Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1971

[p. 40]

Tweeledige samenkoppelingen met een verbale stam als tweede lid
door J.L. Pauwels
Lid van de Academie

In zijn opstel ‘Nominatieffunctie van het eerste lid van determinatieve composita’⁽¹⁾ komt A. Van Loey tot het besluit dat de naam van Brussels oudste burger Mannekepis het enige hem bekende voorbeeld is van Nederlands compositum waarin het eerste lid onweerlegbaar nominatieffunctie heeft. Volgens hem is de samenstelling gegroeid uit - of een overblijfsel van - het syntagma ‘dair d menneken pist’, dat met locatieve functie sedert 1453 in oude documenten voorkomt.

Daar ik meen dat dergelijke samenstellingen - ik zal ze voorzichtigheidshalve samenkoppelingen noemen - in de dialecten weliswaar niet zeer frequent, maar toch niet ongewoon zijn, heb ik alle tweeledige koppelingen met een verbale stam als tweede lid, die ik in het Aarschots kon ontdekken, aan een nader onderzoek onderworpen.

(1) Verslagen en Mededelingen v.d. Kon. Vlaamse Academie v. Taal- en Letterkunde, 1968, blz. 329-335.

I

De samenstellingen met een verbale stam als eerste lid zijn in het moderne Nederlands zeer gewoon. In het Oudgermaans echter, zegt De Vooys⁽²⁾ ontbraken ze nog geheel⁽³⁾. Algemeen wordt de verklaring door analogie aanvaard: het uitgangspunt is de samenstelling geweest met als eerste lid een nomen actionis, dat evengoed opgevat kon worden als een verbale stam. Naar modellen als roofdier, koopman, rustbed, slaapkamer met een eerste lid substantief gelijk aan een verbale stam konden samenstellingen ontstaan waarin het eerste lid

(2) Nederlandse Spraakkunst⁴, 1964, blz. 185.

(3) J.H. van Lessen, Samengestelde naamwoorden in het Nederlands, 1928, noemt ze echter ‘een formatie die in het Nederlands al vrij oud is’ (blz. 89).

[p. 41]

alleen als verbale stam op te vatten is: hakhout, drijftol, schrijfpapier, leesboek, timmerman enz., enz.

De grote produktiviteit van het procédé werd ongetwijfeld veroorzaakt door de mogelijkheid die het bood om vrij uitvoerige omschrijvingen te vermijden. Allerlei soorten van verhoudingen worden immers door eenvoudige naastelkaarplaatsing opgevangen: nominatief, accusatief, genitief, passief, allerlei bepalingen van tijd, plaats, doel, vergelijking, modaliteit enz. Men vergelijke in dat opzicht de talrijke samenstellingen met schrijf-: schrijfstift, -werk, -kunst, -machine, -taal, -dag, -kamer, -zucht, -houding, -trant, -map, -letter enz., enz.

De mogelijkheden tot uitbreiding door analogie kunnen we vaststellen aan de hand van de samenstellingen met bui als tweede lid. Van Dale⁸ neemt 23 dergelijke composita op⁽⁴⁾. Als oorspronkelijke samenstellingen kunnen we beschouwen: regenbui, hagelbui, sneeuwbui, donderbui, plensbui, (stormbui), waarin het eerste lid substantief ook als verbale stam kon worden opgevat. In lachbui, hoestbui, werkbui en verloopbui voelen we het eerste lid aan als een werkwoordelijke stam; de interpretatie als substantief is niet onmogelijk, maar gezocht. In gietbui, kletsbui, stortbui, niesbui, proestbui, knorbui, is het eerste lid duidelijk een verbale stam.⁽⁵⁾

Om te bewijzen hoe gemakkelijk dergelijke samenstellingen door de taalgebruikers worden gesmeed volgt hier een lijstje van zulke composita die in de achtste druk van Van Dale niet en in het supplement wel zijn vermeld. Ik beperk me tot wat ik vond op de bladzijden 2756 en 2757: snuffelpaal, -vlucht; snijvloeistof, -zolder; sorteermap, -snelheid; spaarquote, -rekening, -saldo, -tegoed; spanvisser; spatwater; speelbeurt, -duif (Znl.), -huisje, -jaar, -plan, -stijl, speurtocht, -opdracht, -project; splijtblok, -mes; spoelknecht, -systeem, -zoom; spreekijzer, -stalmeester, -talent, -tribune. Totaal: 30 op twee bladzijden! Van het gewone type subst. + subst. staan er 52 ‘nieuwe’ composita op die twee bladzijden: niet eens het dubbel!

Nog enkele composita die men in het H.A.T. (Handwoordenboek van die Afrikaanse Taal) kan vinden: duikweg, -bal; draaghout, -mat, -verband; eetding, -gewoonte, -goed, -plek, -staking, -wa(gen); prikkelpop en tientallen meer. En nog enkele die ik uit de volksmond opte-

(4) E.R. Nieuwborg, Retrograde woordenboek van de Nederlandse taal, 1969, blz. 383.

(5) De overige 7 samenstellingen met -bui hebben een niet anders interpreteerbaar substantief als eerste lid: najaarsbui, onweersbui, zomerbui enz.

[p. 42]

kende: bibbergeld, -lip; eetappel (handappel); gietstop; lotertand (die losstaat); meetglas, rommelbuik, schietkot.

II

Theoretisch was het even goed mogelijk dat ook in het tweede lid van composita de verbale stam analogisch zou infiltreren en een produktief type van samenstelling zou doen ontstaan. Dat is echter in het Nederlands slechts zeer zelden gebeurd. Bij De Vooys (o.c., 188) lezen we: ‘Er zijn ook enige schaarse, ongelijksoortige samenstellingen met een verbale stam als tweede lid: voetveeg, voetwisch (sic).... Bij noodhulp, veelvraat, meisjesplaag kan het tweede lid evengoed substantief zijn’⁽⁶⁾.

J.H. van Lessen (o.c., blz. 33 v.) heeft alle gevallen van het behandelde type verzameld die zij in het Nederlands kon ontdekken: beeldjeskoop, bijslaap, bijzit, huisplaag, huiszitten, kieskauw, kinderplaag, koddebeier, koukleum, mandjeskoop, nachtwacht, oliekoop, schaarsliep (-slijp), schildwacht, schoenflik, strandjut, uitkijk, voetveeg en zoetekauw. Hier komen nog een half dozijn samenstellingen bij met al als eerste lid: albeschik, albedil enz. Zij noemt het tweede lid van zulke formaties een nomen agentis zonder uitgang⁽⁷⁾, waarvan het uiterlijk dus overeenkomt met een nomen actionis of liever met de stam van het werkwoord. Dat ook hier de analogie heeft gespeeld is vrij zeker. Naast voetwis, waarvan het tweede lid substantief (bundel stro) a posteriori ook als verbale stam van wissen kon worden opgevat, ontstond normaal voetveeg, waarvan het tweede lid ongetwijfeld de stam van vegen is. Het is onmogelijk uit te maken welke samenstellingen van deze groep wel en welke niet door analogie zijn ontstaan.

Van de door Van Lessen opgegeven composita met verbale stam als tweede lid kent het Aarschots er slechts een drietal: bijzit, scharesliep en schildwacht. Naast brek, de gewone naam van de mier, hoorde ik sporadisch ook mierzeik, een samenstelling die wel bij deze groep

(6) We laten hier de vraag in het midden of De Vooys deze composita niet ten onrechte bij de samenstellingen met een bepalend tweede lid gebracht heeft.

(7) ‘In de gewone omgangstaal, zegt Van Lessen (blz. 34), komen dergelijke nomina agentis voor: zeur, zanik, teut, schrok.’ In het Aarschots heb ik dergelijke gevallen opgetekend, vooral toegepast op vrouwelijke personen: een grol, een loer, een zemel, een sukkel. Zie mijn werk Het dialect van Aarschot en omstreken, 1958, blz. 430.

[p. 43]

hoort. Ook koekebak, het Zuidned. woord voor pannekoek en de ‘grote wafelenbak’, die de Leuvense scouts, kajotters enz. organiseren, kunnen hierbij vermeld worden.

III

Over deze composita zal ik hier verder niet meer spreken. Het was mijn bedoeling twee duidelijk afgetekende groepen van Aarschotse samenkoppelingen met een verbale stam als tweede lid te onderzoeken, nl. namen van spelen en bijnamen van personen.

A. Namen van spelen.

Algemeen bekend zijn keerske-schiet, kuipeke-steek en belleke-trek Keerske-schiet was een kermisvermaak: wie een brandend kaarsje kon uitdoven met een karabijnschot, kreeg een prijs, b.v. noten of een sigaartje van zeer slechte kwaliteit. De uitdrukking wordt nu druk gebruikt als synoniem van minderwaardig: 'ne cadeau van keerske-schiet, 'nen diner van k.-s., 'ne coureur van k.-s. Kuipeke-steek was vroeger een van de populairste kermisspelen. Gewapend met een lange stok reden de spelers onder een met water gevuld kuipje door, opgehangen aan een paal. Door de stok in een aan de kuip bevestigd oog te steken deden ze ze kantelen en het water viel achter hen. Staken ze verkeerd - en dat gebeurde zeer vaak! - dan kregen ze het water over hun hoofd. Belleke-trek doen = beldeurtje spelen.

Nieuwer of minder bekend zijn: viske-vang, koreke-spring, kettekehang, ketteke-loop, schippeke-veer. Op elke ‘Vlaamse kermis’ staat een kraampje waar de kinderen d.m.v. een stok met een touwtje (een hengelroede) een of ander voorwerp naar hun zin proberen op te vissen uit een menigte snuisterijen. Dat spelletje hoorde ik viske-vang noemen. Koreke-spring doen is in de kindertaal synoniem van ‘in de koord springen’ (touwtje-springen). Ketteke is het vroegere diminutief van kat, in het Aarschots helemaal gedifferentieerd van het nieuwe diminutief katje. Het betekent nog slechts spelletje, b.v. ketteke gracht⁽⁸⁾, ketteke ijzer⁽⁹⁾ ketteke muur⁽⁹⁾. Bij alle kettekes moeten

(8) De spelers zijn verplicht, bij het achter elkaar aanzitten, telkens over een gracht (sloot) te springen.

(9) Wie ijzer of een ander metaal, resp. een muur, aanraakt, is daardoor beveiligd en kan er niet ‘aan’ gemaakt worden.

(9) Wie ijzer of een ander metaal, resp. een muur, aanraakt, is daardoor beveiligd en kan er niet ‘aan’ gemaakt worden.

[p. 44]

de spelers gedurig van plaats veranderen en rondlopen. Bij ketteke hang kan een speler er niet ‘aan’ gemaakt worden, zolang hij met de voeten van de grond ergens aan hangt. Als het spelletje er alleen in bestaat elkaar ‘eraan’ te maken bij het lopen, kan het ketteke-loop of ketteke-lope(n)s heten. Schippeke-veer is duidelijk: de kinderen laten zelfgemaakte papieren scheepjes op het water van een beek of sloot varen.

Bij deze groep hoort waarschijnlijk slefke-zuut. Bij dat spelletje zaten de spelers in een rij, soms in een kring, met de knieën tegen elkaar. Onder de knieën werd dan een pantoffel (of een klomp) van een der spelers heimelijk doorgegeven. De speler die ‘eraan’ was, moest op een bepaald ogenblik kunnen aanduiden waar de pantoffel zich bevond. Slef = slof, pantoffel. Zuut interpreteer ik als zuuk (= zoek). K en t zijn in de tijd van de palataliseringen nogal eens door elkaar gelopen, b.v. fijt < lat. fîcus⁽¹⁰⁾. De vernederlandste vorm is dus: slofke-zoek.

Ook het Leuvense pjèreke-spring (paardje-spring), haasje-over, is een mooi voorbeeld van de hier besproken formatie. Te Aarschot heet dat spel bokkesprong.⁽¹¹⁾ Te Antwerpen kent men het spelletje: brooike-bijt.

De vorm van deze samenkoppelingen is volstrekt vast: het eerste lid is een diminutief op -(e)ke⁽¹²⁾, het tweede lid een verbale stam. Daardoor blijft het type produktief. Als ik een spelletje uitvind waarin vogels of als vogels benoemde personen of voorwerpen verondersteld worden te vliegen, zal ik mijn spelletje zonder enige aarzeling vogelkevlieg dopen⁽¹³⁾. Andere spelletjes zou ik viske-zwem, duifke-schiet, koreke-knoop, neuske-nijp en censke-pak kunnen noemen.

Eigenlijk is dat vaste type van samenkoppeling niet beperkt tot de namen van spelletjes. Het komt, vooral (of uitsluitend?) in de kindertaal, meer voor. Zeer gewoon zijn uitdrukkingen als vureke-stook (doen), pijpeke-smoor (doen). Vaak hoorde ik destijds aan kinderen vragen: ‘Moet ge geen biereke-tit doen?’ d.w.z. wil je niet een beetje bier drinken? Titten = drinken in de kindertaal⁽¹⁴⁾. Het spreekt van

(10) Zie mijn werk Het dialect van Aarschot en omstreken, 1958, blz. 135.

(11) Hierbij ook nog het Ned. handjeplak, handjeklap, door Van Lessen niet vermeld.

(12) Een diminutief op -tje is ook mogelijk, maar er is me slechts een geval bekend: strootje-trek doen, een mogelijke variant van ‘strootje trekken’.

(13) ‘Vlieg’ niet te interpreteren als imperatief.

(14) Hoort bij tiet, tet, tutter(en). Zie mijn werk over het Aarschots, blz. 40. Destijds kwamen aldaar biereke-tit en pijpeke-smoor ook als bijnamen voor.

[p. 45]

zelf dat vureke-stook en pijpeke-smoor (doen) ook wel spelletjes kunnen worden. Aan een klein kind zou ik kunnen vertellen dat we bloemeke-pluk, melkske-drink, soepeke-eet, fleske-tut of koekske-hap gaan doen. Als het kind wat groter wordt, gaan we bloemekes plukken, melkske drinken en soepeke eten, wat dan ten slotte in volwassenentaal bloemen plukken, melk drinken en soep eten wordt.

De vaste samenkoppelingen van deze groep zijn uiteraard op weg om samenstellingen te worden. Keerskeschiet, kuipekesteek en belleketrek zou ik zeker aan elkaar durven schrijven. In de geschreven taal komen deze formaties echter zelden voor. Wie ze toch neerschrijft kiest meestal een tussenoplossing: hij gebruikt een koppelteken: keerske-schiet, viske-vang, ketteke-hang.

Wat de onderlinge verhouding van de leden betreft heeft het eerste lid meestal de functie van lijdend voorwerp of voorzetselbepaling, b.v. viske-vang, koreke-spring, keerske-schiet, soms die van onderwerp: schippeke-veer, pjèreke-spring, vogelke-vlieg⁽¹⁵⁾.

(15) In ketteke-hang en ketteke-loop heeft het eerste lid ook onderwerpfunctie, maar niemand is zich nog van enige relatie bewust.

B. Bijnamen van personen.

1. Vaste bijnamen.

Ik heb persoonlijk te Aarschot⁽¹⁶⁾ in het begin van deze eeuw personen gekend die een van de volgende bijnamen droegen: Menneke vries, Jan praat, Mie buis, Mietje strijk (een strijkster), Mojer plek, Mojer slurp, Molleke wroet, Hondje bas⁽¹⁷⁾. Menneke vries is eigenlijk de naam van een imaginair wezen dat vorst en koude meebrengt en waarmee men de kinderen soms bang maakt. Hij werd toegepast op een zwakzinnige dwerg uit een volkswijk. Buizen = veel drinken. Mojer: vulgair voor moeder, (oude) vrouw; erg pejoratief. Plekken = poefen, schuld maken. Mojer plek betaalde nooit contant. Mojer slurp bracht voor en tijdens het spreken slurpende geluiden voort. Molleke wroet en Hondje bas (bassen = blaffen) waren geïnspireerd door de

(16) Zie mijn studie ‘Persoonsnamen in de volkstaal’ in Mededelingen v.d. Vereniging v. Naamkunde te Leuven, 44e jg., 1-37 (vooral blz. 16).

(17) De Leuvense bijnaam Pere klets ziet er uit als een parallelle formatie. Het is echter een produkt van de volksetymologie: de drager ervan was de eigenaar van de boekhandel Pericles.

[p. 46]

echte familienamen van de dragers van die bijnamen, resp. Van Mol en De Hondt. Hieruit blijkt reeds duidelijk de produktiviteit van dit soort van verbindingen⁽¹⁸⁾.

(18) Ik ben geneigd Smidje smee als een formatie van dit type te beschouwen. De ook als bijnaam gebruikte koppelingen Biereke-tit en Pijpeke-smoor zijn hierboven behandeld.

2. Occasionele bijnamen.

Een aantal verbale stammen kunnen als tweede lid optreden na een populaire voornaam. Iemand die Jan heet en veel drinkt kan Jan zuip genoemd worden. Een zin van het type: ‘'t Is 'nen echte Jan zuip’ heb ik vaak horen gebruiken. Enkele andere voorbeelden: Jan freet, Jan zever, Jan zwans, Jan treiter; Jefke smoor, Jefke stink, Jefke streep (strepen [ië] = stropen, bedriegen), Jefke stoemp; Pietje stoef, Pietje prot (windlater), Pietje smul, Pietje lul (lullen = kletsen), Pietje vloek; Mietje lameer, Mietje lach, Mietje lijs (lijzen = traag, temerig spreken), Mietje snoep.

Met minder gewone voornamen worden zulke bijnamen niet gevormd. Wie b.v. Valeer of Agnes heet, kan voor de gelegenheid wel Jan, Pietje of Mie genoemd worden.

Ook na menneke en mojer kunnen verbale stammen gebruikt worden in occasionele bijnamen (vgl. A hierboven). Nog enkele voorbeelden: Menneke blêêt (blaten = schreien), Menneke reclameer, Menneke snoep, Mojer snuif, Mojer poef, Mojer krijg (die erop uit is wat te krijgen).

Evenals de namen van spelen worden deze bijnamen van personen als vaste verbindingen gevoeld. De vorm is iets vrijer: het eerste lid staat ook vaak in de diminutiefvorm, maar noodzakelijk (zoals in groep A) is dat niet. Ze hebben voor de taalgebruiker precies dezelfde functie en waarde als de voornaam + familienaam. Het zou dan ook verantwoord zijn de verbale stam, bepalend toevoegsel, met hoofdletter te schrijven: Mietje Strijk, Mojer Plek, Jefke Smoor enz.

Het zou verkeerd zijn uit de hier meegedeelde lijsten te besluiten dat samenkoppelingen met verbale stam als tweede lid vrij gebruikelijk zijn. Ze komen vooral voor in de kindertaal, resp. de zeer familiare taal en ook daar staan ze in een minderheidspositie tegenover sterkere mededingers. Bij het benoemen van spelen is in het Aarschots de s-vorm van de infinitief gebruikelijk, b.v. wij spelen (of doen) overhale(n)s,

[p. 47]

wegstoppe(n)s, liege(n)s, ketteke lope(n)s, ketteke pakke(n)s enz.⁽¹⁹⁾. Wat de bijnamen betreft is als tweede lid het nomen agentis op -er gebruikelijk, b.v. Jefke de springer, de lacher, den toeker, de snuiver, den doodjager enz.⁽²⁰⁾.

Het is opvallend dat in de samenkoppelingen van groep B (bijnamen van personen) het eerste lid altijd nominatieffunctie heeft. Het is tot deze groep dat Manneke pis behoort. We achten het niet uitgesloten dat een paar van deze bijnamen ontstaan zijn uit het syntagma ‘subj. + pv.’ zoals Van Loey veronderstelt voor Mannekepis. Na het wegvallen (het afslijten?) van de uitgang van de persoonsvorm werd het tweede lid als stamvorm beschouwd en naar dat model ontstonden dan een reeks analogieformaties. Dat we werkelijk van verbale stammen mogen spreken wordt bewezen door het aanwezig zijn van lange vocalen in gevallen waar vanouds verkorte vormen verschenen in de persoonsvorm tweede en derde pers. enk. onv. teg. tijd, b.v. Mietje strijk [stra:k], Aarsch. zij strijkt [zə strękt]; Molleke wroet [vry:t], Aarsch. hij wroet [a vryt]; Jan zuip [zoap), hij zuipt [a zöpt]; Jan vreet [frę:t], hij vreet [a frę] enz.

Het is echter ook mogelijk dat de verbale stam van zulke samenkoppelingen reeds gesubstantiveerd was, toen hij als tweede lid werd gebruikt en dan zouden het eenvoudig appositionele samenkoppelingen zijn. We vermeldden reeds⁽²¹⁾ het bestaan van dergelijke substantiveringen, die Van Lessen nomina agentis zonder uitgang noemt. Deze kunnen trouwens verkort zijn uit oorspronkelijke nomina agentis met uitgang. Ik ken enkele dergelijke gevallen in het Aarschots. Een veekoopman werd algemeen den tuiser genoemd, maar even vaak hoorde men de verkorte vorm den tuis. Zijn zonen heetten in de volksmond Lowie van den tuis(er), Wannes van den tuis(er) enz. Allen samen waren ze: de mannen van den tuis (in dit geval haast nooit: den tuiser.)

De bijnamen de snurk [snørək] en de stink, beschouw ik als verkortingen van de snurker en de stinker, al hoorde ik nooit de vormen op -er gebruiken. Misschien is ook de bijnaam de foep de stam van het werkwoord foepen, coïre. De bijnaam de sik zou een verbale stam kunnen zijn (sikken = pruimen), maar sik is ook substantief (= tabakspruim).

(19) Zie mijn werk over het Aarschots, o.c., blz. 272.

(20) Zie mijn opstel Persoonsnamen, o.c., blz. 16 v.

(21) Blz. 42, voetnoot 7.

[p. 48]

De verbale stamvorm in de hier behandelde samenkoppelingen kan dus op verschillende manieren worden verklaard. Het is niet uitgesloten dat meer dan een van die mogelijkheden invloed heeft uitgeoefend bij het tot stand komen van de in de dialecten produktief geworden groepen van het type Mietje strijk, keerskeschiet.