Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1969

[p. 183]

Het gedicht ‘conforteert my’ in het handschrift van Willem Weydts
door Prof. Dr. L. Roose
Lid der Academie

In de Verslagen en Mededelingen van onze Academie, 1969, Aflevering 1, blz. 1-41 publiceerde Dr. R. Willemyns een belangwekkende studie over Een teruggevonden handschrift van de 16de-eeuwse Brugse kroniekschrijver en ‘poëet’ Willem Weydts. Onder de teksten die de schrijver van dat artikel, ter aanvulling bij wat E. Varenbergh in 1869 uit hetzelfde handschrift reeds gepubliceerd had, diplomatisch heeft laten afdrukken komt een negenregelig gedicht voor dat aanvangt met de woorden ‘Conforteert my, o Heere laudabyle’⁽¹⁾.

Dr. Willemyns die in Willem Weydts een nieuw ‘poëet’ meent ontdekt te hebben, schrijft over deze verzen het volgende: ‘Het kleine gedichtje “Conforteert my” is wellicht nog het beste omdat alleen hier een zweem van poëtische bezieling lijkt naar voren te komen. Het zal wel niet te vergelijken zijn met de religieuze poëzie van een Anna Bijns, maar het is toch beslist iets minder vlak dan de rest’⁽²⁾. Dat Dr. Willemyns in deze verzen een poëtische kracht ontdekt heeft, waarmede zij boven de andere teksten in het door hem bestudeerde handschrift uitsteken, zal niemand verwonderen als hij te weten komt dat wij hier te maken hebben met een dichtstukje dat aan een der meest fascinerende rederijkers van de zestiende eeuw dient toegeschreven te worden, de Antwerpenaar Cornelis Crul.

Het bewuste gedicht werd reeds in 1863 samen met ander werk van Crul gepubliceerd door C.P. Serrure in het Vaderlandsch Museum, V, blz. 387-397 die als bron het handschrift nr. 170 uit het Plantin-Museum te Antwerpen gebruikt had, en werd door ons in 1954 in onze uitgave Religieuze Poëzie van Cornelis Crul afgedrukt naar de lezing die wij van dezelfde verzen in het Hs. Sloane nr. 1174 uit het British Museum te Londen op aanwijzing van Dr. Albert Goris gevonden

(1) In het aangehaald artikel, p. 25.

(2) a. art., p. 33.

[p. 184]

hadden⁽³⁾. In deze editie werd ook de variante uit het Plantin-manuscript opgenomen.

Ter vergelijking laten wij de tekst in zijn verschillende lezingen hier nogmaals volgen.

Tekst bij Weydts (volgens de transcriptie van Dr. Willemyns);

Conforteert my, o Heere laudabyle
Ontrent ons zyn dy vyanden fyer
Regyert toch tvleesche, gheneert den curabyle
Negglygent en onnachsaem syn wy schyer;
excellent prynce, ghy bemynt dangyer
leeft in ons inwendich, ons menschen spaert
rustych, voorachtig toevlucht ghemeene
cleeft an ons, vastelyck wy syn bewaert
lustych domyneert ghy, godt alleene.

fynys.

Tekst in het handschrift uit het British Museum (volgens onze transcriptie) met in de marge de variante uit het hs. Plantin-Museum⁽⁴⁾:

Retrograde

Confoorteert mij nu, och Heer laudabel var. Heere
Ontrent ons zijn die vianden fier;
Regeert doch tvleesch, ghenesende curabel;
Negligent en onachtsaem zijn wij schier.
Exellent prinche, ghij bevrijdt tangier,
Leeft ons inwendich ende smemscheit spaert,
In prent liefde deur thgeloove hier,
Sneeft ons van boosheit, alle quaetheit verhaert,
cleeft aen ons vastelick, wij sijn bewaert;
Rustich voorvechtere, thoevlucht ghemeene,
Vergheeft zonde, die bermherticheit baert;
Lustich domineert ghij, o God, alleene.

Crul

(3) In De Gulden Passer, 27e jg., p. 36-69 publiceerden wij, samen met A. Van Elslander een bijdrage over Het handschrift der zogenaamde ‘Refereynen van C. Crul’, waarin wij het manuscript uit het British Museum te Londen, Hs. Sloane, nr. 1174, waarvan Dr. A. Goris in zijn studie De ‘Refereynen’ van Cornelis Crul in De Gulden Passer, 4de jg. p. 120-128, de inhoud volledig aan de Antwerpse dichter toegeschreven had, opnieuw onderzochten. A. van Elslander en schrijver dezes kwamen tot de conclusie dat slechts enkele gedichten uit deze bundel aan Cornelis Crul mochten toegekend worden. Deze gedichten werden door ons opgenomen in onze uitgave Religieuze poëzie van Cornelis Crul, Zwolle, 1954 (Zwolse drukken en herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, nr. 12). Het gedicht ‘Confoorteert mij’ vindt men er op p. 71.

(4) Onze uitgave is diplomatisch, maar met een interpunctie van onze hand. In vs. 6 emendeerden wij smemscheit tot smensheit.

[p. 185]

Uit de vergelijking van beide teksten kunnen wij het volgende concluderen: Dr. Willemyns had niet zoals wij het geluk de naam van de auteur onder het gedicht aan te treffen. Ook is hem ontgaan dat hij met een acrostichon-gedicht te maken had, waarvoor de vier hoofdletters bij het begin van de eerste vier verzen in zijn tekst een aanduiding waren. Door het ontbreken van een titel werd hij tenslotte niet op het idee gebracht dat het hele gedicht ook van achter naar voren gelezen kan worden.

Wij zien nu ook dat de lezing bij Weydts onvolledig is en dat de verzen 7 en 8 uit die lezing, bij vergelijking met de oorspronkelijke versie, de volgorde omgekeerd hebben. Het onverklaarbare woord ‘voorachtig’ in vs. 7 bij Weydts blijkt verder een verkeerde transcriptie van het begrijpelijke ‘voorvechtere’ in de andere lezingen te zijn.

Maar onze conclusies reiken nog verder: De vraag kan nu gesteld worden of de andere gedichten in het handschrift van de Brugse ambachtsman ook wel van hem afkomstig zijn. Hebben we hier weeral niet te maken met een bundel waarin werk van verschillende auteurs door een litteratuurliefhebber samengebracht zijn? Moet Willem Weydts dus wel als een ‘poëet’ aangezien worden? Misschien heeft hij alleen maar genoteerd wat hem in de litteraire productie van zijn tijd geboeid heeft⁽⁵⁾.

(5) Het door Bredero's Spaanschen Brabander beroemd geworden spreekwoord, dat W. Weydts op f^o a r^o van zijn handschrift genoteerd heeft - men zie het artikel van Dr. Willemyns op blz. 4 - lazen wij ook bij Jan van Stijevoort, waar het door een gelijkluidende aankondigende zin wordt ingeleid. De versie bij Weydts luidt:

Verstaet vel myn bediet
al zyet ghy de lyeden, ghy en kentse niet.

Bij Van Stijevoort lezen wij:

verstaet myn bediet

Niemand en weet een anders staet
al sietmen die luden men kentse niet.

(Zie Dr. Fr. Lyna en Dr. W. Van Eeghem, Jan van Stijevoorts Refereinenbundel Anno MDXXIV, I, Antwerpen, blz. 32).
De twee lange gedichten bij Weydts die de titel Balade en Gesten van den guen dragen vertonen veel gelijkenis met een aantal van de destijds door Ph. Blommaert uitgegeven Politieke balladen, refereinen, liederen en spotgedichten der XVIe eeuw (Gent, s.d.). Toch is alleen de overeenkomst tussen het eerste vers van de Balade (‘O Nederlandt, Nederlandt, ghy vaerdt een hydoene pleyn be...’) en het incipit van wat in Blommaerts handschrift Een nieu Balade heet en deze bundel opent (‘Och, Nederlandt! Nederlandt! edel ydoone pleyn’) werkelijk opvallend. Dit laatste gedicht draagt het jaartal 1577, de Balade bij Weydts 1583.
Het gedicht Gesten van de guen herinnert doort het procédé van de aforistische slotregels der strofen aan Cruls werkwijze in Heynken de Luyere. Hoewel dit gedicht in het door Dr. Willemyns besproken handschrift onmiddellijk door Cruls retrograde gevolgd wordt, kunnen wij er toch niet aan denken om het aan de Antwerpse rederijker toe te schrijven. De gebeurtenissen waarop in de Gesten van de guen gezinspeeld wordt hebben zich pas voorgedaan, nadat Crul reeds overleden was.

[p. 186]

Niet minder belangrijk is de vraag die het handschrift van Willem Weydts in verband met Cornelis Crul zelf aan de orde stelt. Er is met betrekking tot de religieuze gezindheid van de Antwerpse rederijker reeds heel wat gepolemiseerd geworden. Argumenten voor het bepalen van diens godsdienstige overtuiging werden o.a. gehaald uit de ‘contexten’ waarin zijn gedichten in de zestiende eeuw reeds een plaats hadden gekregen. Zijn gedichten werden zowel door Roomse als door Hervormde drukkers in het licht gegeven⁽⁶⁾, terwijl protestantse en katholieke opstellers van bloemlezingen zijn werk in hun verzamelhandschriften hebben opgenomen. Nadat wij in onze uitgave Religieuze Poëzie van Cornelis Crul het Roomse karakter (met Erasmiaanse eigenaardigheden) van Cruls dichterlijke uitingen verdedigd hadden, voelden wij ons, na kennismaking met fragmenten van dit dichtwerk in een overwegend reformatorische handschriftelijke bloemlezing als die van de Antwerpenaar Jacobus De Moor, geneigd om met Prof. Dr. W.A.P. Smit weer te aanvaarden, dat de auteur van Den gheestelijcken A B C op een bepaald ogenblik in zijn leven tot de Doopsgezinden was overgeheld⁽⁷⁾. Wat moeten wij nu weer besluiten bij de door Dr. Willemyns geleverde constatatie dat een gedicht van dezelfde auteur in een uitgesproken anti-reformatorische context een plaats waardig werd gekeurd? Het enigma wordt allerminst opgeheven. De constatatie draagt er alleen toe bij om de fascinerende geheimzinnigheid die van Cruls werk, na zovele eeuwen blijft uitgaan, te versterken.

(6) Men leze hierover Dr. W. Van Eeghem, Contrabandetooneel (ca 1600), in De Vlaamsche Gids, 28ste jg., p. 25-39 en onze hierboven vermelde editie, p. 11-12.

(7) Zie onze artikels Een nieuwe lezing van Cornelis Cruls psalmbewerkingen in een onbekend handschrift van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag in Spiegel der Letteren, 1ste jg., 1957, p. 222-223 en De gedichtenverzameling van Jacobus De Moor (1598) in hetzelfde tijdschrift, 8ste jg., 1964-1965, p. 241-267, vooral p. 264-265.