Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1971

[p. 157]

Opvallende legaten in oude testamenten en rijke geschenken in vroeger tijd aan kerken te Mechelen
door Robert Foncke,
lid van de Academie.

IV.
Een gouden kroon met edelstenen, geschonken door my vrouwe vanden Reele, weduwe wijlen Gielis van Musene, voor de ciborie van het Heilige Sacrament binnen Sint-Romboutskerk (6 mei 1518).

De familienaam vn de hier de aandacht winnende schenkster, vanden Reele, herinneren we ons geen eens uit Mechelse bescheiden. Daarentegen de familienaam van haar echtgenoot, de Musene, komt daarin druk voor omstreeks het jaar 1500 en ervoor en nadien, als de Musene of de Muysene of nog de Musenis. Aan te voelen als adellijk, blijkt hij gemakkelijk in verband te brengen met de toponiem Muizen van de brabantse gemeente aan de Dijle, bij dewelke onze huidige provincies Antwerpen en Brabant mekaar raken en waaraan naar het Oosten toe de stad Mechelen grenst⁽¹⁾.

In Oud-Mechelen bezat hij een aanhoudend zinderende klank. Ten jare 1500 immers fungeerde er reeds onder de zeven stadsschepenen, gelijk wederom 't jaar daarna, een heer Egide de Muysene; in 1502 trad hij op als een van de stadsontvangers, zoals van nieuws in 1508 - wanneer de bescheiden hem ‘ridder’ betitelden - en in 1509⁽²⁾. Het zal geen eens doen vergeten dat wij al van in het jaar 1312 een Gauthier

(1) Nog een tweede gemeente in België is Muizen geheten, n.l. in de provincie Limburg, arrondissement Hasselt, dicht bij de stad Sint-Truiden gelegen. Cf. Alf. Jourdain & L. Van Stalle: Dictionnaire encyclopédique de géographie historique du royaume de Belgique. - Tome II (Brussel, z.j.), blz. 111; - Eug. De Seyn: Geschied- en aardrijkskundig woordenboek der Belgische gemeenten. - Deel II, (Brussel, z.j.), blz. 939.

(2) Victor Hermans: Le magistrat de Malines (Listes annuelles des membres) in ‘Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome 19, jg. 1909, blz. 10 vlgg.

[p. 158]

van Musene ontmoeten als een van de twee communiemeesters van de Dijlestad⁽³⁾. Een Jan de Muysene was dit ook in 1451, van wie de mare gaat dat hij bij het leggen van de eerste steen van Sint-Romboutstoren is opgetreden⁽⁴⁾. Weer als communiemeester zetelde een Egide de Musene reeds in 1484 en '85; in 1491, 1493, 1497 en 1499 fungeerde hij als een van de twee dekens van het wollewerk, afwisselend nog als communiemeester in 1486, '90, '92, '96 en 1498; tussendoor nog als schepen in 1488, '89, '94 en 1498; als ontvanger van 1502 tot 1509, in welk jaar hij misschien het tijdelijke met het eeuwige heeft verwisseld⁽²⁾. Bekend in de geschiedenis van hun stad raakte nog naast hen een Wouter de Musene, althans op het vlak van het kerkelijke leven, daar hij in zijn hoedanigheid van priester van de Sint-Romboutsparochie ten jare 1310 optrad bij het verlijden van een notariële akte⁽⁵⁾. In de volgende 15e eeuw, in 1456, hoort men onder de te Mechelen reziderende kanunniken opsommen heren Nicolaus en Egidius de Musines⁽⁶⁾; van hen halen de archiefbronnen aan dat zij allebei, gelijk meer van hun ambtsbroeders van die tijd zich hadden laten verleiden tot onwettige paterniteit, wat toen evenwel allesbehalve als faamstorend voor priesters werd ondervonden; Nicolaus de Musenis verwekte twee zoons bij Gudula Vanden Kerckhove; Egidius had er één. Voorbeeldiger van leven is denkelijk Elizabeth van Muysene geweest, die in 1464-65 als overste het voorname vrouwenklooster Bethanië aan de Melaan te Mechelen leidde⁽⁷⁾.

(3) Victor Hermans: in ‘Bulletin... XVIII (jg. 1908), blz. 37.

(4) Priester van het aartsbisdom: De H. Rumoldus en het opkomend christendom in Mechelen (Mechelen, z.j. blz. 201.

(2) Victor Hermans: Le magistrat de Malines (Listes annuelles des membres) in ‘Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome 19, jg. 1909, blz. 10 vlgg.

(5) Victor Hermans: Inventaire des archives de la ville de Malines. - Tome II (Mechelen, 1862), blz. 14.

(6) G. Louis: Enkele nota's betreffende de hogere geestelijkheid van het Sint-Romboutskapittel te Mechelen van 1383 tot 1501, in ‘Handelingen van de Kring voor oudheidkunde, letteren en kunst van Mechelen’, 69e boekdeel (Mechelen, 1965), blz. 46, 49, 55.

(7) Z.E. Heer Kanunnik Schaeffer: Historische aantekeningen rakende de kerken, de kloosters, de ambachten en andere stichten der stad Mechelen. - Tweede deel (Mechelen, z.j.), blz. 339-364. - Priester...: op.cit.: het Klooster van O.L.V. van Bethaniën, blz. 250 vlgg. - Kanunnik W. van Caster: Namen der straten van Mechelen en korte beschrijving hunner vorige of nog bestaande gebouwen (Mechelen, z.j.), blz. 250 vlgg. - Léopold Godenne: Malines jadis et aujourd'hui (Mechelen 1908), blz. 34, 172, 273; - Robert Foncke: Een Mechelse armarijs, in ‘Het Boek’, (Amsterdam), jg. IV (1915), blz. 322 vlgg.

[p. 159]

Naar 't volle licht keert de Musenen de inhoud van een mooi beschreven perkamenten blad, groot 45,5 bij 39 cm., waarvan de tekst 21 bij 30 cm. in beslag nam.

De veder ervoor voerde de priester van het bisdom Kamerijk Walterus Militis - of Wouter De Ridder - als openbaar notarius. Van deze herinnert men zich licht dat hij in die hoedanigheid tal van stukken heeft opgesteld te Mechelen en ondertekend en wel namelijk als notaris van het kapittel van Sint-Romboutskatedraal werkzaam was⁽⁸⁾.

Ons stuk bracht hij klaar ‘als men screef duist vyfhondert ende achtthienne Inder zester Indictien den [sester] dach der maendt van Mey des pausdoms...’ van Leo, ‘die thienste paus van dien Name’, dus: op 10 mei 1518. Als nodige getuigen stonden vier vooraanstaanden aanwezig: de heer meester Jan Ade, priester en prochiaen van de collegiale kerk van Sint-Rombouts; - Adriaen Vandenbroeck, alias Musch, ridder⁽⁹⁾; - Jan boyenants en Anthonis portere, proviseur des H. Sacraments terzelfder kerk.

Zonder verwijl daaropvolgend wordt aangestipt dat notaris-priester Militis er aan de arbeid werd geroepen door ‘my vrouwen vanden Reele, weduwe wylen Heer Gielis van Musene, Riddere’; niets toch staat de overtuiging in de weg dat deze dame de weduwe juist was van de zo bedrijvige personaliteit bij de stedelijke magistraat van Mechelen Egide de Musene, hierboven ter sprake gebracht en van wie wij onderstelden dat hij in 1510 of wat later zou zijn gestorven.

Waar vond de samenkomst met de eerwaarde heer notaris ook plaats? ‘By den heylighen sacramentautaer In de kercke van sinte Rombout’⁽¹⁰⁾, wat ook als vanzelfsprekend gelden kan, gelet op het nagestreefde doel.

Immers Mevrouw van Musene-Vanden Reele begeerde openbaar ter kennis te brengen ‘hoe zij vuyt Jngeuen gods ende groote guensten... die zy hadde totten weerdighen heyligen sacramente, heeft doen maken eene gulden croone om te set[t]ene op die saborie vanden heylighen sacramente binnen der voers.kerke’. Ze gaat verder met de uitstippe-

(8) Chanoine J. Laenen: op.cit., deel II, blz. 264 vlgg.

(9) Deze ridder blijkt zich niet onbetuigd te hebben gelaten in het letterkundig leven van Mechelen; als mede-hoofdbestuurslid verschijnt immers Adriaen Vandenbroec, alias Musch, in de mechelse rederijkerskamer ‘De Sint-Jansgilde’ ofte ‘Die Peoene’ (Cf. Victor Hermans: ‘Inventaire... Tome VIII, blz. 39).

(10) Chanoine J. Laenen: op.cit., Deel II, blz. 264 vlgg.

[p. 160]

ling tot in de minste details van de samenstelling van het echt verrassende pronkjuweel dat ze wil schenken: Het is ‘weghende in fijnen goude ontrent seuen onchen⁽¹¹⁾, onder⁽¹²⁾ met twee Randen⁽¹³⁾ van perlen: daerinne waren hondert ende tweentwintich perlen met vyf hanghende perlen ende een vaste. Inde middele⁽¹⁴⁾ twee tafelen⁽¹⁵⁾ van Robbijnen ende twee platen van dyamanten ende twee puncten⁽¹⁶⁾, daer af deen een dack⁽¹⁷⁾ is, die wapenen der voers. vrouwe vaders ende moeders met een tafelken van Robbijn bouen. In de middel staende twee tafelen van Robbijnen ende som vast staende. Daer bouen noch aen die Ranxkens⁽¹⁸⁾ of taxkens dertig perlen onder⁽¹⁹⁾ groot ende cleyn met sesse gulden sterren hanghende ende elck sterre met twaelf perlen’.

Dit prachtige juweel overhandigde de schenkster ter plaatse ‘ter eeren gods’ aan de ‘prouiseurs vanden heylighen sacramente’. Hiermee is bedoeld een broederschap binnen de Sint-Romboutskatedraal⁽²⁰⁾, dat er prat op gaan mocht als leden de meest vooraanstaanden van de stad te tellen en bij machte was alle gegadigden aan te sluiten. Om oorlof hiertoe hadden de provizoren zich gewend tot de Heilige Stoel en op 25 april 1504 bevestigde paus Julius II het bestaan van het genootschap; hij verleende toelating om voortaan driehonderd leden aan te werven, waarbij dan een echtpaar als één lid zou gelden. De leiding kwam thans toe aan de eerwaarde heer plebaan van Sint-Rombouts, die drie leke provizoren zouden bijstaan. Het Broederschap mocht desgewenst ieder jaar een plechtige processie door de stad doen tiegen,

(11) = once, ons: deel van een pond, het twaalfde gedeelte van het vroeger gebruikelijke medicimale pond. - Bij Van de Velde & Sleeckx: Volledig Nederduitsch-Fransch Woordenboek (Brussel, 1851): Once: once. Tiende van een pond. Hectogramme.

(12) = van onder, langs onder.

(13) = omtrek, boord, zoom.

(14) = in het midden.

(15) = plaat van koper, zilver of enige andere stof. In R.P. Franciscus Pomey: ‘Novum Dictionarium belgico-latinum ex optimis authorum’ (Antwerpen, 1769): Plaet = Lamina.

(16) Midndl. punct = spits. In Martinus Binnart: Biglotton amplificatum sive Dictionarium teutonico-latinum novum (Antwerpen, 1705) - 't scherp oft spits van iet. Dit dan letterlijk herhaald in Pomey: op.cit.

(17) = deksel.

(18) = sommige.

(19) = kleine opgaande rand.

(20) Joseph Laenen: op.cit., 222.

[p. 161]

waarin alle aangeslotenen dienden mede op te stappen. De paus verleende allerhande gunsten en tevens de mogelijkheid om, wanneer voordelig geacht, aan de standregelen van het broederschap wijzigingen aan te brengen. Kort daarop, in 1510 reeds, verkreeg het een nieuwe bulle, die het aantal leden vermeerderde tot driehonderdvijftig; in 1631 werd het reglement opnieuw goedgekeurd door paus Urbanus VIII. In het jaar 1706 ging de Mechelse aartsbisschop Humbertus Precipiano⁽²¹⁾ over tot een herziening van de statuten. De provizoren van de vereniging blijken in de parochietempel hun vaste plaats te hebben gehad ‘aen den pilaer, staende achter tgestoelte vande Prouisores vanden Eerw. H. Sacramente’⁽²²⁾.

Men is de namen niet vergeten van hen, die zich hebben ingespannen voor het uitvaardigen van de pauselijke bulle van 1504. Het waren plebaan Jan Ade(n) en de provizoren Adraen Van den broecke, Antoon De Pottere, Jan Boeyemans, een hoedenmaker van stiel, en Florent Van Dagne⁽²³⁾. Zo hoorden wij de namen hier herhalen - met wat lichte spelwijzigingen - van de heer plebaan en van drie van de vier provizoren, welke wij hier kort te voren opschreven als getuigen bij het verlijden van de notariële akte in opdracht van vrouwe vanden Reele.

De schenkster achtte het niet onnodig evenwel enkele in 't oog te houden kondities te stellen: dat de provizoren ‘die selue croone ten eeuwighen daghen conserveren ende verwaren⁽²⁵⁾ sullen in wesen gelijk zy nu es ende niet versetten⁽²⁴⁾, veranderen oft vercoopen om eenighe betere proffijt oft om eenighe saken, die huerlieden souden mogen toecomen⁽²⁵⁾; - zij zouden de kroon ‘altijt op hooghe daghen⁽²⁶⁾ op die saborie stellen ende selue heylich sacrament daer mede eren’. Moest het toch gebeuren dat de provisoren of hun opvolgers de gestelde voorwaarden veronachtzaamden, dan ging de kroon over aan ‘den armen huysarmen binnen der seluer kercken oft den prochiaen van

(21) P. Claessens: Histoire des archévèques de Malines (Leuven, 1881); deel II; blz. 1-64. Humb. Guill. A.P. Praecipiano was aartsbisschop van Mechelen van 1690 tot 1711.

(22) Rekeningen van de Gemeynen Huysarmen te Mechelen 1617-1618: Ontfanck’, fol. 5.

(23) = bewaren en verzorgen.

(25) = geschieden, gebeuren.

(24) = van plaats veranderen; ook: verpanden.

(25) = geschieden, gebeuren.

(26) = hoogdagen in de kerk.

[p. 162]

sinte Rombouts om die tappliceren⁽²⁷⁾ ende gebruycken gelijc dat behoirlyck⁽²⁸⁾ es tot behoef der voers. huysarmen’; op dezen ging eventueel het recht van bezit van de kroon over. Edoch, natuurlijk moesten de provizoren van het broederschap van het H. Sacrament nu en later ze ‘onderhouden Jn esse ende wesene⁽²⁹⁾ gelijck sy nu es.’

Geen mens, die thans nóg niet toegeven zal dat het geschonken prachtjuweel zulks niet op end' op waard was. De beschrijving ervan volgens de begiftigster veroorlooft direkt zich de waarde ervan voor te stellen zoals het was gemaakt uit niet minder dan 7 ons fijn goud en gesierd met zeker bij de 200 paarlen en edelstenen van verschillende soort, robijnen en diamanten. Vakkundigen uit het kunstsmeedbedrijf en op het edelstenengebied zullen het nog beter waarderen dan wij, die moeten bekennen niet juist te begrijpen wat werd bedoeld met ‘puncten’, waarvan het ene een ‘dack’ vormde; ‘punct’ wil wellicht zeggen ‘'t scherp oft spits van íet’.

De siboriekroon heeft dus behoord tot de schatten van het mobilair van de Sint-Romboutskatedraal te Mechelen⁽³⁰⁾ samen met buitengewone kledingstukken, tapijten, beelden en zo voort, die toehoorden aan het H. Sacramentsbroederschap aldaar. Hieronder werd al ten jare 1506 vermeld een ciborie in zilver van meer dan 4 mark, een kruis en een wierookvat en twee buretten van hetzelfde metaal; voor na 1540-41 is evenwel bekend dat de provisoren van het Broederschap in de sakristij van hun kapel ‘un riche ostensoir’⁽³¹⁾ bewaarden⁽³²⁾. Zou deze wat vage aanduiding slaan op de gouden kroon, gespendeerd door dame Gielis van Musene-vanden Reele, wier vroomheid en mildheid ze hebben aangezet tot een opvallend kostbare gift? Wat is er met verloop van jaren van geworden? Hoe lang mocht ze behoren tot de schat van het Broederschap? Sinds wanneer en hoe en door wie is ze daaruit verzwonden? Dit zijn zovele vragen, waarop wij geen het minste antwoord mochten zamelen.

Derhalve is ons wellicht geoorloofd hier te sluiten met een bondige dialektische aanmerking.

(27) = toepassen, aanwenden.

(28) = treffelijk, betamelijk, decent.

(29) = in toestand en wezen; - Midndl. esse = wezen; - in esse bliven, houden = in een goede staat blijven, houden.

(30) Chanoine J. Laenen: op.cit., deel II, blz. 223.

(31) = hostiekastje.

(32) Chanoine J. Laenen: op.cit., Deel II; blz. 222 vlgg.

[p. 163]

Wij stellen in dit vroeg 16e-eeuwse dokument uit de Dijlestad vast dat de kerkelijke bewaarbeker voor gewijde hostiën - de ‘ciborie⁽³³⁾ uit het Frans ‘ciboire’ - is genoemd ‘caborie’; de regel van het Mechels dialekt heeft hierin gewerkt, volgens dewelke de klinker in de aanvangssilbe van ontleende woorden uit het Frans verandert in a; vgl. bijv. nog ‘bureau’ > baro. In latere decenniën verschoof echter ‘sabore’ regelmatig tot ‘si-’ of zelfs ‘sebore’, 't kan wel wezen onder nawerking van het Poolse ‘shuwaro’ - het hoofddeksel van het feestuniform van hoge militairen en staatsambtenaren, waarvan de benaming op heden bij het Mechelse volk zo goed als volledig onbekend is geworden en waarvoor het uitsluitend ‘siberó’ uitsprak, met de klemtoon op de laatste lettergroep, anders dan in ‘sibore’ op de 2e silbe.

(33) R.P. Franc. Pomey: op.cit., in v^o Ciborie: Hier = otheca... Augustum alabastrum SS. Hostiae.