Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1968

[p. 314]

Voor een behoorlijke apparatuur van de Nederlandse literatuurstudie
door R.F. Lissens Lid van de Academie⁺

De veel gesmade negentiende eeuw heeft de hedendaagse beoefenaren van de Nederlandse filologie een aantal werkinstrumenten nagelaten, die, hoewel uiteraard verouderd, tot vandaag hun bruikbaarheid hebben bewezen. Op het gebied van de lexicografie zijn de prestaties bijna spectaculair te noemen: het Woordenboek der Nederlandsche taal, het Middelnederlandsch woordenboek van Verwijs en Verdam, de etymologische woordenboeken van Vercoullie en van Franck en, niet te vergeten, de verschillende dialectwoordenboeken of idioticons⁽¹⁾. De literatuurwetenschap bereikte in die tijd niet zulke opmerkelijke resultaten, hoe hoopvol zij ook werd ingezet met Van Wijn en Willems. Toch blijven de vorsers van heden dankbaar gebruik maken van de Bibliotheca belgica van Vander Haeghen, de grote bibliografieën van Petit voor de middeleeuwen en van De Potter voor de Vlaamse publikaties tussen 1830 en 1890, verder van het nog niet vervangen Biographisch woordenboek van Frederiks en Van den Branden, de woordenboeken van pseudoniemen en anoniemen die Van Doorninck en Dela Montagne samenstelden en ten slotte de Geschiedenis van de Vlaamsche letterkunde, door Coopman en Scharpé, die vóór het einde van de eeuw op het getouw werd gezet en steeds binnen het onmiddellijk bereik dient te staan van de literatuurhistoricus die de Vlaamse negentiende eeuw bestudeert.

Het is niet mijn bedoeling, de in de twintigste eeuw afgelegde weg onder ogen te nemen. Ik heb trouwens slechts op het gebied van de Nederlandse literatuurstudie enige ervaring. Maar wie zich op dat ge-

+ Rede als Bestuurder van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde uitgesproken op de openbare vergadering van 23 oktober 1968.
De in de tekst en/of in de noten vermelde werken zijn niet als een bibliografisch overzicht bedoeld. Zij hebben eerder een selectieve betekenis en kunnen misschien inspirerend werken.
Ik dank Dr. C. Neutjens voor waardevolle wenken en aanvullingen.

(1) Opgave van deze dialectwoordenboeken bij C.B. van Haeringen, Netherlandic language research (Leiden 1960²), blz. 79.

[p. 315]

bied begeeft, heeft zo de indruk dat het met de apparatuur van deze sector niet helemaal in orde is. Spoedig constateert hij leemten en tekorten die eerder beschamend dan verbazend zijn. Ik wilde dit onlustgevoel gaarne bondig toelichten en, daarop aansluitend, enkele desiderata en suggesties voorbrengen. Vooraf moet ik met nadruk verklaren dat ik mij beperk tot de Nederlandse literatuurstudie en dan nog bepaaldelijk tot de algemene werken, de werkinstrumenten die dienstig zijn of zouden zijn voor de hele Nederlandse literatuurstudie. De instrumenten, het allereerstnodige; niet de methoden, - die laat ik buiten beschouwing. Ook neem ik mij voor, gewoon zakelijk en pragmatisch te werk te gaan zonder de historiek van een onmiskenbare achterstand te maken.

Waarom deze diagnose nu? Ik beken dat zij gedeeltelijk is ingegeven door de jongste hervorming van de studie van de germanistiek in België. Voor het eerst sedert vele jaren heeft de academische opleiding van de germanisten grondige veranderingen ondergaan. Wij zijn op weg naar verder doorgedreven specialisatie reeds tijdens de vormingsjaren. Dit zal hogere eisen met zich meebrengen aan, maar ook vanwege de studenten: de nood aan een degelijke apparatuur zal zich scherper doen voelen bij eerder en meer gespecialiseerde krachten. Deze programmahervorming, die niet te vroeg komt, is slechts een aanpassing aan noden van de tijd. Tot zulk een aanpassing had de wetenschap zelf reeds eerder boven en beneden de Moerdijk moeten overgaan.

_**_*

Misschien klinkt het ongelofelijk, maar de studenten die zich wensen te specialiseren in de Nederlandse literatuurstudie kunnen wij geen inleiding of geen gids ter hand stellen in de aard van het Apparaat voor de studie der geschiedenis⁽²⁾, door Romein-Haak, dat de aankomende historici uit ons taalgebied ter beschikking krijgen, of van E. Bouvier en P. Jourda, Guide de l'étudiant en littérature française⁽³⁾, of de ruimere inwijding van G. Müller-Schwefe, Einführung in das Studium der englischen Philologie⁽⁴⁾. Het is wel pikant, dat over de oceaan, de jonge Amerikaanse neerlandici er beter aan toe zijn: voor hen stelde W. Lagerwey, hoogleraar aan Calvin College, Grand Rapids, Michigan, een

(2) J.M. Romein, Apparaat voor de studie der geschiedenis. Nieuwe uitgave door J. Haak met medewerking van W.H. Roobol (Groningen 1964).

(3) Paris 1968⁶.

(4) Tübingen 1962.

[p. 316]

inleidende bibliografische lijst samen, Guide to Netherlandic studies⁽⁵⁾, die gestencild verspreid wordt.

De rubrieken ‘overzichten van de letterkunde’ en ‘literatuur in beeld’ zijn tamelijk goed voorzien. Wat laatstgenoemde betreft, zijn we bij.⁽⁶⁾ Inzake overzichten is de toestand gunstig voor de algemene overzichten (Kalff⁽⁷⁾, Te Winkel⁽⁸⁾, Knuvelder⁽⁹⁾), al valt het jammerlijk avontuur van het standaardwerk Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden⁽¹⁰⁾ te betreuren: begonnen in 1939, is het niet voltooid en in sommige gedeelten reeds aan 't verouderen.

Er bestaan ook enkele overzichten per perioden⁽¹¹⁾, maar hier zijn verrassende leemten. Wij missen een hedendaags beeld van de Gouden Eeuw en een ander van de 18de eeuw. Ook de afzonderlijke geestesbewegingen en stijlperioden zijn niet aan bod gekomen: geen boek over de barok, de Verlichting, de romantiek, het expressionisme, enz. Hetzelfde geldt nagenoeg voor de genres, soorten en vormen. Alleen

(5) Grand Rapids 1964². Bibliografisch opgevat.

(6) M.A.P.C. Poelhekke, C.G.N. de Vooys en G. Brom, Platenatlas bij de Nederlandsche literatuurgeschiedenis (Groningen 1933⁴); J. Kuypers en Th. de Ronde, met medewerking van J.G.M. Moormann en D. Wouters, Onze litteratuur in beeld (Antwerpen [1935]); F. Baur, J. de Haan, J. Hulsker, G. Schmook, G. Stuiveling, De Nederlandse letterkunde in honderd schrijvers (Antwerpen 1953³); J. de Haan, J. Hulsker, G. Schmook, G. Stuiveling, A. Westerlinck, Honderd schrijvers van onze eeuw (Antwerpen 1954).

(7) G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (7 dln., Groningen 1906-1912).

(8) J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde (7 dln., Haarlem 1922-1927²).

(9) G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde (4 dln., 's-Hertogenbosch 1964³).

(10) Antwerpen 1939 vlg. Van de eerste twee delen, die De letterkunde van de middeleeuwen, door J. van Mierlo, bevatten, verscheen een tweede, vermeerderde druk (Antwerpen 1949). Daarin werd de algemene inleiding van F. Baur, De literatuur, haar historiographie en methodes, niet meer opgenomen.

(11) J. van Mierlo, zie noot 10 en zijn Beknopte geschiedenis van de Ouden Middelnederlandse letterkunde (Antwerpen 1954⁶), die zijn laatste inzichten bevat in dit tijdvak, waarvan hij het beeld zo sterk gewijzigd heeft; J.J. Mak, De rederijkers (Amsterdam 1944); G. Stuiveling, Een eeuw Nederlandse letteren (Amsterdam 1958³), een poging om de 19de-eeuwse letterkunde in Nederland en Vlaanderen als een eenheid te beschrijven; R.F. Lissens, De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden (Brussel 1967⁴).

[p. 317]

het toneel is bedacht, door J.A. Worp⁽¹²⁾ voor Nederland, door Th. de Ronde⁽¹³⁾ voor Vlaanderen. De parodie⁽¹⁴⁾ en de fabel⁽¹⁵⁾ vonden haar geschiedschrijver, maar de lyriek, de ode, het sonnet, de roman, de novelle, de kritiek⁽¹⁶⁾?

Hoe is de toestand op het stuk van literatuurwetenschap en literaire theorie, steeds wat de werkinstrumenten betreft? Kalffs Inleiding tot de studie der literatuurgeschiedenis, die van 1914 dateert en in 1923 een herdruk beleefde⁽¹⁷⁾, is niet meer bruikbaar. De encyclopedische inleiding van Baur, De literatuur, haar historiographie en methodes⁽¹⁸⁾,

(12) J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en het tooneel in Nederland (2 dln., Groningen 1904, 1908). Behalve natuurlijk de periode van de middeleeuwen, krijgt elke eeuw een toemaatje van enkele bladzijden over de Zuidelijke Nederlanden.

(13) Th. de Ronde, Het tooneelleven in Vlaanderen door de eeuwen heen (Leuven 1930). Pro memorie zij vermeld het ongelijke werk van M. Sabbe, L. Monteyne en H. Coopman Thz., Het Vlaamsch tooneel, inz. in de XIXe eeuw (Brussel 1927), dat echter belangrijk materiaal met betrekking tot de 19de eeuw bevat.

(14) P.H. Schröder, Parodieën in de Nederlandse letterkunde (Haarlem 1932). Alleen over Nederland, behoudens wat de middeleeuwen betreft.

(15) J.F. Heijbroek, De fabel. Ontwikkeling van een literatuursoort in Nederland en in Vlaanderen (Amsterdam 1941).

(16) Toch zijn er belangrijke publikaties, maar dan over bepaalde perioden, o.a.G. Kalff, Het lied in de middeleeuwen (Leiden 1883); A.G.C. de Vries, De Nederlandsche emblemata. Geschiedenis en bibliographie tot de 18e eeuw (Amsterdam 1899); J.A.N. Knuttel, Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de kerkhervorming (Rotterdam 1906); L. Debaene, De Nederlandse volksboeken (Antwerpen 1951); A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600 (Gent 1953); L. van den Boogaerd, Het jezuïetendrama in de Nederlanden (Groningen 1961). - Hier past ook de vermelding van St. Axters, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden (4 dln., Antwerpen 1950-1960).
Alleen voor Nederland: J. Hartog, De spectatoriale geschriften van 1741-1800 (Utrecht 1890²); M.M. Prinsen, De idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën (Amsterdam 1934) en W. Drop, Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw (Assen 1958).

(17) Haarlem 1914, 1923².

(18) In de reeds vermelde Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, dl. I (1939), blz. VII-CXVI. Een vrijwel ongewijzigde herdruk van deze inleiding verscheen einde 1968, niet lang voor het overlijden van de schrijver, in Kultureel Jaarboek voor de provincie Oostvlaanderen, 1966, 20ste jaar (Gent 1968), blz. 267-398.

[p. 318]

een prestatie in het Nederlands taalgebied, is van 1939; een tien jaar later aangekondigde herziene uitgave is niet verschenen. De inleidingen van Kalff en Baur kunnen uiteraard niet vervangen worden door C.F.P. Stutterheims Problemen der literatuurwetenschap⁽¹⁹⁾, dat als wijsgerige bezinning is opgevat, of door Geschiedschrijvers van onze letterkunde⁽²⁰⁾, door G. Brom, dat zich tot de historiografie beperkt. Wat ontbreekt is een inleiding van het formaat van M. Wehrli, Allgemeine Literaturwissenschaft⁽²¹⁾ of R. Wellek en A. Warren, Theory of literature⁽²²⁾, die echter zou aanknopen, waar het kan, bij verschijnselen en studies uit het Nederlands taalgebied.

Over sommige aspecten van de literaire theorie - het vers⁽²³⁾, de stilistiek⁽²⁴⁾, de kritiek⁽²⁵⁾ - bestaan voortreffelijke studies. Een omvattend boek is er niet. Wij zouden al dankbaar zijn voor een alfabetisch ingericht referentiewerk, vrij uitvoerig als H. Morier, Dictionnaire de poétique et de rhétorique⁽²⁶⁾, of bescheidener van opzet als de Grundbegriffe der Literatur van O. Bantel⁽²⁷⁾.

(19) C.F.P. Stutterheim, Problemen der literatuurwetenschap (Amsterdam 1966²).

(20) Amsterdam [1944].

(21) Bern 1951.

(22) London 1966³.

(23) Fr. Kossmann, Nederlandsch versrythme. De versbouwtheorieën in Nederland en de rythmische grondslag van het Nederlandsche vers ('s-Gravenhage 1922); G.S. Overdiep, Beknopte Nederlandsche versleer (Zwolle 1933²); A.W. de Groot, Algemene versleer (Den Haag 1946). Ook de ten onrechte vergeten studiën van J. Geurts, Nederlandsche metriek, met een aanhangsel over het middelnederlandsch vers (Hasselt 1902) en Geschiedenis van het rijm in de Nederlandsche poëzie van de oudste tijden tot heden (2 dln., Gent 1904-1906).

(24) H. Padberg, De mooie taal ('s-Hertogenbosch 1924); G.S. Overdiep, Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch (Zwolle 1949², deze tweede druk is verzorgd door G.A. van Es); C.F.P. Stutterheim, Stijlleer (Den Haag 1947); W. Kramer, Inleiding tot de stilistische interpretatie van literaire kunst (Groningen 1956⁴); A. Mussche, Nederlandse poëtica (Brussel 1965⁴).

(25) M. Janssens, De schaduwloper (Leuven 1967).

(26) Paris 1961².

(27) Frankfurt a.M. 1962²; I. Braak, Poetik in Stichworten. Literaturwissenschaftliche Grundbegriffe. Eine Einführung (Kiel 1966²) en de knappe zakwoordenboekjes Kleines literarisches Lexikon, III, Sachbegriffe... In Fortführung der von W. Kayser besorgten zweiten und dritten Auflage herausgegeben von H. Rüdiger und E. Koppen (Bern-München 1966) en G. von Wilpert, Sachwörterbuch der Literatur (Stuttgart 1955).
Uit bescheidenheid laat ik achterwege de internationale referentiewerken samengesteld o.l.v.J.T. Shipley, Dictionary of World Literature (New York 1953²) en A. Preminger, Encyclopedia of poetry and poetics (Princeton 1965) of het Handbuch der literarischen Rhetorik (2 dln., München 1960), door H. Lausberg.

[p. 319]

En wat met de reeksen van tekstuitgaven, die zo essentieel zijn? Geen ‘Bibliothèque de la Pléiade’, geen ‘Classiques Garnier’, geen ‘Everyman's Library’, zelfs geen bescheidener reeks als die van Reclam. De door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden en de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde opgezette ‘Bibliotheek der Nederlandse Letteren’ heeft geen vierde van haar programma verwezenlijkt⁽²⁸⁾. De kleine reeksen die doorgaans verzorgde uitgaven brengen, zijn niet representatief voor de Nederlandse letterkunde als geheel⁽²⁹⁾. Vaak behoren zij tot het type van de schooluitgaven. Van dit patroon wijken de voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden uitgegeven ‘Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde’ en ‘Zwolse Drukken en Herdrukken’ gelukkig meer en meer af.

Ook een grote literairhistorische bloemlezing, die de studie van de ontwikkelingsgang nuttig zou begeleiden, ontbreekt sedert het Overzicht van F. Bastiaanse en Zeven eeuwen, door K.H. de Raaf en J.J. Griss⁽³⁰⁾, die in hun tijd uitstekende diensten hebben bewezen, niet meer werden herdrukt. Vandaag dienen wij echter een stap verder te gaan en ons eerder te richten naar een werk op het niveau van Die deutsche Literatur, Texte und Zeugnisse⁽³¹⁾.

De tot dusver beschouwde rubrieken hebben in meerdere of mindere mate betrekking op overzichten van en kennismaking met de stof als

(28) 24 dln., Amsterdam-Brussel 1939-1953.

(29) Klassiek Letterkundig Pantheon, Van alle Tijden, Nederlandse Schrijvers, Lyceumherdrukken, Meulenhoff's Bibliotheek van Ned. Schrijvers, Klassieke Galerij, De Seven Sinjoren e.a.

(30) F. Bastiaanse, Overzicht van de ontwikkeling der Nederlandsche letterkunde. Met bloemlezing en illustraties (4 dln., Amsterdam [1914]-1927). K.H. de Raaf en J.J. Griss, Zeven eeuwen. Spiegel der Nederlandsche letteren van 1200 tot heden, 3 dln., met aansluitend een deel Stroomingen en gestalten. Geschiedenis der Nederlandsche letteren (Rotterdam, verschillende uitgaven en herziene drukken die samen een bibliografische puzzel uitmaken).

(31) Im Verein mit H. de Boor, R. Grünter, A. Schöne, R. Alewyn, H.E. Hass und B. von Wiese herausg. von W. Killy (München 1963 vlg.).

[p. 320]

zodanig en met de benadering ervan. Laten we nu nagaan wat voor verder doorgedreven onderzoek aanwezig resp. gewenst is.

In aanmerking komt dan vooreerst de bibliografie. Welnu, er bestaat, om het precies te zeggen, van de Nederlandistiek, onderdeel Letterkunde, geen bibliografie, - geen algemene, geen van de bronnen, geen van de literatuurhistorische studies, geen van de literairtheoretische studies. Geen Cambridge bibliography of English literature⁽³²⁾, geen Goedeke, - en hoe gelukkig zouden wij ons al prijzen met één enkel boekdeel, waarmee J. Körner, Bibliographisches Handbuch des deutschen Schrifttums⁽³³⁾ en J.S. Diaz, Manual de bibliografia de la literatura espan̄ola⁽³⁴⁾ het kunnen doen. Wij zijn aangewezen op 19de-eeuwse bibliografieën, vaak gespecialiseerde, d.i. uiteraard beperkte, zoals bijv. de bovenvermelde, nog niet vervangen Bibliographie der Middelnederlandsche taal- en letterkunde, door L. Petit⁽³⁵⁾.

Voor doorlopende bibliografieën is er geen Eppelsheimer⁽³⁶⁾ voorhanden. Tijdschriften en jaarboeken reiken hier een helpende hand, zelfs van over de oceaan⁽³⁷⁾.

(32) I-IV, ed. by F.W. Bateson (Cambridge 1940), V Supplement, ed. by G. Watson (ibid. 1957). Daarnaast The concise Cambridge bibliography of English literature 600-1950, ed. by G. Watson (Cambridge 1958).

(33) Bern-München 1966⁴.

(34) Barcelona 1963. Of de geheel andere opzet van eendelige werken als O. Olzien, Bibliographie zur deutschen Literaturgeschichte (Stuttgart 1953, Nachträge 1955) en als de bibliografische inleidingen van P. Raabe, Einführung in die Bücherkunde des deutschen Schrifttums (Stuttgart 1966⁵) en J. Hansel, Bücherkunde für Germanisten. Studienausgabe (Berlin 1967⁴).

(35) Leiden 1888-1910. Zie ook R. Roemans en W.E. Hegman, De voortzetting van L.D. Petits ‘Bibliographie der Middelnederlandsche taal- en letterkunde’ in Wetenschappelijke Tijdingen, XIV, 1954, blz. 370-376.
Een verheugend initiatief op het gebied van de gespecialiseerde bibliografie is de uitgave van Malmbergs Bibliografie der literaire kritiek van Noord- en Zuid-Nederland ('s-Hertogenbosch 1968 vlg.), al valt dl. I, betreffende kritieken in boekvorm verschenen gedurende de periode ca. 1880 tot heden en betrekking hebbende op de literatuur van deze periode door K. van de Laarschot, vrij onkritisch uit.

(36) H.W. Eppelsheimer, Bibliographie der deutschen Literaturwissenschaft (Frankfurt a.M. 1957 vlg.).

(37) Spiegel der Letteren (met de jaarlijkse overzichten door E.W. Willekens), The year's work in modern language studies (vanaf 1960) en Publications of the Modern Language Association of America.

[p. 321]

De bibliografie van de tijdschriften is een verwaarloosd gebied⁽³⁸⁾. R. Roemans, de laatste jaren bijgestaan door H. van Assche, heeft hier pionierswerk verricht, hoezeer hij zich ook in de ruimte tot Vlaanderen en in de tijd tot de periode sinds 1893 heeft beperkt⁽³⁹⁾. Zeer gewenst lijkt me ook, behalve een bibliografisch werk in stricte zin, een gedocumenteerd overzicht van de letterkundige tijdschriften, zoals bijv. Fr. Schlawe⁽⁴⁰⁾ er een op bescheiden schaal heeft gemaakt voor Duitsland, maar zeer goed denkbaar is buitendien een geschiedenis van de letterkundige tijdschriften in de Nederlanden, - een prachtig onderwerp voor een in alle opzichten groot boek⁽⁴¹⁾. Inmiddels, willen wij dadelijk de hand aan de ploeg slaan en tonen dat wij eindelijk van onze tijd zijn, dan moeten wij, zoals dat voor verscheidene andere vakken reeds gedaan wordt, de middelen vinden om ‘abstracts’ uit te geven.

Wenselijk is verder een volledig repertorium van de doctorale dissertaties en de licentiaatsverhandelingen⁽⁴²⁾.

Het wordt ook tijd dat men gaat denken aan een bibliografie van ver-

(38) Steeds uit het standpunt van de literatuurvorser op zoek naar een eigen efficiënte apparatuur. Een aantal tijdschriften kan hij zelf moeizaam selecteren in Brinkman's Catalogus en J. van Hove, Repertorium van de in België verschijnende tijdschriften (Brussel 1951 vgl.), tijdschriftartikelen in Nijhoff's Index op de Nederlandse periodieken van algemene inhoud ('s-Gravenhage 1910 vlg.) en, voor één jaar slechts - 1930 -, in het onder de auspiciën van de (Nederlandse) Rijkscommissie van advies in zake het Bibliotheekwezen uitgegeven Repertorium voor Nederlandsche taal- en letterkunde, I, 1930 (Groningen 1931), dat na dat éne jaar gestaakt werd.

(39) R. Roemans, Bibliographie van de moderne Vlaamsche literatuur 1893-1930. Eerste deel: De Vlaamsche tijdschriften (10 afl., Kortrijk 1930-1934); R. Roemans en H. van Assche, Bibliografie van de Vlaamse tijdschriften (Hasselt 1960 vlg.).

(40) Fr. Schlawe, Literarische Zeitschriften 1885-1910 (Stuttgart 1965²); Id., Literarische Zeitschriften 1910-1933 (ibid. 1962).

(41) Te veel omvattend voor ons studiegebied zou een tegenhanger zijn van het panoramisch werk van J. Kirchner, Das deutsche Zeitschriftenwesen. Seine Geschichte und seine Probleme (2 dln., Wiesbaden 1958², 1962), dat tot 1900 gaat.

(42) Een overzicht over dertig jaar, voor België, bij A. Deprez, Licentiaatswerken en doctoraten in verband met de literatuurwetenschap of de Nederlandse literatuurstudie. Systematisch overzicht van de aan de Belgische universiteiten voorgelegde werken (1934-1964) in Studia Germanica Gandensia, VII (1965), blz. 141-215. Een jaarlijkse lijst, eveneens voor België, in Spiegel der Letteren vanaf 1956-1957: Lijst van de aan de Belgische universiteiten voorgelegde licentiaatsverhandelingen en doctorale dissertaties op het gebied van de Nederlandse literatuurgeschiedenis en literatuurwetenschap.

[p. 322]

talingen van literaire werken⁽⁴³⁾. Zij kan een brug worden naar een intensiever bedrijvigheid op het terrein van de vergelijkende literatuurwetenschap.

Het is niet de eerste maal⁽⁴⁴⁾ dat ik wijs op de wenselijkheid van een bio-bibliografisch woordenboek van de Nederlandse letterkunde, dat aan de eisen van de huidige wetenschap voldoet. Ik mocht daarbij reeds het Dictionnaire des lettres françaises, o.l.v. Kard. G. Grente⁽⁴⁵⁾, aanhalen. Duitsland heeft zijn Kosch⁽⁴⁶⁾, die thans geheel herzien wordt, het handwoordenboek van Wilpert⁽⁴⁷⁾ en de Personalbibliographie van J. Hansel⁽⁴⁸⁾. Oostenrijk heeft zijn eigen lexicon⁽⁴⁹⁾. Wij hebben onze Frederiks en Van den Branden, die bijna tachtig jaar oud is⁽⁵⁰⁾.

(43) Voor de Vlaamse literatuur zijn er reeds de verschillende bibliografieën van P. Arents, o.a. De Vlaamsche schrijvers in het Duitsch vertaald. I. Vertalingen in boekvorm en op los blad, 1842-1943 (Brussel 1944) en De Vlaamse schrijvers in het Engels vertaald, 1481-1949 (Gent 1950). Voor Nederland: Translations of Dutch literature 1900-1957... Compiled by P.M. Morel in Bibliographia Neerlandica, II (The Hague 1962).
Een doorlopende bibliografie verschijnt in het tijdschrift Ons Erfdeel sinds jrg. VIII (1964-1965): J. Deleu en J. Deloof, Proeve van bibliografie. Het Nederlandstalige boek in vertaling; sinds jrg. XII (1968-1969): Bibliografie van het Nederlandstalige boek in vertaling, samengesteld door de Kon. Bibliotheek te 's-Gravenhage en de Kon. Bibliotheek te Brussel, onder redaktie van E. van Raan.

(44) Een kwarteeuw Zuidnederlandsche literatuurstudie (1918-1943) in Jaarlijksche catalogus van het Vlaamsche boek (Brussel 1943), blz. 6, ook als overdruk; Jozef van Mierlo en de literatuurgeschiedenis in Versl. en Med. van de Kon. Vlaamse Acad. voor Taal- en Letterkunde (Gent 1959), blz. 165.

(45) Paris 1951 vlg.

(46) Deutsches Literatur-Lexikon. Biographisch-bibliographisches Handbuch begründet van Wilhelm Kosch. Dritte, völlig neu bearbeitete Auflage, herausg. von B. Berger und H. Rupp (Bern-München 1966 vlg.).

(47) G. von Wilpert, Deutsches Dichterlexikon. Biographisch-bibliographisches Handwörterbuch zur deutschen Literaturgeschichte (Stuttgart 1963).

(48) J. Hansel, Personalbibliographie zur deutschen Literaturgeschichte. Studienausgabe (Berlin 1967).

(49) H. Giebisch - G. Gugitz, Bio-bibliographisches Literaturlexikon Österreichs (Wien 1964).

(50) Nuttig is intussen het kaartsysteem met bio-bibliografische gegevens over Nederlandse en Vlaamse letterkundigen dat door het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum (Den Haag) en het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (Antwerpen) wordt uitgegeven.

[p. 323]

Andere soorten van referentiewerken zijn de letterkundige lexicons. Deze kunnen uitgaan van auteurs, titels, personages, bewegingen, enz., zoals bijv. The Oxford companion to American literature, door J.D. Hart⁽⁵¹⁾ - waartegenover wij slechts het verdienstelijk amateurswerk Letterkundig woordenboek van K. ter Laan⁽⁵²⁾ te stellen hebben - of er kan uitgegaan worden van de stof, de genres, de stromingen, enz. zoals het geval is met het onvolprezen Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte⁽⁵³⁾ en met (weliswaar internationaal) de Romanführer⁽⁵⁴⁾ en Gregors Schauspielführer⁽⁵⁵⁾, waartegenover wij niets te stellen hebben. Andere formules zijn Daten deutscher Dichtung, door H.A. en E. Frenzel⁽⁵⁶⁾, of nog de Deutsche Literaturgeschichte in Tabellen, door F. Schmitt en G. Fricke⁽⁵⁷⁾. Wij hebben niets van dien aard.

Ter oriëntering op het gebied van boek, boekhandel en uitgeverij bestaan gedeeltelijke overzichten van uiteenlopende aard, doch slechts één algemeen en wel erg summier: Eug. de Bock, Beknopte geschiedenis van de boekhandel in de Nederlanden⁽⁵⁸⁾, een verkorte druk van een reeds beknopte studie die Het Nederlandse boek. Overzicht van zijn geschiedenis⁽⁵⁹⁾ heette. Wat weten wij over onze drukkers en onze uitgevers, niet alleen uit de oude glorietijd, maar ook uit latere perioden?

(51) London 1966⁴.

(52) 's-Gravenhage 1952² (deze tweede uitgave met medewerking van L. Roelandt).

(53) Van dit referentiewerk bleek een herdruk noodzakelijk te zijn evenals trouwens van dat van Kosch en van de Oxford Companions, wat het nut van deze uitgaven, die bovendien vrij duur uitvallen, bewijst. De tweede, herziene druk van het Reallexikon staat thans onder de leiding van W. Kohlschmidt en W. Mohr (Berlin 1958 vlg.).

(54) Der Romanführer. Der Inhalt der Romane und Novellen der Weltliteratur. Herausg. von W. Olbrich und J. Beer (13 dln., Stuttgart 1960-1965²) en, daarop teruggaand, Reclams Romanführer. Herausg. von J. Beer. Deutsche Romane I, II (Stuttgart 1963², 1964²).

(55) J. Gregor, Schauspielführer (7 dln., Stuttgart 1953-1964).

(56) Daten deutscher Dichtung. Chronologischer Abriss der deutschen Literaturgeschichte von den Anfängen bis zur Gegenwart (Köln 1962³). Pocketuitgave in 2 dln. (München 1964).

(57) 3 dln., Bonn 1949-1952. Daarnaast F. Schmitt und J. Göres, Abriss der deutschen Literaturgeschichte in Tabellen (Bonn 1965⁴).

(58) Antwerpen 1943.

(59) Brussel 1939.

[p. 324]

Waar vinden wij het allemaal, kritisch en bruikbaar, en bij elkaar?

Met het onderzoek van de pers is het al niet beter gesteld. Dit terrein ligt zo goed als braak. Onze historici hebben, met name op initiatief van het Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, ons een voorbeeld gegeven door het publiceren, sinds 1958, van studies, bibliografieën en repertoria van de pers in Vlaanderen⁽⁶⁰⁾. Zover heeft de literatuurstudie het weer niet gebracht.

Nog enkele woorden over wat ik kortheidshalve archieven en verzamelingen zal noemen. Nuttig zou een lijst zijn van archieven, bibliotheken, musea, wetenschappelijke instellingen, verenigingen, genootschappen en particuliere verzamelingen in België, Nederland en Frans-Vlaanderen en daarbuiten, waar manuscripten, zeldzame drukken, documenten, brieven e.d. die van belang zijn voor de Nederlandse letterkunde, bewaard worden⁽⁶¹⁾. Het zou natuurlijk een flink beredeneerde en gecommenteerde lijst dienen te zijn met opgave van de aard - daarom vooralsnog niet de inventaris - van het aanwezig materiaal.

_**_*

Deze zeer vluchtige verkenning heeft misschien de indruk gewekt van een ontstellende nalatigheid. De tekorten en desiderata zijn inderdaad ernstig en talrijk. Dit is geen stilstand, dit is achterstand. Van schuldvragen en van kritiek onthoud ik mij; ik pleit evenmin verzachtende omstandigheden. Ik doe ook niet aan contestatie. Zeker wil ik niet gezegd hebben dat het bij ons inzake Nederlandse literatuurstudie de dood in de pot is; er valt integendeel een verheugende, gevarieerde activiteit te constateren. Ik heb me dan ook een ogenblik afgevraagd, of ik niet liever de op diverse gebieden bereikte resultaten zou opgesteld

(60) In de reeks Bijdragen van bovenvermeld Centrum, uitgegeven door Editions Nauwelaerts, Leuven.

(61) Voor Nederland kan de Bibliotheek- en documentatie gids voor Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen ('s-Gravenhage 1966²) van dienst zijn, ofschoon niet met het oog op de literatuurstudie opgevat. Dit is wel het geval met P. Raabe, Quellenrepertorium zur neueren deutschen Literaturgeschichte (Stuttgart 1966²).
Met betrekking tot de Vlaamse letterkunde na 1750 beschikken we thans over de bijgewerkte klapper van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven: Stad Antwerpen. Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven. Klapper op het bezit ([Antwerpen] 1968²).

[p. 325]

en afgewogen hebben tegen wat nog te doen valt. Dat zou alleen wat zalf op de wonden geweest zijn. Wij moeten de toestand durven zien zoals hij is. Ik heb ten slotte maar liever de verschillende rubrieken systematisch afgetast en kort verslag uitgebracht.

Aan dit systematisch aftasten zijn pijnlijke ervaringen voorafgegaan. Om te beseffen wat ons ontbreekt aan werkinstrumenten moet men gaan aankloppen zijn bij instellingen die geen inventaris van hun bezit hebben of andere waar men geen spoor vindt van documenten, die er gecatalogeerd zijn. Men moet drukke contacten hebben gehad met een modelarchief als het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, waar een ongelofelijk rijk materiaal zich steeds maar ophoopt en niet kan gevaloriseerd worden bij gebrek aan wetenschappelijk personeel en financiële middelen. Of men moet zich gewaagd hebben aan de studie van Gezelle, een figuur, dacht ik, die boven de 19de eeuw uitrijst en waar vele wegen naar leiden en van uitgaan, daarom dus interessant voor ons onderwerp. Ik wil het niet hebben over de Gezellestudie als zodanig, met haar indrukwekkende literatuur, maar over de ervaringen van een vorser die zich op het Gezellepad begeeft. Niet alleen dwaalt hij in een Jubileumuit gave van Guido Gezelle's Volledige Werken⁽⁶²⁾ die helemaal niet volledig zijn, aangezien o.a. de gelegenheidsgedichten, het journalistiek proza en een groot gedeelte van de briefwisseling ontbreken. Hij mist een lijst van de eerste drukken van Gezelle en rekent er niet meer op, bij zijn leven een bibliografie van de geschriften van Gezelle te zien verschijnen, - nochtans is dát de basis van de grondige kennis van het werk en de mens. Hij mist wetenschappelijke informatie over dag-, week- en maandbladen waar Gezelle aan meewerkte. Hij mist studiën, ja dikwijls de meest elementaire inlichtingen over drukkers en uitgevers; een bio-bibliografisch lexicon; een catalogus van 19de-eeuwse leesboeken en bloemlezingen; een oriëntering over letterkundige depots en verzamelingen. Hij weet dat er bijdragen over Gezelle opgenomen zijn in verschillende feestbundels. Hoeveel zijn er dat? ik bedoel hoeveel bijdragen en ook hoeveel feestbundels, - want er bestaat geen bibliografie van Nederlandse feestbundels, die nochtans zo een rijke mijn van studies zijn⁽⁶³⁾.

Kan er iets ondernomen worden? Vooraleer deze vraag te beant-

(62) 18 dln., [Brussel] 1930-1939.

(63) Zijn Bredero en Hooft er zoveel beter aan toe dan Gezelle? Het zijn nochtans sedert onheuglijke jaren erkende toppen.

[p. 326]

woorden wil ik wijzen op twee recente initiatieven, regelrecht uit de bovengeschetste noodsituatie ontstaan.

Het een is het ‘Centrum voor de studie van het Vlaamse Cultuurleven vanaf het begin van de 18de eeuw’, dat in 1967 werd opgericht en gevestigd is in het AMVC, te Antwerpen. Het heeft tot doel alle archivalia die betrekking hebben op het Vlaams cultuurleven sedert 1700 te inventariseren en in de vorm van inventarissen, geleidelijk ook in de vorm van studiën uit te geven. Het staat onder de leiding van hoogleraren en zal dank zij de steun van het Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek een aantal wetenschappelijke navorsers in dienst nemen. Het ander initiatief is de oprichting van een ‘Centrum voor Gezellestudie’, dat sedert okt. 1966 bij de Universitaire Faculteiten St.-Ignatius te Antwerpen functioneert. Het is bedoeld als documentatie- en studiecentrum en stelt publikaties in het vooruitzicht.

Gemeenschappelijk aan beide los van elkaar tot stand gekomen initiatieven is het besef dat fundamenteel onderzoek door vorsers die in een georganiseerd verband werken een noodzaak is om achterstand in te halen. De vraag of iets kan ondernomen worden om tekorten als de bovengeschetste te dekken kan m.i. slechts een constructief antwoord krijgen, indien de middelen worden gevonden om, zoals voor beide centra, ook voor het hele vak een fundamenteel onderzoek door vorsers-metstatuut en bijgestaan door een bureauredactie te organiseren⁽⁶⁴⁾. En

(64) De gunstiger toestanden op het gebied van het georganiseerd wetenschappelijk onderzoek maken deze concrete suggestie thans mogelijk. Vijfentwintig jaar geleden kon ik slechts de wens uiten dat een centrum voor literaire geschiedenis (bedoeld was kennelijk: voor literatuurstudie) zou worden opgericht en kon ik slechts enkele m.i. belangrijke taken voorstellen. Ik kan niet zeggen dat mijn woorden in goede aarde gevallen zijn. Zij luidden aldus: ‘Zulks [d.i. de toegenomen activiteit inzake literatuurstudie in Vlaanderen] neemt niet weg dat er nog heel wat desiderata te formuleren blijven. Allereerst met betrekking tot de verjonging van de methodes; doch daarnaast ook wat betreft de organisatie zelf van de literatuurstudie. Vakken van recenteren datum als de wetenschappelijke dialectologie en de toponymie hebben de noodzakelijkheid van een zekere centralisatie ingezien en er de passende gevolgtrekkingen uit gemaakt. Ook de literatuurstudie kan slechts voordeel halen uit het oprichten van een centrum voor literaire geschiedenis, dat jaarberichten zou opstellen, een uitsluitend aan haar onderwerp gewijd tijdschrift zou uitgeven en aldus de in Noord en Zuid nog steeds gebruikelijke formule van het gemengd tijdschrift voor taal- en letterkunde zou laten varen, misschien ook teksten en monographieën zou bezorgen, maar zeker een broodnoodig Biographisch Woordenboek en waarom niet, in samenwerking met Noord-Nederland, een Encyclopedie van de Nederlandsche Letterkunde?’ (Een kwarteeuw Zuidnederlandsche literatuurstudie, blz. 6).

[p. 327]

dan nog zou het een illusie zijn, te verwachten dat op korte termijn zal verwezenlijkt worden wat in driekwarteeuw niet werd ondernomen. Is het vermetel te menen dat er voor het principe zelf van een organisme voor onderzoek een redelijke kans bestaat in deze tijd, nu de regeringen zijn gaan inzien dat zij financiële verantwoordelijkheid dragen tegenover het wetenschappelijk onderzoek? Mag men niet aannemen dat zij naast de steun die zij op steeds ruimere en meer efficiënte wijze aan de levende literatuur verlenen, ook bereid zijn het valoriseren van het literair patrimonium te helpen mogelijk maken? Alleen dank zij rijkssteun kan een initiatief met allure vorm krijgen in onze landen. Ik voeg erbij dat men aan heel de zaak niet hoeft te beginnen, als men niet bereid is groot te zien. Dit grote zal nog altijd kleiner zijn dan wat voor de exacte wetenschappen en de techniek wordt gedaan.

Omtrent de vorm en de uitbouw van zulk een initiatief meen ik dat één man het niet op zich nemen kan, een uitgewerkt plan voor te leggen. Alleen reeds de voorgenomen structuur moet de vrucht zijn van gemeenschappelijk overleg tussen specialisten en instanties in Vlaanderen en Nederland. Beide delen van de Nederlanden dienen bij de zaak betrokken te worden, waarbij voorlopig in het midden blijft, of een centrale instelling dan wel een taakverdeling over twee samenwerkende vleugels gewenst is.

Ik hoef daar vandaag niet verder op in te gaan. Wel zij het mij vergund, ervoor te waarschuwen dat mijn voorstel geen panacee is. Het werk van graven in de diepte of van synthetiseren dat sinds jaren in zijn bonte verscheidenheid verricht wordt, moet doorgaan.

De Academie kan daarbij nuttig werk blijven leveren door het geven van impulsen, of, zoals vandaag, van waarschuwingen, verder door het uitschrijven van prijsvragen en het publiceren van financieel niet renderende studies. In haar geestdriftige jonge jaren heeft zij vérder gezien en zelf de hand aan het werk geslagen, toen zij het plan opvatte van een grote bloemlezing van 16de-, 17de- en 18de-eeuwse schrijvers en toen zij de uitgave van een bio-bibliografisch woordenboek van de Vlaamse letterkunde aanvatte. De bloemlezing kwam er niet en van het woordenboek verschenen slechts drie afleveringen in een spanne tijds van zeven jaren⁽⁶⁵⁾. De geestdrift werd blijkbaar niet geschraagd door een doelmatige organisatie. Het is mijn persoonlijke overtuiging

(65) Leven en werken der Zuidnederlandsche schrijvers (3 afl., Gent 1900-1907).

[p. 328]

dat de Academie, zoals ze functioneert, ook vandaag geen grote werkinstrumenten kan voortbrengen. Ik acht het echter mogelijk dat zij een beschermende en coördinerende rol zou vervullen en de zetel van een centrum voor onderzoek zou worden.

De grote hoop blijft gevestigd op de universiteiten en de universitaire instellingen. Hier voltrekt zich een gunstige kentering. Dit blijkt uit de eerder vermelde hervorming van het programma van de germaanse filologie en uit een zich stilaan baan brekende evolutie - voorlopig slechts in de geesten - van faculteiten naar departementen, wat een grotere mogelijkheid van zelfstandigheid en specialisering inhoudt. Het zou echter gewenst zijn dat docenten en vorsers aan de universiteiten en universitaire instellingen inmiddels nauwe contacten zouden leggen en, zonder hun onafhankelijkheid prijs te geven, een gedeelte van hun activiteit op elkaar zouden afstemmen.

En ook de stille, meestal hardnekkige individuele arbeid, vaak na de dagtaak verricht, moge voortgang vinden. Zoveel van wat de Nederlandse literatuurstudie toonbaars heeft is ontstaan als hobby of uit een geestdrift zonder berekening, niet zelden uit een roeping die wegens omstandigheden niet geheel tot ontplooiing kon komen.

Het detailwerk van geringe of grote omvang, door alleenstaanden of in het raam van leeropdracht of vorserstaak ondernomen, is zinvol voor het geheel. Uit dit werk toch moeten nieuwe gegevens komen voor de uitgave van Hooft, de biografie van Huygens, de monografie over Conscience, het leven van Gezelle, - allemaal nog eens voorbeelden van eenvoudige, daarom niet minder pertinente leemten en desiderata. De onmisbare detailstudie zal de onmisbare werkinstrumenten ten nutte komen, terwijl de laatstgenoemde op hun beurt het detailonderzoek zullen vergemakkelijken, bespoedigen en prikkelen.

Dit laatste woord vat goed samen wat ik vandaag heb willen doen.