwyn bloemen gesoden myt myspelen offte myt peren offte myt doderen van eyeren. End comt lienteria by cranckheiden van verterne dat kentmen ock byder spisen dat sy nyet en doert⁽⁴⁰⁾ in den lichamme end groue doer comt. End men sal hem ten seluen gheuen dat daer voren staet alder naest desen. End comt dese voerscreuen siecheit van hytten Soe salmen den sieken gheuen þ Triasandali end dyacodion End ander dynghen diemen vynt in dat capittel van dissenteria. Mer gheuet in alle die spise dat licht is te verterne.

6. Dyarria is eyn simpel menysoen sonder sweren end stecken end sonder bittinghe in den lichame. End die spise vertert wel end is eyn spolinghe des lychaems. End somtytz comt van couden end somtitz van vremder spisen end van vremden dranck end van vele te etene end van vele te drynckene. Alle die werken (fol. 34^r) die behoren in dissenteria end in lienter[ia die syn go]et in dyarria. End teghen wonden in die le[ndene] end in die darme daer ock menysoen aff comt.

7. þ Noch eyn ander van dissenteria.

Dyssenteria is eyn bloet sucht offte menysoen die is myt siedin[ghe] end myt crympelinghen⁽⁴¹⁾ alsoet voerscreuen is in die derme. End de-

(36) electuarien: electuarium, likkepot.

(37) Dyacoston: zie de aantekening.

(38) dese iij: naast comine en nagele is cubeben vergeten, zoals blijkt uit L.A. (zie de aantekening).

(39) van elk twee drachmen.

(40) doert: duurt, blijft.

(41) crympelinghen: krampen.

[p. 303]

se siecheit comt onder tyden van coleren⁽⁴²⁾. End die gherechte comt somtytz mest van colera prassima⁽⁴³⁾ ned somtytz van crancheiden van der leueren. Want als die leuer cranck is soe en mach sy nyet dat bloet leiden offte synden^(43bis) ten leden. End dan synket ten fundamente wart. End als die siecheit comt van coleren soe is die digestie gelu end myt bloede gemenget, maer comt die bloet sucht vander leueren soe comt des bloetz vele. End het is roet end puer end geclontert. Want als dat bloet comt van der leueren die heit is van naturen end et comt in die darmen beneden die dan couder syn dan die leuer soe wert dat bloet dicke end geclontert. End daer by segghen die dwase sotte meisters dat dat harde bloet syn stucken van der leueren. End sy lyghen qualicken doer haren hals. End dese bloet sucht die vander leueren comt die machmen qualicken curiren. End is die bloet sucht in den ondersten darm soe gheuoeltmen grote sere omtrent den nauel. End die digestie is sere ghemynget myt bloede end sy ghe(fol. 34^v)[uole]n groete sere omtrent die lendene. End in die bloet sucht vander leueren gheuoelt die sieke groet ongemack ter rechter syden. End die bloetsucht hebben in den ondersten darm bouen den nauel soe moetmen hen helpen myt medecinen bouen ten monde. Mer die de bloet sucht hebben in den nedersten darm dye moetmen hulpen myt clisterien van onder end myt badene end myt plaesteren.

End dit is die cure. Ermen hen gheuet medecinen die stemppen soe salmen purgiren ouertellighe humoren daer die bloet sucht aff comt. þ Nemt mirabolani citrini .3.j. offte .3.j.s. cleyne gepuluert end ghetempert myt rosen water end latent al soe staen eyn nacht end wryngent smorgens doer eyn cleit end gheuent den sieken dryncken end dyt salmen doen als die siecheit nyet ouder en is dan .viij. daghe end daer nae en behoert⁽⁴⁴⁾ die purgacie nyet. End som tytz soe comt die siecheit offte dat bloet van der leueren doer die darme geronnen⁽⁴⁵⁾ ten fundamente. End dit mach geschyn van vele saeken dat hem die leden scheiden offte dat die leuer wort gewont offte dat hem die aderen ontlucken⁽⁴⁶⁾. Mer welck van desen die saeke is dat soe moegdy weten al dus⁽⁴⁷⁾. Dat bloet dat vanden aderen comt is roet end claer. End

(42) coleren: gal, een van de vier lichaamsvochten.

(43) colere prassima: c. prasina: groene gal.

(43bis) synden: het Hs. heeft snyden; zenden.

(44) en behoert... nyet: is niet aangewezen.

(45) geronnen: gevloeid.

(46) ontlucken: openen.

(47) aldus: het Hs. heeft alsdus met doorstreepte s.

[p. 304]

dat van den wonden comt is swert end dicke. Dese ijterhande⁽⁴⁸⁾ bloede en⁽⁴⁹⁾ quetsen die darme nyet; als die sieke ten stoel gaet comt dat voere dat ander, soe heuet hey die spenen. End alsoe dat bloet comet (fol. 35^r) gemenghet mytter digestien dat is eyn teykene vander bloet sucht. Mer alst bloet comt naeder digestien dat bediet siecheit der leueren want dat bloet comtter aff. End ware eyn mensche syn hant off syn voete affgheslagen soe soude dat bloet weder keren ter leueren end alsoe beneden van hem aff gaen claer end roet.

Dit is die cure. Comt dat bloet van den aderen van bynnen soe gheuet den sieken dat bloet stelpet end die leuer confortirt. Als balaustia, rosen, spodium, achacia, bolum armenicum, terra sigillata, gommi de arabice, ypoquistidos end der gelicken seldy gheuen myt sape van plantaginis.

8. þ Syrop thoe macken teghen alle menysoen.

Syropus van allen maniren van menisoenen end dat stoppende is. Nemt sucker end reghenwater.ana.j.lb., rosen .lb.j.s., mirtus ..j., cassie, spodij, ypoquistidos .ana.ʒ.s., onripe myspelen die grone syn, dragant, gomme van arabien, .ana.ʒ.j.s. End die⁽⁵⁰⁾ machmen pulueren end die anderen machmen stoten. End men salse alle sieden int voerseide reghenwater end doent daer thoe sucker end clarent⁽⁵¹⁾ myt wyt van den ey.

9. þ Dat capittel van den steyne.

Dye redene van den steyne is dese. Somtytz wast die steyn in die lyndenen end somtytz (fol. 35^v) in die blase. Mer waer den steyn wast machmen weyten by den grauele⁽⁵²⁾ die de sieke mackt mytter vrynen. Syn die grauele roet soe wast hye in die lendene. End syn wyt soe wast hey in die blase. Dus wetmen by grauele waer die steyn⁽⁵³⁾ is. End leyt hey in die lendene soe voelen sy grote wee in die hanken⁽⁵⁴⁾ end in die rechte syde end in die voeten want daer leyt die saeke vanden steene end dyt selue is vander rechter siede. Mer leit die steyn in die blase soe gheuoelt die siecke grote snydinghe onder den nauel.

(48) ijterhande: tweeërlei.

(49) en: het Hs. heeft end.

(50) Na die staat in het Hs. men pulueren.

(51) Na clarent staat in het Hs. alst doorstreept.

(52) grauele: graveel, zandachtig bezinksel in de urine.

(53) Na steyn staat in het Hs. vast doorstreept.

(54) hanken: heupen.

[p. 305]

Dat sy gheyne vryne macken en moghen dat comt van .iij. dynghen: dat yrste heyt Stranguria is pynnelicheit van pyssen end dat is alsmen al drupende pyst. Dissuria is datmen somtytz pyst end somtytz nyet. Scuria is alsmen gheyn vryne maken en mach. End hyr by machmen weten off die steyn is in den sieken offte den grauele offten quade humoren in den crop vander blasen. End is die steyn die sake soe pyst hey somtytz steynkens som groet som cleyn. End synt grauele soe pist hyer vele te gader. End men moetse tasten tussen den vyngere. Want die humoren syn soe kentmen daer by dat sy in die vryne ligghen lanck als haer.

End dyt is die cure van allen desen vurscreuen siecheiden: sy selen hen yrst wachten van aller grouer spisen end van drancke die quaet syn te verterne. End hen syn goet alle dynghen die wel verduwen als dese: Venckel, mercke, persyn, rou offte gesoden in vleysch. (fol. 36^r) Dyt brect den steyn in ionghen lieden.

Dit is die cure van ouden menschen. þ Soe sulstu nemen enen witten bock eyn iaer out end die sal syn gebonden met eynen zeyle ene elle lanck. End hey en mach nyet eten dan caprifolij end petrocillij myt den wortelen. End men sal syn vryne ontfaen smorgens nuchteren end dien salmen den sieken gheuen dryncken mer⁽⁵⁵⁾ daer en salmen anders nyet in doen dan wyn. End dien bock en sal niet dryncken dan wyn. End dit sal der sieken dryncken .ix. daghe lanck nuchteren telken enen groten toeghe.

10. þ Dyt water het geschickt⁽⁵⁶⁾ der hartoch van burgundie bisschop bernart der daer sieck was aen den steyn end hem die meysters wel ratz deden end et en halp nyet, end als hey dit water gebructen daer gynghen veil steyn van in als erten end sant; van dissen water drynck gelick mael⁽⁵⁷⁾ eyn lepel voel.

Nym rettich water, Steynbreck water, Beuennellen water, gelicken veil onder eyn ander gemenget end gedroncke[n] des morgens nuchteren .ij. vren vur den eten. Du salt weten soe <du> sies den steyn stuckechtich⁽⁵⁸⁾ wt gaen end sick dye pyn vermyndert soe daerfman dat water nyet al daghe gebrucken sonder ouer den .iij. dach off .iiij. dach al soe lang bys⁽⁵⁹⁾ hey genyst.

(55) Het Hs. heeft ener i.pl.v. mer.

(56) geschickt: Dt. voor ‘gezonden’.

(57) gelick mael: telkens.

(58) Na stuckechtich staat in het Hs. het.

(59) bys: Dt. voor ‘tot’.

[p. 306]

11. þ Vur den steyn der daer gebreck aff het end⁽⁶⁰⁾ nyet ser, eyn gewys stuck.

(fol. 36^v) Du salt nemen .ij. loit kreften oghen end eyn loit wyt corael end dat thoe samen ghepuluersirt end in eyn kan gedaen end daer ouer ghedroncken end dat die kan al weg^(60bis) wael thoe gedeckt sy en altyt byr in sy end hald iu⁽⁶¹⁾ water dan in eyn gelesken daer suldy in syn dan wit sandechtich ende ick hebt gesyn thoe tryr thoe den catuseren aen den procurator dye hefft probirt dat im wonder dynck aff gynck dat heb ick gesyen.

12. þ Noch eyn ander stuck vur den steyn dat ick heb thoe tryr laten probyren end oprecht is gevonden.

Du salt nemen .ij. vryssche⁽⁶²⁾ eyer end salt dan nemen eyn halff quart wyn essich⁽⁶³⁾ der alre best, end sals die .ij. eyer daer in legghe[n] end laten die daer in ligghen al soe langghe bis die schaelen van den eyeren al vertert in den wyn asyn syn, end dan suldy die eyer nemen end sult dat felgen⁽⁶⁴⁾ doer stecken end laten dat wit van den eyeren onder den wyn asyn lopen. End die doderen van den eyeren myt den velgen suldy wech werpen, end dan suldy den wyn⁽⁶⁵⁾ asyn doer eyn doeck slaen end sult dan den sieken dat thoe dryncken [geuen] den dach; van des morgens aen hent⁽⁶⁶⁾ des auentz thoe sal hey anders geyn dranck drynck[en] dan den wyn asyn end salder af dryncken dat hey des auentz dat lest drynck van den wyn asyn, mer hey mach eten wat hey wyl werduwelicken spise. Ende des⁽⁶⁷⁾ auentz⁽⁶⁸⁾ moet der steyn van hem. probatum est.

(fol. 37^r) 13. þ Noch eyn manire van den steyne.

Dye steyn wast somtyt in die nyeren alsoe voerseit is end somtytz in die blase. End wast hey in die nyeren soe geuoelen sy swere end stecten in lendenen. End sy pissen myt groter pynen end in die vrine vleyten⁽⁶⁹⁾

(60) Het Hs. heeft dittografie van end.

(60bis) al weg: altijd (cf. Engels: always).

(61) iu: uw.

(62) vryssche: verse.

(63) essich: Dt. azijn.

(64) felghen: vliesje.

(65) wyn: het Hs. heeft vyn.

(66) hent: tot.

(67) Na des staat in het Hs. et doorstreept.

(68) Na auentz staat in het Hs. s doorstreept.

(69) vleyten: zweven.

[p. 307]

corpuskelen⁽⁷⁰⁾ als haer. End somtyt sietmen roet sant in die vrine als stucken van roeden tegelen. End wast die steyn in die blase soe gheuoelen sy bytsel ende swere omtrent die ysbeynen⁽⁷¹⁾. End oecsele om den hals van den vede⁽⁷²⁾ soe dat hem die crappen end cretsen⁽⁷³⁾ wilt. End somtytz sietmen wyt sant in die vrine ia in den badem end dat sant hetmen graueel. End somtytz siet men⁽⁷⁴⁾ gruus. End dus seldyt curiren⁽⁷⁵⁾:

þ Nemt nagele, galigaen, antofaly, siccaris, millium solis, melano piperis, semen petrocillij, semen speragi, loeuesche, offte saet beuenelle . ana .j. Dese seldy dryncken myt melck xx daghe. End ock is vossen bloet goet langhe gedroncken. End soe es⁽⁷⁶⁾ boxs bloet van den voerseiden boeck end dat ghedroeghet end gepuluersirt end op die spise gestroyt offte myt drancke gedroncken het breckt den steyn. End noch eyn ander: þ Nemt venckel wortelen end eppe wortelen, macedonie wortelen, semen polipodij, millium solis, quercini, agaricus, semen⁽⁷⁷⁾ cucumeris ana .ʒ.iij. Dan doetse in eyn⁽⁷⁸⁾ vat daer die sieke in sitte totten nauel off totten lendene. End dan seldien⁽⁷⁹⁾ hoghe lichten wten bade end duwen den steyn soe dat hy vallen mach in den crop van der⁽⁸⁰⁾ blasen. (fol. 37^v) end onder dat ysebeyn aen den hals van den vede soe dat hey vallet int ydele vander blasen. Dit synt medicinen die den steyn brecken. Mer alte heit en is nyet goet want die grote hitte treckt die humoren te gader end die steyn wast soe te mere end merent⁽⁸¹⁾ meer dan hey myndert. End dese crude synt snydende. Als auerone, bedellium, cyperus, bayen, venckel saett, ameos, scolopendria, ciceren sop, lignum ebeni, uitrum⁽⁸²⁾, asyn, lupinen vortelen, quillen, wilde

(70) corpuskelen: lichaampjes, deeltjes.

(71) ysbeynen: heiligbeenderen.

(72) vede: penis.

(73) cretsen: krabben.

(74) Na men staat in het Hs. gi doorstreept.

(75) curiren: genezen.

(76) Na es staat in het Hs. vo doorstreept.

(77) semen: zie de aantekening.

(78) Na eyn staat in het Hs. bat doorstreept.

(79) seldien: zult gij hem.

(80) Na der staat in het Hs. maghen doorstreept.

(81) merent: lees meret, vermeerdert.

(82) ebeni, uitrum: zie de aantekening.

[p. 308]

sauia, beuenelle, seem, wyt sout⁽⁸³⁾, macedonie saet, millium solis. End die seldi puluerisiren end stroent⁽⁸⁴⁾ op haer spise offte macter dranck aff end gheuet hen dryncken. End is die steyn soe groet datmen nyet scheiden en mach soe moetmen snyden als ick v nae scryuen sal int nae volgende capittel.

14. Dat irsten dat men doen sal ten grauele end ten steyne.

þ Men sal hem dryncken geuen myt lauwen borne oximel simplex daer nae nempt apij wortelen end saet end venckel wortelen end saet, petrocillij wortelen end saet, anys. Dit seldy sieden in borne end doen hem dryncken dyt rypt die materie. End daer nae seldien purgiren myt benedicta. End dan bade macken die moruwen aldus: þ Nempt pappelen, violetten, parst houen, bere wortelen, himst⁽⁸⁵⁾ wortelen. Dese seldy sieden end worpen in eyn cupe end baden den sieken daer in dyt is dye forme⁽⁸⁶⁾. End daer nae doet hem laten die leuer ader. End daer nae die ander onder die cnoesele bynnen des voets myt eyner vlymen. End daer nae (fol. 38^r) seldy bernen vitrum op eynen gloyende tyghele end puluert dat end doet hem dryncken myt wyne dyt breckt ock den steyn. End soe doet ock box bloet alsoe voerscreuen is. Offte nemt [wilde kersse] gestoten end dat myt wyn ghedroncken. Offte nemt ghemener besien⁽⁸⁷⁾, petrocillij saet end peper end die sal dit eten alteenen ghepuluerisirt op die spise gestroyt off myt drancke gedroncken, dit brect ock den steyn. Galienus seit: van die pyne van desen steyne compt eyn passie die heit strangurrea alsoe voerscreuen is. End dat is datmen myt pyne pist off al druppende. End daer thegen salmen laten die ader onder die cnoesele bynnen des voetz. Dat doet wel vryne macken. þ Nemt siccados, dat syn creclyn⁽⁸⁸⁾, sap van petrocillium, millium solis, beuenelle. Dese menget myt wyne end plaestert opt tysebeen end al omme den vede dyt doet ock vrine macken. þ Eyn ander. þ Nemt poreyde wortel, persyn wortelen. Dese siet in wyne end daer nae stampse in eynen mortir end frutse in eyn panne myt verscher boter

(83) wyt sout: zie de aantekening.

(84) stroent: strooien ze.

(85) himst wortelen: zie de aantekening.

(86) Hierna volgt in het Hs. een primitieve afbeelding van een houten kuip. In L.A. komen noch de tekening noch de vier eraan voorafgaande woorden voor.

(87) ghemener besien: wellicht corrupt. Zie de aantekening.

(88) Na creclyn en voor sap heeft L.A. nog een ingrediënt: zie de aantekening.

[p. 309]

end plaestert al heit tusschen die cullen⁽⁸⁹⁾ end den ers end opt tysebeyn end om den vede end latent ligghen tot dat die plaester droeghe is. End ist noet soe vernuwetse. End ghy sult gheuen in dese pyne end in allen pynen vander vrinen dese electuarien. þ Ducis, licontripon, iustinum, filantropos. End doetse hen dryncken myt drancke die daer voer staet van den saeden off van den wortelen. End en helpen dese dynghe nyet end die steyn is groet soe moetmen snyden. End wet (fol. 38^v) dat is grote vrese oude lieden te snydenne van den steyne want die wonde mach cume⁽⁹⁰⁾ offte nyet ghenesen. End eermen kyndere offte oude lieden snyden sal soe salmense irst setten in eyn bat end laten die stede⁽⁹¹⁾ weyken. End ist eyn kynt soe salt eyn starck man setten op beyde syn knyen end men sal den man slaen eyn cleyt om synen hals. End dat sal gaen om tkyns beynen onder die hame⁽⁹²⁾ end om tsmans hals gebonden end die man sal myt elker hant eyn beyn houden. End die meyster sal knyen op syn knyen end legghe eyn dicke plaester op syne nauel end setten syn .iiij. vingher al gestreckt op die plaester end duwen den lichame wter maten ser soe dat die steyn scytte in den crop vander blasen. Ende vander ander hant die .ij. voerste vingher sal hey steken al soe diep alsoe hey mach⁽⁹³⁾ end tast dy dan daer dat moru is soe ist den fuc⁽⁹⁴⁾. End dan en sal men nyet snyden mer steckent weder op wart. End tast het hart soe ist eyn steyn, soe sal hine bouen dryuen myt den .ij. vingeren in den crop vander blasen. End vander ander hant die .ij. voerste vingheren sal hey stecken alsoe diep als hey mach soe hey naest mach ten vede waert. End houden vaste den steyn mytten .ij. vingheren dat hey nyet en kere. End dan nempt eyn schaer messer end snyt op den steyn eyn wonde lancx nyet mere dan dien steyn mach syn om dat sy geryng⁽⁹⁵⁾ genesen soude. Dan nemt eynen holen lepel dyt is die forme:⁽⁹⁶⁾. End (fol. 39^r) vaet den steyn mytten lepel end als ghyen ghevaet⁽⁹⁷⁾ hebt soe trecten wte. End dan soe werpt terwen blo-

(89) cullen: teelballen.

(90) cume: nauwelijks.

(91) stede: zie de aantekening.

(92) hame: dijen; voor de lezing van L.A. zie de aantekening.

(93) Na mach voegt L.A. int fundament toe: zie de aantekening.

(94) fuc: L.A. heeft vijc: een soort gezwel.

(95) geryng: gemakkelijk. Zie de aantekening.

(96) Hierna volgt een onhandige tekening van een lepel met een houten hecht, waarin drie nagels. In L.A. is er geen tekening en de vier eraan voorafgaande woorden komen er evenmin in voor.

(97) ghevaet: gevat.

[p. 310]

men in die wonde end legter op droeghe werck⁽⁹⁸⁾. End dan legt den siecken in syn ruste. End en siet nyet veruaert al lopt die vrine wt die wonde .iiij. daghe off .v. wantt die wonde sal wel genesen. End is den fuc daer thoe soe doet den sieken orberen moru dynghen die suueren end mack hem bade van borne dat stopt end heilt alse borne daer rute in gesoden sy end alsene, rosen end reynvaen⁽⁹⁹⁾, het helpt sere.

15. þ Hoe dat comt dat men bloet pyst.

Sanguinus⁽¹⁰⁰⁾ minctu. Dat is datmen bloet pist. End dat comt somtytz vander blasen end somtytz vander leu[er]e⁽¹⁰¹⁾ end somtytz vanden nieren, soe ist bloet ghemynghet myt vrynen end sy voelen pyne in die nyeren. End comt vander blasen soe pyssen sy voeren bloet end daer nae vryne. End in den badem vanden vrynael⁽¹⁰²⁾ leyt bloet gheclontert end is swert end sy gheuoelen grote swere tusschen die cullen end dat fundament end daer omtrent. End comt vander leueren soe pissen sy voere vryne end daer nae comet bloet.

End comet vanden nyeren soe doet hem laten die leuer ader in den rechten arm diemen heit die longhe ader. Ende legt dit plaester op die nyeren. þ Tempert myt edick, armoniacum, myrre end wyroeck. End nempt dusse⁽¹⁰³⁾ trocisken þ Citrulli, melonis, cucumeris, portulaca, spodium, dat sap van recolissien .ana.ʒ.vj., pappelen, (fol. 39^v) rosen, amidum, dragant, semen papauer albi, ana .ʒ.iij., semen citoniorum, surkele .ana.ʒ.ij., bolum armenicum, cassie, ana .ʒ.j. et s., cinciberis .3.j. Dan legghet psillium in warm borne eynen haluen dach end mactse myt die sape end gheuet .ʒ.j. te male myt sape van plantaginis.

End commet vander blasen soe doet hem laten die ader onder die cnoesele end daer nae gheuet hem dit op dat hy qualick spise mach. End somtyt⁽¹⁰⁴⁾ clontert bloet in die blase soe datmen myt pyne pyst. Daer thegen soe salmen nemen þ Venckel saet, semen absinthij, semen apij, wilde pasternaken saet, frondium melonis. Desen moetmen puluersiren end dryncken myt esellinen melck. End dese trocisken die gheuleist⁽¹⁰⁵⁾ is offt myt andere coyen melck gesoden þ Nemt lynsaet, cucumeris,

(98) werck: L.A. heeft de synoniem stoppen.

(99) reynvaen: zie de aantekening.

(100) Na sanguinus (sic) staat in het Hs. mic doorstreept.

(101) Na leuere staat in het Hs. Et doorstreept.

(102) vrynael: urineglas.

(103) dusse: deze.

(104) Na somtyt staat in het Hs. eo doorstreept.

(105) gheuleist: met vlees.

[p. 311]

dragantum, iusquiami, semen papaueris albi, ana .ʒ.ij., amidum .ʒ.iiij. end macter aff trocisken myt sap van plantaginis. End doetse den sieken daer mede dryncken. þ Eyn ander. Nemt semen cucumeris, portulaca, cucurbite .ana.þ.ij., dragant, gummi de arabice, bolum armenicum, semen malui .ana.ʒ.ij., apie .ʒ.iij. Dese suldi puluerisiren end temperse myt syropus violarum end gh[e]uens te male die grote van eynre haselnote. End gheuet ock den sieken athanasia myt sape van plantaginis⁽¹⁰⁶⁾ of achoristum myt sape van plantaginis, end soeckt in anthidotario daer isser noch genoch die bloet stelpen.

16. þ Die lettinghe der vrinen waer aff dat comt⁽¹⁰⁷⁾.

(fol. 41^r) anacardium off trifera saracenica End vele liede syn die segghen in dit capittel dat die sieken souden dryncken syn vryne myt prassium off van yvore.

17. Noch eyn ander dat gewis is end dat ick probirt heb mer dan eyns end op recht is.

Du salt nemen eyn halff loit gengebers end eyn vierdel loetz saffraens end eyn eys doder end bier end macken daer eyn supen⁽¹⁰⁸⁾ aff. End nemen dan alsoe dick koe stront als eyn fust⁽¹⁰⁹⁾ end doen dat in eyn lynnen doeck end nemen dan eyn schuttel⁽¹¹⁰⁾ vol byers end soppen den koe stront⁽¹¹¹⁾ in dat bier .iiij. off .v. maell end druckent al mael wt end doent dan in die supen end settent dan by et bier end wallant myt op recht alz men eyn supen plecht thoe macken. End gefft dan dat den sieken teten eyn goet schotel vol, hey sal genesen, dat is eyn gewis stuck. End den stront den in den doeck blyft den suldi wech werpen.

18. þ Tegen die water sucht eyn gewis stuck.

Du salt nemen swerdel wortelen⁽¹¹²⁾ .vij. off .viij. vncien, attich .ij. hantfol, benedicta dat is groffliaten wortelen eyn hantfol, ossen ton-

(106) plantaginis: het Hs. heeft plantaginus.

(107) Een andere hand heeft in cursief schrift hierna toegevoegd: ‘hier naer comt capittel xl’; bedoeld is wel fol. 40, dat echter ontbreekt.

(108) supen: soep.

(109) fust: vuist.

(110) schuttel: schotel.

(111) Na stront staat in het Hs. daer in .v. o doorstreept.

(112) Boven swerdel wortelen staat in een andere, cursieve hand: smerwortel.

[p. 312]

ghen wortelen eyn hantfol, vrou venus haer, thoe latyn genant⁽¹¹³⁾ Capillus veneris eyn hant fol, venckel wortel, krut ader⁽¹¹⁴⁾ saet, eyn hantfol, valeriane eyn hantfol, alleluya kruyt .ij. hantfol. Dese salmen cleyn snyden end sieden in .ij. kannen wyns eyn half kan wassers⁽¹¹⁵⁾ daer onder. End laten dat sieden (fol. 41^v) bys dat wasser versoden is. Nemes tu .ij. kannen biers⁽¹¹⁶⁾ soe saltu geyn water daer in doen end latent .iij. vynger breit in den⁽¹¹⁷⁾ duppen⁽¹¹⁸⁾ versieden. End sal des morgens nuchteren dae van dryncken end eyn vre nae den eten end des auentz ock eyn wre. Dat verdryfft die water sucht probatum est.

19. þ Noch eyn ander ghewis stuck vur die water sucht dat eyn rytters vrou⁽¹¹⁹⁾ thoe tryr mannicke⁽¹²⁰⁾ mynschen daer myt geholpen hefft end ick weitet dat op recht is.

Du salt nemen caprifolium end salt die laten druge[n] sonder son end salt dan daer assen af bernen. End salt dan ock nemen bonen stroe end bernen daer ock asse aff. Et salt dan nemen al soe dick assen van caprifolium als eyn ey groet is. End ock soe groet assen als eyn ey groet is vander bonen assen end salt die .ij. assen onder eyn doen end bynden sy in eyn dueck. End doen sy in eyn kan end laten den krancken mynschen daer ouer dryncken al tyt soe sal dat water vergaen. probatum est.

20. þ Noch eyn ander ser gewis stuck vur die water sucht dat ick weit dat waer is end dat in eynen haluen dach thoe geyt⁽¹²¹⁾.

Du salt nemen hoellenter wortelen, die schellen daer aff, end salt die⁽¹²²⁾ laten droegen sonder son. End salt die dan thoe puluer stoten end salt die puluer dan nemen end doen se dan in eyn lynnen doeck end nemen dan seir heit bier end gyten dat op die puluer end laten .......................................................................................

(113) Na genant staat in het Hs. Capillis doorstreept.

(114) ader: Dt. oder: of.

(115) wassers: Dt. Wasser: water (gen. enk.).

(116) In de marge heeft een andere, 15de-eeuwse hand toegevoegd: in de stede van den wijn.

(117) Na den staat ving in het Hs. doorstreept.

(118) duppen: dop, pot.

(119) Na vrou staat in het Hs. daer doorstreept.

(120) mannicke: talrijke.

(121) thoe geyt: resultaat heeft.

(122) Na die staat in het Hs. thoe pi doorstreept.

[p. 313]

(fol. 56^{bis r}) 21. [Dat capittel van asma.]

þ Dyasulphur myt desen drancke. Nemt recolissien, psillium, ysope dese seldi puluerisiren en siedens end geuent des auentz pillen electerium dit hulpt sere in dyt ongemac. Ock syntter goet thoe pillen arnoglossa. Comt asma van gebrecke in die borst dat kentmen by dat die neese verstopt is. End dat sy pyne hebben in den huuf⁽¹²³⁾. þ Nemt anys, leuende sulphur, armoniacum, castoreum, bolle saet ana ..j. al gepuluersirt. Dit seldi stif⁽¹²⁴⁾ myt borne menghen end macter aff ronde trocisken in die grote van noten. End gefft hem dryncken myt oximel getempert. þ Eyn ander puluer.

þ Nemt operment end temperet myt eynen ey end dan latet droeghen end daer nae legget op berrende colen end die sieken sal den mont wyde ontdoen end ontfaen den roeck dat is hem goet. Comet van droechten soe seldi nemen dyadragantum end dryncken desen dranck.

þ Nemt dragagantum, yris, sap van liquiricien en sietse in borne end coleret⁽¹²⁵⁾ end dryncket. End wachten van drancke end als die vryne toeghet dunne end namaels wyt soe sal die materie saen⁽¹²⁶⁾ scheiden.

22. þ Van qualicheit.

Fastidium ende mutacio appetetus ex vicio stomaci. Dats te seggene qualicheit end die appetit verwandelt by fauten vander maghen. End het comt somtytz bider hitten van seluen vander maghen end somtytz van heitten humoren end somtitz van (fol. 56^{bis v}) coude humoren. Comet van hitten der maghen soe is die vryne wel geweruet. End is hy sonder walghen dan seldi hem geuen coude electuarien als dyarodon, frigidum, triasandali, rosata nouella, dyacitoniton frigidum, syropus rosarum offte sucker rosarum. End dat mact men aldus. þ Nemt nuwe rosen .lb.j. gestoten myt sucker .lb. iiij. End comet van heten humoren die in die maghe vloyen soe is die vryne wel gheveruet end den sieken walghet end syn angesichte is gelu soe seldi ripen die humoren myt oxisacra off syropus acetose end daer nae purgiren myt triasandali off dyaprunis. Off dranck gemackt aldus. þ Nemt raepsaet off semen antriplicis .ana..j. Dit stampt end siet .iij. dummen diep end coleret end

(123) huuf: zwelling van de huig.

(124) stif: goed.

(125) coleret: laat het uitdruppen door een doek.

(126) saen: weldra.

[p. 314]

dryncket, doet keeren. Comet van coude humoren soe is die vryne luttel geverwet end daensichte bleick. Soe rypt die materie myt oximel simplex. End daer nae purgiren myt benedicta end myt yeralogodion gescert⁽¹²⁷⁾ myt esula. Ock seldise doen keren myt dat daer voer staet. Sy sullen nuchtere[n] nemen oximel end eten .iij. off .iiij. werff voer etene radeck wortelen myt oximel.

23. þ Dat capittel van den spenen dat is gebreck inden fundament van wat maniren dattet ock is.

Emoroydes dat syn spenen. End spenen⁽¹²⁸⁾ dat syn aderen die liggen int fundament of in dat ersgat. End sy hebben hare wech ter leueren end ter melten.................................................................................................................................................. (fol. 49^r) palinghe end die samen daer op leggen al soe heit alsmen liden mach.⁽¹²⁹⁾

End ist dat die spenen vloyen van bloede soe salmense doen stelpen. þ Men sal nemen garwe end die salmen stampen end eyn cruyt heet centum galli⁽¹³⁰⁾. Dise .ij. gestampt end daer op geleit plaesters wise dat stelpt ser bloet. þ Offte men sal nemen garwe end die salmen stampen end daer nae salmense sieden in wyn end dan salmen dat cruyt daer op leggen. þ Eyn ander. Men sal nemen achia ende wyt van spaengen end dragagantum end dit salmen puluerisiren end dan temperen myt borne. Daer nae salment plaesteren op eynen doeck end dan salment leggen op die spenen. þ Noch eyn ander. Men sal nemen scellen van ysere end die salmen puluerisiren end loet asschen⁽¹³¹⁾ wan⁽¹³²⁾ dit doet ock seer bloet stelpen offte men sal die selue puluere wel wryuen myt garwen dat stelpt ock sere. Men salt dick wile aff doen end men sal die puluere dick wile stroyen op die spenen. þ Noch eyn ander cure. Men sal nemen achia .ʒ.iij. end spaens wyt end dragagantum .ana.ʒ.j. Dit salmen puluerisiren end dan salment temperen myt edicke end myt sape van wegebreide end men sal dit smeren op eyn doeck end dan salment daer op leggen. End synt die spenen diep int fundament soe

(127) gescert: wellicht te lezen als gescer(p)t: verscherpt, versterkt(?).

(128) spenen: aambeien.

(129) Een andere, cursieve hand heeft in het Hs. toegevoegd: ‘ten tacken in fondement’ en verder in de marge nog enkele onleesbaar geworden woorden.

(130) Dezelfde hand als hierboven heeft boven centum galli geschreven honder derm.

(131) loet asschen: loodoxyde.

(132) wan: want.

[p. 315]

salmen eyne wieke smeren daer myt end die salmen steken int fundament. End ist dat die spenen luttel bloeden soe en salmense nyet stelpen want die natuer soe purgirt (fol. 49^v) haer daer mede. End isser mer dan eyn die vloyt þ Soe salmen nemen eyn stockelkyn van eynen wyngarde end dan salmen stecken ten end int fier end daer myt bernen die aderen op den yrsten dach allutken⁽¹³³⁾. End des anderen daghes noch mer end op den derden dach alte male. End die selue cauterisiren machmen doen myt eynen heyten yser. End vynt vele dynghen die bloet stelpen in den antidotarius die daer ock thoe dynen.

24. þ Noch eyn ander gewis stuck van allen maniren van spenen.

Du salt nemen eyn cruyt dat hit synt thoenis cruyt⁽¹³⁴⁾ end die wortelen van den cruyde synt gestalt⁽¹³⁵⁾ gelick die spenen recht als haselnoten. End der wortelen suldy al so veil nemen als eyn goet hantfoll. End dan suldi nemen .iiij. kannen wyns off .iiij. kannen biers, beter wyn, end sult die wortelen myt den wyn sieden in eyn nuwen erden pot end .ij. kannen sult dien in sieden end dan suldi .ij. kannen wyns off biers weder om daer op gitten dat duppen weder om voel sy. End van den dranck sal der siecken alle dage dryncken .ix. daghe lanck op den .ix. dach salle hey den dranck alle wt hebben. End dan sal hey genesen end gesont werden. probatum est, ich weit voer waer dat eyn gewis stuck is.

25. þ Van der ghelsoecht.

Ictericia dat is die gelsuecht is dat die natuerlicke varwe verkert in die huet end wert gheel yteri(fol. 50^r)ca is eyn name nae eynen vogel die men heit ycteriane. End die lieden die heiten aureolus. End die ghelsucht is eyn vuul sucht off siecheit in die huyt. Somtyt comt⁽¹³⁶⁾ vander gallen somtitz vander leueren. Dat vander leueren comt is van .ij. maniren als van ontemperden in die leuer van hitten. Ock comt van verstopder leuer; die comt van ontemperheiden in die leuer van hitten dier is ock .ij. maniren sy comt by dat die leuer ontempert is van apostemen⁽¹³⁷⁾. Es die leuer ontempert myt apostemen dit syn die teykene;

(133) allutken: een weinig.

(134) Boven de naam van dit kruid heeft de cursieve 15de-eeuwse hand toegevoegd: consolida minor, en in de marge nog: & celledoni minor.

(135) gestalt: geschapen, hebben het uitzicht van.

(136) Na comt staat in het Hs. co doorstreept.

(137) apostemen: gezwellen.

[p. 316]

sy hebben rommelinge ende swere in die rechte syde end sy moghen qualicken haer spise verteren end die vryne is roet. End sonder apostemen heuet die seluer teyken sonder rommelinghe end die vryne hoe geverwet. End gheuet gheyne ander teyken dan dat aensichte is gheel off groene off luttels roetz. Gelsucht die van apostemen comt die werken daer aff vyndi int capittel van apostemien in die siede. Comet van hitten soe geneset dus. þ Haer spise so moet syn cout end versch als swynen voete end kiekene myt sape van wyn besien off myt edicke end prumen end peren end cryeken end cleyn vischen wt lopende reuyren die leuende syn. Dan seldine purgiren myt desen drancke. þ Nemt mirabolani citrini, cassiafistula, tamarindi. Dese puluert end in wyn gheleit te weiken eyn nacht end smorgens coleret end dryncket. þ Eyn ander. Nemt trifera saracenica gescarpt⁽¹³⁸⁾ myt scamonea end hebben sy vaste lichame soe gheuet hem alle daghe trifera saracenica. End hebben sy moru soe gheuet hem (fol. 50^v) triasandali myt gersten mele; hem is goet gedroncken endiuie water end succoreie. Dese syn alle goet teghen verhitte leuer: cicoream, melck, epatica, tremeren, endiuie, scariola, latuwe end nachtscade, berba iouis, violetten, porteleine roy plantaginis, scolopendria, totum sandali, rosen. Comt die sicheit van verstopten grouen humoren die onthouden syn in die leuer soe is die vryne dick van coleren gelicke gelase om dat die gate verstopt syn daer die roede coleren vloyen soude vander gallen. Dit syn die teykene: die vryne is wel geverwet end vet, smer[t] onder die corte rybben aen die rechte syde. End mach tierste dinck nyt hulpen in dese specie þ Soe nemt radick wortelen, celidonie wortelen, scarpe perte wortelen alsoe vele als al die ander end siedet in borne tot .iij. toeghen soe dat die sieke dryncke. End ock is goet in den dranck ghetempert trifera saracenica. Die gelsucht comt om dat die gate verstopt syn die de humoren draghen ter maghen. Die stront is alder meyst gelu end sy hebben rommelinghe end op blasinge in die maghe. Die selue cure seldy doen die men doet teghen die verstopte leuer. Ock comt die siecheit van dat die gaten verstopt syn die gaen van der gallen in die darme. Dit syn die teykene: die digestie is wyt end die sieke wil keeren⁽¹³⁹⁾ ock seldi hier doen die wercken van voere end doen se dryncken nachtscade sap end plantaginis sap. Die ghelsucht comt somtitz van melancolien vander mylten ter leueren. End daer thoe is goet mede te purgiren. Theodoricum.................................................................................

(138) gescarpt: verscherpt, versterkt (?).

(139) keeren: braken.

[p. 317]

26. [Van der watersucht]

(fol. 52^r) dat bier doer lecken⁽¹⁴⁰⁾ recht als men loghe mackt, end dat bier suldi .iij. off .iiij. mael soe heit doer dat puluer laten lecken. End gheuen den siecken des biers thoe dryncken eyn goet cruysen⁽¹⁴¹⁾ vol al soe⁽¹⁴²⁾ warm als hey dat dryncken mach er .ij. wren soe sal der sieken begynnen thoe spuwen end thoe schiten en seyken. End dat water sal hey quyt werden end wech gaen end sal genesen geringhe want ick weit dat waer is end op recht is.

27. þ Eyn waerhafftich end bewert⁽¹⁴³⁾ water vur die watersucht dat heft ioncker conraet klotz dat salmen al so macken.

Nemt gel lylien wortelen thoe latyn genant Acori .v. pont, houdet⁽¹⁴⁴⁾ kurbs wortelen genant Brionia eyn pont. End dat onder eyn ander gestoten al soe versch in den mey end dan water aff ghebrant. End gyff den sieken eynen guden dronck. Dan leg im in eyn bed end decken warm⁽¹⁴⁵⁾ thoe dat doe .iiij. off .v. mael soe te brickt⁽¹⁴⁶⁾ die water sucht end gaet van im.

28. þ Vur dat roet menysoen eyn gewis oprecht stuck.

Du salt nemen eyn stuck peper koeck end eyn stuck roggen brotz, eyn soe veil als des anderen, end sult dat ryuen⁽¹⁴⁷⁾ op eyn ryue. End dan suldi nemen eyn halff kan roetz wyns end daer aff suldi macken eyn dick bieren broet⁽¹⁴⁸⁾. End sult dat⁽¹⁴⁹⁾ den sieken teten geuen, het sal van stonden aen stelpen, ick weit dat op recht is.

29. þ Noch eyn ander gewis stuck vur dat roet menysoen.

(fol. 52^v) Du salt nemen die schellen van⁽¹⁵⁰⁾ sleen holt end salt

(140) lecken: zijpelen.

(141) cruysen: kroes.

(142) Na soe staat in het Hs. wan doorstreept.

(143) bewert: beproefd.

(144) houdet: oude.

(145) Het Hs. heeft warmt met doorstreepte t.

(146) te brickt: breekt.

(147) ryuen: ziften.

(148) bieren broet: boerebrood.

(149) Het Hs. heeft dittografie van dat.

(150) Na van staat in het Hs. sley doorstreept.

[p. 318]

dan nemen eyn roet kan wyns. End salt die schellen myt den wyn sieden op die helff. End dan saltu den sieken den wyn thoe dryncken [gheuen] al mael eyn gelesken⁽¹⁵¹⁾ vol warm. Dat sal dan stelpen. probatum est.

30. þ Eyn puluer thegen den steyn; aldus salmen scryuen in die apoteick.

Accipe saxifrage, millij solis .ana..ij. Carui, anisi, apij, petrocillij, maratrum, macedonia, genciane, dauci cretici, seminis rute, speragie, brusci, cimini, juniperi, semin[i]s vrtice, sileris montani, pulegij, acori, bacca lauri, ana ..j. cucumerum, cucurbite, penidiarum, ana ..ij. Spice nardi, squinanti, sticados, acorni, valeriana, lapidis lincis, lapidis agapis, ana ..s., turbith .ʒ.ij., galange ʒ^u ʒ ana .ʒ.iij. Hyr aff mackt puluer end des smorgens genomen eynen lepel vol in dranck of in eten end daer geuast end ghewandelt .v. wren off .vij. nae dat genomen is.

31. þ Noch eyn ander stuck vur den steyn.

Soe nemt dat bloet van eynen bock end die mylte end die nyeren end den peserick myt den cullen end die cleyne darme. End doet dit alle gader cappen cleyn. End dan soe doet in eynen groten darm end latet wel syden end dan gheuet den sieken tetene. End als hey .iij. mont vol gheten hefft [...]. Est dat saeke dat die sieke eynen rynck aen syner hant hefft end daer eynen steyn in were, Galienus seit dat die steyn wten rynge⁽¹⁵²⁾ sold⁽¹⁵³⁾ springen⁽¹⁵⁴⁾.

(151) gelesken: glaasje.

(152) Het Hs. heeft een doorstreept weglatingsteken boven de e van rynge.

(153) sold: zal.

(154) In de onderrand van de bladzijde heeft een 16de-eeuwse cursieve hand geschreven: Van groter cracht die de medesine heeft voor screuen ten seluen zo nempt enen leuendegen hase ende verbernten tot puluer in eenen nijen erden pot ende dan so giet witten wijn opt puluer ende laetet dan also staen totten anderen dage ende dan so gietet dat claer af vant puluer ende geeft den sieken alle dage iij weruen tot dat hij genesen is.

Aantekeningen

1.	De gedeelten die in H verloren gegaan zijn, werden ingevuld aan de hand van de parallelle gedeelten uit het L.A. nr. 26, r. 1823-1907. De tekst komt in beide Hss. zogoed als geheel overeen. Beide steunen op de Collectio Salernitana, zoals hieronder zal blijken;

[p. 319]

Al. 1. Men vergelijke met Coll. Sal. IV, p. 390 (r. 31-46): De dissenteria. - Dissenterie signe hec sunt: sanguinolenta egestio, tortiones et pungitivi ventris dolores. Hoc autem quandoque ex superiorum intestinorum excoriatione, quandoque ex mediorum. Cum autem ex superiori solet primum exire digestio, et deinde purus sanguis, illico dolores et punctiones, et super umbellicum punctiones. Cum autem ex inferiorum primum sanguis feculentus egreditur, deinde egestio et sub umbellico dolores et punctiones. Cum vero ex mediorum circa umbellicum sunt dolores graves. Si autem superioribus intestinis est causa dissenterie et egestiones sint citrini vel nigre, vel virides, utantur diacodion cum succo arnoglosse, et pulvere confecto ex gummi arabici et bolo distemperato cum syrupo mirtino et in omnibus cibis dabis hunc pulverum: Recipe boli, ypoquistidos, sumac, acatiam, spodium, sanguinem draconis, gummi arabici, semen syli assum ana, et distempera cum aqua rosata et pluviali vel comuni aqua frigida vel succo plantaginis vel succo pentafilon et propina eis. Een vergelijking met de overeenkomstige delen uit het L.A. toont aan dat hier geen belangrijke varianten of afwijkingen te noteren zijn. Al. 2. Dit gedeelte (in H zowel als in L.A.) is gebaseerd op Coll. Sal. IV, p. 391 (r. 7-20). Men vergelijke: Commedant ptisanam de ordeo, vitella ovorum elixorum aceto infusa, et assas carnes arietinas, gallinas veteres quibus dum coquantur cera addetur. Si vero egestio fleumatica fuerit, pulegium, nastrutium parum tritum et assum et aceto infusum et deinde pulverizatum datur cum cimino et gariofilo; et ptisana triticea utantur, et post eam bibant lac caprinum cum fluvialibus lapillis ferventibus calefactum. Stiticos fructus ant cibum commedant, sicut sorba, nespila, castanea cocta vel cruda. Si vero ab inferioribus intestinis fluxus, et egestio sit colerica vel nigra vel viride, fiat cristerium ex decoctione galle, et aliorum in predicto pulvere assignatorum. Quod si non sufficiunt predicte decoctiones, addatur sepum arietinum liquefactum, vel vitella ovorum predicto modo preparata, et in illo apozimate distemperata. Succus arnoglosse, et per cristerium iniectus tepidas multum confert. Ook dient de aandacht gevestigd te worden op de volgende plaatsen uit het L.A.: r. 1895-60: ‘&de [sic] metten selven machmen die hinne allene sieden’: de bedoeling blijkt duidelijk uit de betere versie in H: ‘End wylt men, men mach dye hynne alleyn syden myt den doderen’. r. 1864-65: ‘goet melc. ende doen der in den doder vanden eye; dits goet gedronken’: men vergelijke in H: ‘melck myt doderen van eyeren off gedroncken alsoe warm recht als melck die wter koe comt is ock goet’. r. 1868: ‘cockina’ is nog meer corrupt dan waar ‘coctanea’ staat; beide gaan terug op castanea (zie de Latijnse bron hierboven).

[p. 320]

	r. 1876: ‘&de [sic] sieden rosen in regen water’; men vergelijke met H: ‘end sied se in regenwater’. Al. 3. Met de tekst in H vallen geen noemenswaardige afwijkingen te noteren. Men vergelijke met Coll. Sal. IV, p. 391 (r. 20-23): Si vero egestio fleumatica fuerit, ut in ea quasi mucillagines fiant vel appareant, decoquatur in aqua galle et pulvis fecis aceti assi, et solearum assarum, vel carte asse et inde fiat cristere. Al. 4. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 391 (r. 35-38): Item accipiatur ovum et extrahatur albumen, ita quod solumodo albumen (vitellum?) in testa remanet, et piper satis pulverizatum desuper, et hoc totum combure et fac pulverem quo utatur eger singulis diebus supra cibaria sua, et sanabitur. Al. 5. Uit de versie in L.A. zijn de twee volgende plaatsen aan te stippen: r. 1896: ‘plaester van stoppen’: H heeft ‘plaester van werke’: zowel ‘stoppen’ als ‘werke’ betekenen pluksel van linnen. r. 1899: ‘Legt rosen in aysine enen dach’: in H: ‘legt in edick roede rosen enen haluen dach’.
2.	Dit ‘capittel’ komt in L.A. niet voor. In dit Hs. sluit hoofdstuk 3 onmiddellijk aan bij hoofdstuk 1.
3.	Dit gedeelte komt zogoed als geheel overeen met L.A. nr. 26 (r. 1907-1920). In de Coll. Sal. heb ik geen parallelle plaats gevonden. Bij een vergelijking van L.A. met H valt aan te stippen: r. 1913-15: ‘Nemt oec bloeme van eykenne houte &de bloeme van eglentiere. dit suldi zieden in roden wine’. In H luidt dit: ‘End siet myt scoersen van roeden eickelen end bloemen van eghellentiere’. Het zonderlinge adjectief ‘roeden’ bij ‘eickelen’ zal wel oorspronkelijk bij ‘wine’ gestaan hebben, zoals in L.A. r. 1916: ‘groffels nagle. dit suldiere in doen. &de gevent’: men vgl. met H.: ‘naghelen end dan doetter in campher alluttel ende geuet’. Hier heeft H wel de betere lezing.
5.	De bron van dit tekstgedeelte is de Coll. Sal. IV, pp. 391 (r. 45 e.v.) - 392 (r. 1-29): De lienteria. - Lienteria est ventris solutio sine cibi immutatione, quum scilicet talis et tantus cibus emittitur qualis et quantus recipitur. Lienteria quandoque fit ex viscoso fleumate lenificante stomacum vel villos stomaci et intestina, quandoque ex defectu virtutis retentive; quandoque ex vulnere stomaci et intestinorum. Si ex viscoso fleumate, quod cognoscitur ex pondere stomaci, et acri ructatione et mucillaginibus in egestione apparentibus, primo purgetur cum jure galline in quo decocte sint iij polipodii quercini, vel j colloquintide. Deinde utatur his electuariis cum vino distemperatis, vel aqua in qua extinctum sit candens ferrum, diamastix, trifera magna ferruginea,

[p. 321]

diacitronite calido, diacosto. Quod Recipe costi, cinnamomi, gariofili, spice, carpobalsami, xilobalsami, cassie ana vij. nuces muscate, calamenti, cardamomi, meliloti, anisi, basilicon ana iij, masticis j, reubarbari, aristologie longe ana ij, cipperi x, piperis longi ij, zinziberis xxx, mirobalani indij x, bellirici xiij, seminis mente libram j, mellis quantum sufficit. Dieta eadem que in dissenteria cum cimino et gariofilo. Si vero fuerit ex defectu retentive virtutis, quod cognoscitur ex cibo recepto, statim in eodem colore emisso et odore, utatur electuario vel pillulis recentibus. Quod Recipe storacis, oppij, castorei, jusquiami, croci, balaustie ana j distemperabis hoc cum succo arnoglosse, et dentur cum succo quinquenervie, vel succo malorum citoniorum, et sumac, et pirorum. Fiant enim eis pultes de tritico asso in aqua, in qua decocte sint sorbe vel mespile vel cotonee, vel pira, vel mirtilli, sumac; et detur etiam eis milium assum cum sumac, costum, et vitella ovorum predicto modo preparata. Si vero ex defectu virtutis digestive, quod cognoscitur ex cibo per paucas oras retento, sed tamen deinde crudo emisso, si sit hoc ex calore, utatur diacodion, rosata, triasandali et diacitonitem frigidis et pulveribus stiticis ex bolo, et predictis in tractatu dissenterie et molli dieta ut pultibus ad digerendum facilibus. In L.A. komt de tekst uit H eveneens voor: L.A. nr. 27 (r. 1921-1970). De overeenkomst is groot, maar toch zijn er enkele afwijkingen, die verdienen even vermeld te worden: r. 1927-28: ‘Ene andere redene es dat nature gene macht en heeft haer spise te verteerne. Die derde redene es. dat die cracht van den onthoudene es te cranc. Die vierde redene...’: in H echter werden de tweede en de derde ‘redene’ samengevoegd: ‘Die .ij. redene is dese om dat die cracht van den weder houwene offte vanden onthoudene te cranck is. Die .iiij. redene...’. r. 1935-36: ‘puuds gerad’: in H echter ‘padden ghereck’. Beide zijn de vertaling van het Latijnse mucillagines (zie hierboven de Latijnse bron). Men vgl. ook met hieronder r. 1942-43. r. 1939-40: ‘polipodium .3.ʒ. dat siin wortelen van vaerne die op eyken wast’; in H: ‘wortelen van polipodium ..iij’. L.A. heeft wel de juiste lezing. Duidelijk blijkt dat de scribent van H een traktaat moet gecopieerd hebben waarop ook L.A. teruggaat. Vgl. met de Latijnse bron waar van ‘wortelen’ geen sprake is. r. 1942-43: ‘viscoser fleumen’; in H: ‘slymygher flumen ende viscoes, syn te verstaene taye slymyghe humoren end versche ghereck’. De scribent van H heeft de verklaring van ‘viscoes’ toegevoegd. De woorden ‘versche ghereck’ (versche=vorsche; cf. kik-vors) is synoniem van ‘padden ghereck’ en ‘puuds gerad’ (zie hierboven): kikkerdril. r. 1945: ‘costum’; in H: ‘Dyacoston’. r. 1951: ‘groffels naglen. cubeben waren oec goet’: in H wor-

[p. 322]

	den slechts twee ingrediënten genoemd, doch de tekst gaat verder met ‘dese iij.’: ‘nagele syn ock goet, end dese .iij. helpen...’: de scribent heeft ‘cubeben’ overgeslagen. r. 1952-53: ‘Comt lientiria van crancheiden vanden onthoudene. dat kent bi...’: in H ‘Comt lyenteria van crancheyden dat keintmen...’. Ook hier is de scribent van H verantwoordelijk voor het overslaan van ‘vanden onthoudene’. r. 1956: ‘bemersts zaet’: de tekst van H sluit nauwer aan bij L.A. dan bij Coll. Sal., doch wat het wellicht corrupte ‘bemersts zaet’ betekent wordt bij vergelijking niet duidelijk. r. 1962-63: ‘Comt bi der crancheit. dat kent men’: hier is L.A. minder duidelijk dan H, waar men leest: ‘End comt lienteria by cranckheiden van verterne dat kentmen’.
6.	Men vergelijke met Coll. Sal. II, p. 272 (r. 5-9): Item idem de diarria. Diarria est simplex fluxus ventris cum operati cibi emissione et absque sanguinea ventris egestione, fit autem quandoquidem ex multitudine ciborum et potuum, et ex acumine eorundem, ex fluxu humorum a capite, ex fleumate, colera, quantitatem et non qualitatem peccante. Dit ‘capittel’ komt eveneens in L.A. voor: nr. 28, r. 1971-1981. Belangrijke afwijkingen zijn hier niet te noteren.
7.	Al. 1. Men vergelijke met Coll. Sal. II, pp. 268 (r. 37 e.v.) - 269 (r. 5, 10-16 en 28-39). De Mnl. tekst geeft slechts enkele gedeelten weer: M. Plat. de discinteria. - Discinteria est fluxus ventris cum excoriatione intestinorum ... Fit autem quandoquidem ex colera naturali, quandoquidem ex innaturali ut prassina... Colera naturali existente in causa, sanguinea est egestio et crocea utcunque... In discintheria epatica quandoquidem exit sanguis multus purus et repentinus, quandoquidem conglobatus, dum nimirum sanguis a calido membro, scilicet ab epate, ad frigida membra, scilicet ad intestina decurrit, ipsorum caliditate conglobatur, et conglobatus emittitur, unde quidam imperiti medici videntes sanguinem conglobatum de substantia ipsius epatis esse judicant, quod quidem impossibile est... prima bene curatur..., discintheria epatica vel vix vel nunquam. Item discintheria vitio intestinorum facta quandoquidem fit vitio superiorem intestinorum, quandoquidem vitio inferiorum, quod per signa distinguendum est. Cum autem fit vitio superiorum, super umbilicum sentitur dolor, et videtur cingere patientem, sanguis egestionibus est valde permixtus. Cum vero vitio inferiorum dolor sentibur ab umbilico inferius, super pectinem scilicet et renes, nec egestionibus sanguis est valde permixtus. Hoc autem diligenter est distinguendum, quia contra discintheriam superiorum intestinorum vitio factum prius prosunt remedia ore accepta, contra discintheriam vitio inferiorum unctiones per anum et subfumigationes, balneum inferius dandum et emplastra ad utrumque sunt communia.

[p. 323]

	Al. 2. Men vgl. de eerste helft van dit tekstgedeelte met de Coll. Sal. II, p. 269, r. 39-44: Cura. Antequam dentur constriciva contra descinteriam vitio intestinorum factum purgandus est humor superfluus cum hac sola et speciali disenteria medicina, .I. vel I et ss. vel II. mirobalanorum citrinorum secundum tenorem ipsius patientis pulverizentur, pulvis temperetur per noctem in aqua rosata vel pluviali vel sero caprino, mane cola et colaturam da. De tweede helft komt gedeeltelijk overeen met Coll. Sal. II, p. 268, r. 43 e.v. - p. 269, r. 4: Fiat autem... quandoquidem ex debilitate virtutis contentive, dum nimirum epar ex debilitate sanguinem nequit retinere per venas meseraicas ad intestina distillat, et per secessum emittitur, quandoquidem ex nimia sanguines habundantia et hoc maxime in detruncatis cum pes vel manus alicui abscinditur. Sanguis nimirum consuetus trasmitti ad nutrimentum membri quod incisum est, cum non inveniat subjectum quod nutriat, super habundat in epate et par incontinentiam emittitur... Al. 3. De meeste van de ingrediënten die in de ‘cure’ genoemd worden, treft men samen aan in een mengsel dat met de klistreerspuit wordt toegediend: Coll. Sal. II, p. 273, r. 32-36: Aliud Rec. folium mali granati vel balaustiam, succun poligonie, bolum, sanguinem drachonis, gummam arabicam, simphitum, artillum, acatiam, ypoquistidos, rosas et suniac. Hec omnia in aqua pluviali coquantur diu et colentur et clisteri iniciantur. Men vergelijke ook het eerste ‘kapittel’ hierboven, alinea 1, einde, en hieronder.
8.	Men vergelijke ‘capittel’ 1, Al. 1, einde, en de laatste alinea van het voorgaande nummer. In beide gevallen treft men enkele ingrediënten aan die ook hier samen voorkomen.
9.	Al. 1. Men vergelijke Coll. Sal. II, p. 318, r. 36-40: Distinguendum etiam an causa in renibus continentur vel in vesica, causa in renibus existente dolor dentium adest, et dormitio pedum, et ex coxe destri quidem si in dextro sit causa, sinistri si in sinistro. Si autem causa fuerit in vesica, dolor est circa pectinem et peritoneon... Al. 2. Men vergelijke Coll. Sal. II, p. 318, r. 20-33: Difficultatis autem mingendi iii. sunt species, scilicet stringuria, dissuria et scurria. Stringuria est difficultas mingendi cum aliquis guttatim mingit et fit ex mediocri opilatione Dissuria est difficultas mingendi cum ad tempus denegatur urina, et fix ex majori opilatione, scurria cum ex toto denegatur urina, et fit ex maxima opilatione. Distinguendum autem est an lapis vel harenule vel humor sit in causa. Si lapis sit in causa, quandoquidem emittuntur harenule, sed non multe, et in impetu afflictionis, quandoquidem emittitur lapis in modum ciceris, vel etiam fabe. Harenulis existentibus in causa, in multa quantitate de ipsis emittitur per urinam que cum manibus tractantur, aspere sentiuntur. Humores opilationem facientes cognoscuntur, quia cum urina emittuntur, quandoquidem etiam sunt oblonge forme, vel in

[p. 324]

	modum pilorum... Al. 3. Men vergelijke Coll. Sal. II, p. 319, r. 3-9: De eodem, cura. Licet diverse sunt cause harum passionum, idem tamen est curationis modus. Primo igitur providendum est eis dieta. Caveant ab omnibus grossis cibis et indigestibilibus, abstineant precipue a potu aque, procurantia digestionem et diuretica sunt eis necessaria... detur aqua decocta seminis feniculi, apii, petroselini... Al. 4. Vgl. Coll. Sal. II, p. 319, r. 16-19: Sanguis etiam hyrcinus secundum doctrinam dinamidiorum et alexandri paratus cum aliquo apozimate diuretico vel in pillulis vel aliquo alio hujusmodi exhibitus mirabiliter operatur en p. 319, r. 46 e.v. - 320, r. 1-7: habeas pulverem hircini sanguinis... sed sanguini noviter extracto admiscendus succus hedere arboree... ad bibitum et comedat patiens in magna quantitate, et hoc fiat per ix. dies et sine dubio liberabitur, sit autem hircus qui occiditur circa tempus annorum iv. et antequam occiditur ut efficacius, operetur comedat feniculum et hederam ii. mensibus.
13.	De eerste alinea vertoont enige overeenkomst met nr. 9 hierboven. Het ganse hoofdstukje komt echter zogoed als geheel overeen met L.A., nr. 30 (r.2018-2068). Toch verdienen een aantal afwijkingen vermeld te worden: r. 2024-25: ‘gelijc zant... van tiegelstux’: in H: ‘roet sant... stucken van roeden tegelen’. r. 2035: ‘eminis . asperagi’: in H ‘semen speragi’. Lees in L.A. ‘[s]eminis’ i.pl.v. ‘eminis’. r. 2038: ‘in melke . 22 . dagen’: in H ‘myt melck xx daghe’. r. 2044-45: ‘quarsini’: in H ‘quercini’. r. 2059-60: ‘anijs... lignum ebenitri’: in H ‘ameos... lignum ebeni, uitrum’. H heeft de juiste lezing. r. 2062: ‘vitsen . zout’: in H ‘wyt sout’: L.A. lijkt mij de juiste lezing te hebben.
14.	Ook in L.A. komt dit hoofdstuk voor en ook daar sluit het bij het voorgaande ‘capittel’ aan: nr. 31-32, r. 2069-2166. De volgende verschillen verdienen hier vermeld te worden: r. 2080: ‘musemaluwe wortele’: in H ‘himst wortelen’. r. 2089: ‘dat snijt alder meest den stene’: in H ‘alsoe voerscreuen is’. r. 2091: ‘gingebere’: H heeft het wel corrupte ‘ghemener besien’. r. 2101: ‘ende kerlen van kerselstenen’. Deze zinsnede komt in H niet voor.

[p. 325]

r. 2117-18: ‘Ende mogedi hebben electuarium ducis. so en nemt geen andere latuarie’: deze zin komt in H niet voor. r. 2120-23: De zin ‘mer die werken... maken mach’, komt in H niet voor. r. 2128: ‘den steen weyken’: H heeft de betere lezing: ‘die stede weyken’. r. 2133-34: ‘onder sine armen’: in H ‘onder die hame’ (= dijen): beide lezingen geven een goede zin. r. 2142: ‘steken int fundament also’: in H ‘steken al soe’. r. 2145: ‘striken’: H heeft met ‘steckent’ de betere lezing. r. 2149: ‘crop vander blasen ter vede wert dan suldi den steen houden met .3. vingeren dat hi niet en kere’: wat in H nog staat tussen ‘crop vander blasen’ en ‘houden... nyet en kere’ komt in L.A. niet voor. r. 2154: ‘saen’: in H ‘geryng’. r. 2158: ‘droge stoppen’: in H ‘droeghe werck’. r. 2164: ‘orbaren &de maken van watere dat stopt’: in H ‘orberen moru dynghen die suueren end mack hem bade van borne dat stopt’: in H komt een betere lezing voor. r. 2166: ‘ende regen water’: lees met H ‘end reynvaen’.

15.

Al. 1. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 399, r. 9-16: Sanguis aliquando a vesica, aliquando a renibus, aliquando a remotis partibus mingitur. Si a vesica, hec erunt signa: primum mingitur sanguis, deinde urina, in fundo vasis etiam urinalis apparet sanguis niger et trumbosus et dolor sentitur circa peritoneon. Si autem a renibus fuerit, hec erunt signa: dolor sentitur in renibus et sanguis cum urina mixtus mingitur. Si ab hepate fuerit, primum mingitur urina, postea sanguis. Al. 2. De Coll. Sal. vermeldt niet welke ader gelaten dient te worden, wanneer de oorzaak in de nieren te zoeken is. Het pleister en de ‘trocisken’ die in de Mnl. tekst genoemd worden, komen gedeeltelijk overeen met wat in de Coll. Sal. vermeld wordt wanneer de blaas de oorzaak is (zie hieronder). Een bijzondere aanwijzing voor het geval dat de oorzaak in de nieren te zoeken is, wordt er niet gegeven. De Mnl. prakticus heeft dit tekort blijkbaar op eigen houtje aangevuld. Al. 3. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 399, r. 16-29: Si autem fuerit a vesica... fleubotometur de vena que est super cavillas. Postea ne sanguis in vesica coaguletur et mingendi pariat difficultatem, hunc dabis pulverem: Recipe seminis maratri, radicis appii, absynthii, dauci, et nucis, mellonis, frondium appii, et fac pulverem, da cum lacte asinino... Etiam dabis hoc trociscos contra vesice vulnerationem ex urinis, quod recipe seminis lini, cucumeris, draganti, jusquiami, papaveris albi

[p. 326]

	ana ij, amidi iiij fac trociscos cum succo plantaginis. Alii trocisci ad idem: Recipe seminis cucumeris, portulace, cucurbite ana xx, gumi, boli, draganti, malve seminis ana x, appi, ciceris ana iiij, pulveriza et cum syrupo violacea tempera et da in modum nucis. Valet ad idem athanasia cum succo plantaginis data, vel acariston accipiatur. De zin ‘...daer nae gheuet hem dit op dat hy qualick spise mach’ heeft geen parallelle plaats in de Coll. Sal. en is niet duidelijk. Wellicht werd door de scribent een gedeelte overgeslagen.
21.	Al. 1. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 384, r. 8-17: vel eadem electuaria dentur cum apozimate calamenti, ysopi, iris illirice, prassii..., liquiritie, carice. Conferunt etiam pillule bichiche multum in nocte date predicte contra tisim. Prosunt etiam multum pillule cinoglossice... eodem modo date, precipue si asma fuerit ex catarro, quod cognoscitur ex strictura narium, dolore uve, sternutatione frequenti. Valent etiam isti trocisci qui conficiuntur sic: ex aniso, sulphure vivo, armoniaco, castoreo, melantio, ex equo, tritis cum aqua mixtis et oximelle, quos siccatos deinde tritos dari convenit. Al. 2. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 384, r. 17-20: Aliut: summatur auripigmentum et cum ovo temperetur, et ex eo pannus liniatur qui deinde siccatus super carbones comburatur, et patiens ore aperto fumum ex eo recipiat, quod miro modo confert. Voor de laatste zin van de Mnl. tekst in deze alinea, zie hieronder. Al. 3. Vgl. Coll. Sal. IV, p. 384, r. 21-23: Si autem fuerit ex siccitate, confert dragantum frigidum et hoc apozima, quod ex ficubus siccis fit, et draganti et yris illirica et succo liquiritie.
22.	Men vergelijke Coll. Sal. IV, p. 387, r. 1-20: De fastidio. - Fastidium est immutatio appetitus ex vitio stomaci, quandoque ex caliditate eius, quandoque ex calidis humoribus, quandoque ex frigidis. Si ex caliditate stomaci, quod cognoscitur ex intensione urine sive nausea, utendum est syropo rosato, rosata novella, diarodon frigido, triasandali, diacitonitem scilicet et zuccaro, quod fit ex novis rosis pistatis vel incisis minutatim et simul mixstis diuque malaxatis, et sit ibi rosarum libra j, zuccarum libre iiij. Si vero sit ex calidis humoribus in stomaco habundantibus, quod cognoscitur ex urina intensa cum nausea et citrina facie, purgeter, cum trifera saracenica, vel psillitico, vel diaprunis, vel vomitu Andree. Sive ut leuis vomat, seminis rape j, et atriplicis triti ana ʒ j, coque in aqua per duas partes, et colaturam da bibere; vomat parum. Si autem fiat ex frigidis humoribus, quod cognoscitur ex urina remissa et pallore faciei, purgetur cum yerapigra, vel pillulis de elatterio, vel pillulis aureis; accipiat vomitum de seminibus rape et atriplice addito j, diagridii, et maxime illis quibus stomacus inflatur, et repletur humoribus... Oximel dabis eis in mane cum radice rafani.
25.	Men vergelijke Coll. Sal. II, p. 295, r. 43 e.v. - 297, r. 1-7: Yctericia est immutatio naturalis coloris in citrinum colorem, ex felle rubeo vel sic. Ictericia est egritudo fedationem cutis faciens que aliquando fit ab

[p. 327]

epate aliquando a felle, aliquando a splene. Ilius qui ab epate sumit exordium, duplex est causa. Aut enim fit ex distemperantia epatis in caliditate, aut ex opilatione ejusdem. Ictericia que fit ex distemperantia epatis in caliditate duas habet species, aut enim ex distemperantia epatis cum apostemate, aut sine apostemate. Si autem fuerit ex distemperantia epatis cum apostemate, hec erunt signa, tensio, rugitis, et dolor circa dextrum latus, totius corporis extenuatio cum debilitate digestive virtutis, urina rubea, aliquantulum participans colore sanguineo. Hec eadem erunt signa in illa que fit ex distemperantia epatis sine apostemate, excepto rugitu. Que secuntur signa communia scilicet, color oculorum et faciei citrinus vel subcitrinus, urina autem viridis erit. Illius autem ictericie que fit cum apostemate curam in passionario et viatico invenies et deinceps in tractatu apostematum dicitur, oportet nimirum prius ad apostemata curam adhibere, ut sic remota causa removeatur et effectus. Que vero fit ex sola distemperantia caliditatis cum medicina et dieta curabitur. Dieta autem sit frigida et humida, sicut pedes porcellorum, pulli cum succo uve immature vel turiones vitis, vel cum aceto et similia. Fructus sint pira, pruna et cerasa: pisces vero fluviales et squamosi, ut sunt luci, perche, darsi et similia, olea sint spinachia, atriplices cum axungia porcina, lactuce, portulace, cocte et crude. Purgatio vero fit apozimate supradicto, ex mirobalanis, cassia fistula, tamarindis cum sero caprino, vel cum trifera, scilicet acuta, cum scamonea cocta, vel cum psillitico vel diaprunis, detur etiam patiente unaquaque die trifera, scilicet simplex. Si ventrem strictura habuerit, detur diarrodon vel triasandali. Si ventrem solutum habuerit, detur trifera magna, triasandali vel diarodon circa meridiem. Contra distemperantiam epatis in calore succus solatri datus cum aqua vel succus plantaginis prodest. Fiat etiam eis emplastrum de farina ordei et succo solatri et jusquiami, et rosis, sandalo albo et rubeo, et super epar ponatur. Si vero sit ictericia ex opilatione epatis, scilicet ut opiletur porus per quem superfluitas colore rubeo solet transire ad cistim fellis, quo opilatio fit ex crasso humore, quo remoto fit urina spissa, ut vitellina colera, ejus signa sunt hec, urina intensa et pinguis, dolor circa dextrum ypocondrium, remotis quibusdam signis predictis. Non enim in hac specie debilis est eger nec extenuatur quod etiam melius perpenditur si predicta localia adjutoria apposita non proficiunt. Si hoc in quem est curabitur cum apozimate quod. Rec. radices rafani, radices celidonie, radices lapatii acuti, de raphano ad dupplum, hec omnia coquantur in aqua que sufficiat duobus vel tribus potibus, detur patienti ad bibendum, aliquando solius rafani radix sufficit. Prodest etiam trifera sarracena, plurimum in apozimate predictarum herbarum. In hac specie ictericie, fit etiam ictericia ex repletione pori per quem deportatur fel ad stomachum, ejus signa sunt hec, egestiones plurimum citrine erunt, rugitus et inflatio stomachi. Huic ictericie convenit cura eadem vel dieta, que in ictericia ex opilatione pori per quem deportatur colera rubea, i.e. fel ad intestina, ejus signa sunt hec, egestiones apparent albe, vomitum patiuntur, cura ejusdem est que convenit predicte. Fit etiam ictericia ex melancolia a splene redundante ad epar, et in hac convenit dare theodoricon anacordion, triferam sarracenam et triferam nostram...

[p. 328]

Glossarium van Materia Medica⁽²⁵⁾

A

achacia: 4, 7. De echte acacia (Acacia Arabica Willd.) maakte men van het sap van de vruchten van verschillende struiken. Volgens Dodoens is het Arabische gom. In plaats van de echte acacia werd vaak het sap van de sleedoorn (Prunus spirosa L.) gebruikt. Zie hieronder.

achacien: 1 hetzelfde als achacia. Zie hierboven. De parallelle plaats in L.A. heeft sleen.

achia: 23 misschien corrupt voor ach[ac]ia. Zie aldaar.

achoristum: 15 een samenstelling waarvan de bereiding in het Ant. Nic. gegeven wordt.

acori: 27,30 Lat. nom. mv. ‘gel lylien wortelen thoe latyn genant-’, gele lelie (Iris pseudoacornus L.).

acorni: 30 Lat. nom. mv. Hetzelfde als acori (zie hierboven)?

agaricus: 13 Lat. lorkenzwam (Polyporus officinalis L.).

alkakengi: 4 Lat. jodenkers (Psysalis alkekengi L.).

alleluya kruyt: 18 koekoeksbrood, wilde klaverzuring (Oxalis acetosella L.).

alsene: 14 alsem (Artemisia absinthium L.).

ameos: 13 Lat. akkerscherm (Ammi maius L.).

amidum: 15 Lat. zetmeel, meestal tarwezetmeel.

anacardium: 16 Lat. de noot van Oostindische olifantsluis of Oostindische acajounoot (Semecarpus anacardium L.).

anisi: 30 gen. enk. van het Lat. anisum: anijs (Pimpinella anisum L.).

antofalij: 13 Lat. garoffelsnagel, kruidnagel (Caryphyllus aromaticus L.).

apie: 15 eppe (Apium graveolens L.).

apij: 14, 30 gen. enk. van Lat. apium: zie hierboven.

armoniacum: 15, 21 een wit gomhars, bereid uit de stengels van Dorema ammoniacum Don. en andere Umbelliferen.

(25) Buiten de reeds hierboven gebruikte afkortingen, worden in dit glossarium nog de volgende aangewend: Ant. Nic = W.S. Van den Berg, Eene Middelnederlandsche Vertaling van het Antidotarium Nicolai (Leiden, 1917), Boec v.M. = W.F. Daems, Het Boec van Medicinen in Dietsche (Leiden, 1967), en Herb. = L.J. Vandewiele, De ‘Liber Magistri Avicenne’ en de ‘Herbarijs’ (K.V.A. Brussel, 1965), deel II Herbarijs.

[p. 329]

athanasia: 15 preparaat waarvan de samenstelling in het Ant. Nic. voorkomt. Zie ook L.A. p. 157.

attich: 18 kruidvlier (Sambucus ebulus L.).

auerone: 13 citroenkruid, averuit (Artemisia abrotanum L.).

B

bacca lauri: 30 Lat. laurierbes. Wordt in het Lat. ook Lauri fructus genoemd.

balaustia: 1, 4, 5, 7 Lat. de bloemen van de granaatboom (Punica granatum L.).

bayen: 13 laurierbessen. Zie bacca lauri.

bedellium: 13 Lat. gomhars van Commiphora africanum Engl.

belde: 5 bilzekruid, slaapkruid (Hyoscyamus niger L.).

benedicta: 1) 14, 22 Lat. een preparaat waarvan de samenstelling in het Ant. Nic. voorkomt. Zie ook L.A. p. 157 en de bepaling in nr. 22 (hieronder). 2) 18 Lat. synoniem van groffliaten. Zie aldaar.

berba iouis: 25 Lat. barba jovis: huislook, donderblad (Sempervivum tectorum L.).

berberis: 4 Lat. ook oxycanthum, zuurbes (Berberis vulgaris L.).

bere wortelen: 14 meer dan één plant werd aldus genoemd: bereklauw (Heracleum sphondylium L.) en varkensvenkel (Peucedanum officinale L.).

beuenelle(n): 10, ‘saet -’ 13, 14 pimpernel, kleine steenbreek (Pimpinella saxifraga L.).

bloet van dranken: 1 zie sanguis draconis.

bolle: 21 wellicht bolderik (Agrostemma githago L.).

bolum armenicum: 1, 7, 15 acc. sing. van bolus armenicus. Zie hieronder.

bolus armenicus: 1, 4 Lat. rode aarde, een aardsoort die uit Armenië ingevoerd werd en als stypticum gebruikt werd.

brionia: ‘kurbs wortelen genant -’ 27 Lat. heggerank, wilde wingerd (Bryonia alba L.) of (B. dioica L.).

brusci: 30 Lat. nom. mv. van Bruscus officinarum, hulst (Buxus sempervivens L.).

byuoet: 3 gemene bijvoet, alsem (Artemisia vulgaris L.). Zie ook L.A. pp. 207-209.

[p. 330]

C

capillus veneris: 18 Lat. venushaar, krulvaren (Adiatum capillus veneris L.).

caprifolij: 9 Lat. gen. enk. van caprifolium. Zie hieronder.

caprifolium: 19 Lat. wilde kamperfoelie, bosgeiteblad (Lonicera periclymenum L.) of tuinkamperfoelie (L. caprifolium L.).

carui: 30 Lat. karwij, veldkomijn (Sarum carvi D.C.).

cassia fistula: 25, Lat. pijpkassie. Zie hieronder.

cassie: 8, 15 pijpkassie, het produkt van de Chinese kaneelboom (Cassia fistula L.).

castoreum: 21 Lat. bevergeil, het produkt van de perianale klieren van de bever (Castor filer).

castorium: 5 Lat. wisselvorm van castoreum. Zie hierboven.

celidonie: 25 stinkende gouwe (Chelidonium majus L.) of de kleine soort speenkruid (Ranunculus ficaria L.).

centum galli: 23 Lat. kankerbloem (Plumbago europea L.). In 23 staat erboven: ‘honder derm’.

ciceren: 13 de vruchten van de cicer (Cicer arietum L.), hoekige of kantige erwtachtige vruchten.

cicoream: 25 Lat. acc. enk. cichorei (geslacht Cichorium). Zie ook bij endiuie.

cimini: 30 Lat. gen. enk. wellicht is bedoeld cumini: komijn (Cuminum cyminum L.).

cinciberis: 15 Lat. gen. enk. van cinciber, d.i. zinziber.

citrulli: 15 Lat. nom. mv. watermeloen (Citrullus vulgaris (L.) Schrad.).

coctana: 1 corrupt voor castanea. Zie de aantekening.

coloquintida: 5 Lat. kolokwint, de vrucht van Citrullus colocynthus Schrad.

comine: 5 komijn (Cuminum cyminum L.).

cubeben: 4 vruchten van de staartpeper (Piper cubeba L.).

cucumeris: 15 Lat. gen. enk. komkommer (Cucumis sativus L.).

cucumerum: 30 Lat. gen. mv. van cucumer. Zie hierboven.

cucurbite: 15, 30 Lat. nom. mv. pompoen (Cucurbita pepo L.).

cyperus: 13 galigaan, cypergras, de ronde variëteit (Cyperus rotundus L.) of de lange (C. longus L.).

[p. 331]

D

dauci cretici: 30 peen (Daucus carota L.). Zie Boec v.M.

drag(ag)ant(um): 1, 4, 8, 15, 21, 23 afscheiding van verscheidene soorten van het geslacht Astragalus, die gestold is bij het in aanraking komen met de lucht.

ducis: 14 Lat. Bedoeld is electuarium ducis, een compositum waarvan de bereiding in het Ant. Nic te vinden is. Zie ook L.A. p. 159.

dyacitoniton: 5, 22 Lat. een preparaat dat volgens het Ant. Nic. ‘wederstaet walgen ende es goet iegen menisoen’. Men onderscheidde een koud en een warm dyacitoniton. Zie ook L.A. p. 158.

dyacodion: 5 Lat. een compositum waarvan de bereiding in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 158.

dyacoston: 5 een electuarium waarvan de samenstelling in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 158.

dyadragantum: 21 Lat. een electuarium op basis van drag(ag)ant(um). Zie aldaar.

dyalcadion: 1 hetzelfde als dyacodion. Zie aldaar.

dyamasticum: 5 Lat. een bereiding waarvn de samenstelling in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 158.

dyaprunis: 22 Lat. een compositum waarvan de bereiding in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 158.

dyarodon frigidum: 22 een electuarium waarvan de bereiding in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 159.

dyasulphur: 21 Lat. een samengesteld recept op basis van zwavel.

E

eghellentiere: 3 hondsroos (Rosa canina L.) of eglantier (Rosa rubiginosa L.).

eickelen (roeden -): 3 eikels. Het adjectief roeden hoort wel niet bij eickelen. Zie de aantekening.

endiuie: 25 andijvie of cichorei, twee planten die dikwijls verward werden (geslacht cichorium).

epatica: 25 Lat. steenlevermos (Marchantia polymorpha L.).

eppe: 13 selderie, eppe (Apium graveolens L.).

esula: 22 Lat. twee soorten esula werden onderscheiden: moeraswolfsmelk, esula maior (Euphorbia palustris L.) en stompbladige wolfsmelk (Euphorbia esula L.).

eyken noten: 1 eikels. Zie eickelen.

[p. 332]

F

filantropos: 14 een electuarium waarvan de samenstelling in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 159.

folie: 3 foelie, de zaadrok van Myristica fragrans Houtt.

frondium melonis: 15 Lat. bladeren van melo d.i. meloen (Cucumis melo L.).

G

galange: 30 galigaan, cypergras. Men onderscheidde 2 soorten: de ronde (Cyperus rotundus L.) en de lange (C. longus L.). Zie ook cyperus hierboven.

galigaen: 13 zie hierboven.

gallen: 1, 4 galnoot, galappel: uitwassen aan jonge loten en op bladeren van Quercus-soorten, veroorzaakt door de steek van de galwesp.

garwe(n): 23 gerwe, duizendblad (Achillea millefolium L.).

genciane: 30 grote gentiaan, grote kruiswortel (Gentiana lutea L.).

gengebers: 17 gen. enk. van gengeber. Zie cinciberis.

gomme/gommi: ‘- van arabie(n)’ 1; ‘- de arabia’ 4; ‘- de arabice’ 7 Arabische gom.

groffliaten: 18 gen. mv. nagelkruid, benediktenkruid (Geum urbanum L.).

gummi de arabice: 15 Lat. gen. enk. Zie gomme.

H

himst: 14 heemst (Althaea officinalis L.).

hoellenter wortelen: 20 twee soorten werden in de middeleeuwen onderscheiden: de lange en de ronde soort, respectievelijk gemene pijpbloem (Aristolochia longa L.) en de ronde aristologia (A. rotunda L.).

hons rubbe: 5 smalle weegbree, hondsribbe (Plantago lanceolata L.).

I

iustinum: 14 een electuarium waarvan de samenstelling in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 159.

iusquiami: 15 Lat. gen. enk. Zie belde.

[p. 333]

J

juniperi: 30 Lat. gen. enk. jeneverstruik (Juniperus communis L.).

K

karabe: 4 Arabische naam weergegeven als charabe, cacabe of chachalze voor amber.

kersse: 1, ‘wilde -’ 14 waterkers (Sisymbrium nasturtium L.) of tuinkers (Lepidum sativum L.).

kurbs wortelen: ‘- genant Brionia’ 26 wortelen van heggerank, wilde wingerd (Bryonia alba L.) of (B. dioica L.).

L

lapidis: ‘- agapis’ 30 agaatsteen; ‘- lincis’ 30 belemniet. Lat. gen. enk. steen.

latu(w)e: 4, 25 tuinsla (Lactuca sativa L.).

licontripon: 14 Lat. een electuarium waarvan de bereiding in het Ant. Nic. gegeven wordt. Zie ook L.A. p. 159.

lignum ebeni: 13 Lat. ebbehout.

liquiricien: 21 zoethout, kalissehout (Glycyrrhiza glabra L.).

louessche: 13 lavas (Levisticum offinale W.D.J. Koch).

lupinen: 13 witte lupine (Lupinus albus L.)of gele lupine (L. lutues L.).

M

macedonia: 30 Lat. petercelie van Macedonië. Over de identificatie bestaat betwisting: men denkt vooral aan grote eppe (Smyrnium olusatrum L.) en steeneppe (Sison amomum L.).

macedonie: 13 zie hierboven.

mastick: 1, 3, 4 hars verkregen uit Pistacia lentiscus L.

maratrum: 30 Lat. volgens het Ant. Nic. is dit zaad van venkel (Foeniculum vulgare Mil.).

melano piperis: 13 Lat. gen. enk. melanopiper, zwarte peper (de onrijp geplukte vruchten waarvan de zaadhuid niet werd verwijderd (Piper nigrum L.)).

melonis: 15 Lat. gen. enk. zie frondium melonis.

mercke: 9 tuineppe, selderie (Apius graveolens L.).

millij solis: 30 Lat. gen. enk. zie hieronder.

[p. 334]

millium solis: 13, 14 Lat. klein of glad parelzaad, steenkruid (Li thospermum officinale L.) of het ruw parelzaad (L. majus L.). Werd ook gremil genoemd.

mirabolani citrini: 7, 25 Lat. nom. mv. steenvruchten, zoals pruimen, doch kleiner en rond. Men onderscheidde in de middeleeuwen vijf soorten, o.a. m. citrini, die volgens sommigen een variëteit van de m. chebuli, de vruchten van Terminalia chebula Retz zouden zijn.

mirtus: 4, 8 Lat. gagel (Myrtus communis L.).

N

nachtscade: 25 zwarte nachtschade (Solanum nigrum L.).

nag(h)ele(n): 1, 3, 4, 5, 13 kruidnagel, de bloemknop van Syzygium aromaticum L.

O

operment: 21 arseensulfide. Men onderscheidde een rode en een gele soort, respectievelijk realgar of sandracha, en geel operment genoemd.

opij: 5 Lat. gen. enk. opium, heulsap, het aan de lucht gedroogde sap verkregen door insnijdingen in de onrijpe vruchten van slaapbol (Papaver somniferum L.).

ossen tonghen: 18 mv. ossetong (Anchusa officinalis L.), ook wel buglossa en lingua bovis genoemd.

oximel simplex: 14, 22 Lat. een drank gemaakt van honing en azijn. Zie L.A. p. 160.

oxisacra: 22 Lat. een samengesteld recept bestaande uit suiker, granaatappelen en azijn. Zie Ant. Nic. en L.A. p. 160.

P

pappelen: 14, 15 groot kaasjeskruid, maluw (Malva silvestris L.).

parst houen: 14 klein hoefblad (Tussilago farfara L.). Zie ook de aantekening.

pasternaken (wilde -): 15 wilde pastinaak (Pastinaca sylvestris Mill.) of misschien Daucus carota, subspecies silvestris L.

penidiarum: 30 Lat. gen. mv. van penidia: suiker gekookt in gerstwater, geklaard, gekristalliseerd en in staafjesvorm in de handel gebracht.

persyn: 9, 14 peterselie of hofeppe (Apium petroselinum L.).

[p. 335]

petrocilij: 9, 14, 30 Lat. gen. enk. zie hieronder.

petrocillium: 14 Lat. voor persyn. Zie aldaar.

pillen: ‘- arnoglossa’ 21 pillen op basis van weegbree (Plantago major L.); ‘- electerium’ 21 de bereiding van de pillule de elacterio vindt men beschreven in het Ant. Nic.

plantaginis: 1, 4, 5, 7, 15, 25 Lat. gen. enk. grote weegbree (Plantago major L.).

polipodium: 5 Lat. eikvaren (Polypodium vulgare L.).

porteline: 25 postelein (Portulaca oleracea L.).

portulaca: 15 Lat. postelein. Zie hierboven.

prassium: 16 Griekse naam voor Marrubium, malrove (Marrubium vulgare L.).

psillium: 15, 21 Lat. vlozaadkruid (Plantago psyllium L.).

pulegij: 30 Lat. gen. enk. polei (Mentha pulegium L.).

Q

quercini: 13 Lat. gen. enk. van quercinus: van de eik.

quillen: 13 bedoeld is squillen: zeeajuin (Scilla maritima L.).

R

radeck: 22 mierikswortel, meerradijs (Cochlearia armoriaca L.).

radick: 25 zie hierboven.

recolissien: 15, 21 hetzelfde als liquiricien. Zie aldaar.

rettich: 10 hetzelfde als radeck. Zie aldaar.

reynvaen: 14 boerenwormkruid, reinvaan (Tanacetum vulgare L.).

rosata nouella: 22 een preparaat op basis van verse rozen. Zie voor de samenstelling het Ant. Nic. en L.A. p. 160.

rute: 14 wijnruit (Ruta graveolens L.).

ryse: 4 rijst.

S

sanguis draconis: 4 Lat. drakenbloed, het hars van Daemonorops Draco (Willd.).

sangwis draconis: 1 Lat. Zie hierboven.

sauia (wilde -): 13 ofwel bonte salie (Salvia horminum L.) ofwel scharlei, algoede (S. Sclarea L.).

saxifrage: 30 klein pimpernel, kleine steenbreek (Pimpinella saxi-

[p. 336]

fraga L.).

scamonea: 25 Lat. scamoniumhars uit Convolvulus scammomia L.

scariola: 25 Lat. wilde cichorei (Chicorium endivia L.).

scarpe perte: 25 ridderzuring, paardig (Rumex obtusifolius L.) of een andere soort zuring.

scolopendria: 13, 25 Lat. tongvaren, hertstong (Scolopendrium offinarum Willd.).

semen absinthij: 15 Lat. zaad van alsem. Zie alsene.

semen antriplicis: 22 Lat. zaad van a(n)triplex, melde (Atriplex Hortensis L.).

semen apij: 15 Lat. zaad van apie. Zie aldaar.

semen citoniorum: 15 Lt. zaad van kweeperen (Cydonia oblonga Mill.).

semen cucumeris: 13, 15 Lat. zaad van komkommer. Zie cucumeris.

semen malui: 15 Lat. zaad van kaasjeskruid (Malva silvestris L.).

semen papauer(is) albi: 15 Lat. zaad van slaapbol (Papaver somniferum L.).

semen petrocillij: 13 Lat. zaad van hofeppe. Zie persyn.

semen polipodij: 13 Lat. zaad van polipodium. Zie aldaar.

semen rute: 30 Lat. zaad van wijnruit. Zie rute.

semen speragi: 13 Lat. zaad van asperagus: asperge (Asperagus officinalis L.).

semen vrtice: 30 Lat. gen. enk. zaad van netels, een van de soorten van het geslacht Urtica.

siccados: 14 Lat. de verklaring wordt in de tekst gegeven: ‘- dat syn creclyn’.

siccaris: 13 Lat. uit de vergelijking met L.A. blijkt dat sicadarum bedoeld is: elacterium, springkomkommer (Ecballium elaterium Rich.).

sileris montani: 30 Lat. seselikruid, bergeppe (Laserpitium siler L.). Cf. Fr. sermontaine.

sleen holt: 29 hout van sleedoorn (Prunus spinosa L.).

spaens wyt: 23 loodwit, loodoxyde.

speragi: 30 Lat. gen. enk. Zie semen speragi.

spice nardi: 30 Lat. een van de twee soorten nardus. Spica nardi, spijknarde (Patrinia scabiosaefolia Fisch).

spodij: 4, 8 gen. van spodium. Zie hieronder.

spodium: 1, 7, 15 Lat. Spodium Arabum was oorspronkelijk as van alkannawortels, later gebrand ivoor. Spodium Graecorum was het roet dat in de schoorstenen van de ovens van de bronsgieters verzameld werd.

[p. 337]

squinanti: 30 Lat. nom. mv. eigenlijke schoenanthum (Andropogon Schoenanthus L.), doch veelal wel in de middeleeuwen in de plaats van boksbaard, gele morgenster (Tragopogon pratensis L.) gebruikt. Zie Ant. Nic.

steynbreck: 10 klein pimpernel, kleine steenbreek (Pimpinella saxifraga L.). Ook andere planten werden zo genoemd.

sticados: 30 Lat. stoechas of staechas (Lavendula stoechae L.).

storax: 5 Lat. ook styrax genoemd, gom, hars van Styrax officinalis L. Men onderscheidde nog andere soorten. Zie Ant. Nic.

succorie: 25 zie cicoream.

sucker rosarum: 22 ‘syropus rosarum ofte -’: stroop bereid op basis van honing en rozen. De bereidingswijze wordt gegeven in Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme VIII, v. 7950 e.v.

sumac: 1 sumak (Rhus coriaria L.).

surkele: 15 zuring, een van de soorten van het geslacht Rumex.

swerdel: 18 waterzwaardlelie (Iris pseudocorus L.) of een andere Iris-soort.

synt thoenis cruyt: 24 de interlineaire glosse ‘consolida minor’ laat toe dit kruid te identificeren als brunelkruid (Brunella vulgaris L.). Zie ook Herb., p. 240-241.

syropus acetose: 22 Lat. syroop van zuring, de een of de andere soort van het geslacht Rumex.

syropus rosarum: 3, 22 Lat. zie sucker rosarum.

syropus violarum: 15 Lat. siroop van viooltjes, de een of de andere soort van het geslacht Viola.

T

tamarindi: 25 Lat. gen. enk. van tamarindus. Zie hieronder.

tamarindus: 4 Lat. tamarinde (Tamarindus indica L.).

tente: 4 boerenwormkruid, reinvaan, duizendblad (Achillea nobilis L.).

terra sigillata: 4, 7 Lat. gezegelde aarde: een soort gedroogd leem dat voorzien werd van een zegel, volgens Galenus Diana voorstellend.

theodoricum: 25 Lat. theodoricum yperiston, een samenstelling waarvan de bereiding in het Ant. Nic. wordt gegeven. Zie ook L.A. p. 161.

totum sandali: 25 Lat. alle sandelhoutsoorten, of corrupt voor triasandali? Zie aldaar.

tremeren: 25 of ‘treme(e)rbloemen’, d.z. waterlelies (Nymphaea alba

[p. 338]

L.). Zie Ant. Nic. s.v. nenufar.

triasandali: 5, 22, 25 Lat. een samenstelling op basis van sandalum waarvan het recept in het Ant. Nic. voorkomt. Zie ook L.A. p. 162.

trifera magna: 5 Lat. een samenstelling waarvan de bereiding in het Ant. Nic. voorkomt. Zie ook L.A. p. 161.

trif(f)era saracenica: 16, 25 een preparaat waarvan de bereidingswijze in het Ant. Nic. wordt gegeven.

turbith: 30 turbithwortel (Convulvulus turpethum L.).

tyseine: 1 gerstwater of water van een andere graansoort.

U

uitrum: 13 Lat. glas.

V

valeriana: 30 Lat. een van de soorten valeriaan, wellicht valeriaan (Valeriana officinalis L.) of mogelijk ook grote v. (V. phu L.).

valeriana: 18 zie hierboven.

venckel: 9, 13, 14, 15, 18 venkel (Foeniculum vulgare Mill.).

violetten: 14 viooltjes, een van de soorten van het geslacht Viola.

vitrum: 14 Lat. glas. Zie ook uitrum.

vrou venus haer: 18 ‘thoe latyn genant capillus veneris’. Zie capillus veneris.

W

wegebreide: 1, 23 grote weegbree (Plantago major L.).

wilghen: 4 wilgen (Salix alba L.).

wyt van spaengen: 23 zie spaens wyt.

Y

yeralogodion: 22 Lat. een samenstelling waarvan de bereiding in het Ant. Nic. voorkomt. Zie ook L.A. p. 161.

ypoquistidos: 1, 7, 8 Lat. een likkepot op basis van het sap uit de parasietplant Cytinus hypocistis L. Zie ook Ant. Nic. en L.A. p. 161.

yris: 21 iris, een van de soorten van het geslacht Iris.

ysope: 21 hysop (Hyssopus officinalis L.).