Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1967

[p. 662]

Begroeting van dr. Herman Thiery
door R. Herreman

Ik zal het woord van mijn overtuiging niet gebruiken, omdat men het eerst vijftig jaar na zijn dood mag verdienen, en omdat het een kleine ergernis zou kunnen verwekken bij lezers die wel van Daisne houden, maar nog niet, zoals ikzelf, kritiekloos voortaan, aan zijn werk zijn overgegeven.

Natuurlijk wil ik mijn oordeel niet opdringen, en des te minder daar het vele jaren heeft geduurd alvorens ik tot deze overtuiging ben gekomen, en ik lange tijd al de betrekkelijke bezwaren tegen dat werk heb gekoesterd die sommigen misschien nog koesteren.

Welke die zijn, zal ik mij zelfs veroorloven bondig na te gaan, al was het maar om aan te tonen dat ik Daisne geen blinde lof betuig.

Hij schrijft te veel, heeft men gezegd. Ikzelf moet jaren geleden hebben geschreven - zonder boosaardigheid - dat hij een veelschrijver was, en sedertdien heeft hij zijn literaire productie verdubbeld en verdriedubbeld, van de romans De Trap van Steen en Wolken tot Ontmoeting in de Zonnekeer, van de verzenbundels Zeven Reizen Boek tot De Engelse Groetenis; en ik zal niet eens zijn voornáámste werken, proza, poëzie, essay, critiek en filmatiek opsommen, want dat alleen zou de mij toegemeten spreektijd geheel in beslag nemen.

Maar hoe? Homerus een veelschrijver? Goethe een veelschrijver? Balzac, Stendhal, Thomas Mann veelschrijvers? Is véél schrijven niet veeltijds synoniem van goed en precies schrijven, hoe wonderlijk ook?

Als ik ooit gezegd heb, dat Daisne's werk erts was waarin diamanten uitblonken, dan verbeter ik nu en zeg: een kroon met diamanten bezet.

Dat beeld: erts, blijk ik in het bijzonder voor zijn poëzie te hebben gebruikt, en daar kom ik nog op terug.

Een ander bezwaar vindt men in zijn sentiment dat men somtijds sentimenteel acht, in zijn gevoeligheid die gevoelerigheid zou worden.

[p. 663]

Zijn proza en zijn poëzie bewegen zich inderdaad niet zelden tot bij of tot op de grens, of over de grens, van wat men zonder tranen kan genieten. Zullen wij daar beschaamd om zijn, beschaamd omdat wij tot tranen toe bewogen zijn? Zijn er niet twee soorten van ontroering, een die opwelt uit eerbare maar primaire gevoelens, en een andere die de adel van ons gemoed uitmaakt?

Wie zal, bij dit tweede bezwaar, niet willen en moeten denken aan het onderscheid dat in het Frans te maken valt tussen vice, wat een overdaad is, en défaut wat een tekort betekent. Bij Daisne zal men nooit van défaut kunnen spreken, en als er vice is, laat ons dan bijtijden weer kinderlijk en kind zijn en vergeten dat wij ‘hard-boiled’ zijn geworden.

Een derde aangevoerde bezwaar is Daisne's durf om de schreeuwendste onwaarschijnlijkheden gezag te geven. Mag ik een paar voorbeelden aanhalen?

In Kantwerk aan de Kim voert hij een gesprek met een kelner en het lijkt wel of deze eenvoudige kelner een wijze en een geleerde is.

Nog meer overdreven: het verhaal in zijn laatste roman, Ontmoeting in de Zonnekeer, speelt zich grotendeels af in een rendezvous huis, en de dame uit deze bar gedraagt zich en spreekt niet alleen als een dame van adel, maar bovendien als een geleerde pecieuze of een precieuze geleerde.

Een derde voorbeeld, een onwaarschijnlijkheid van een ander soort. In Baratzeartea geeft de verteller, die Daisne zelf is, een lift van honderden kilometers aan een jonge man, die onmiddellijk in alle details, in letterlijk alle geuren en kleuren wordt beschreven. Wij zijn er verbaasd en bijna geërgerd bij, want wij weten van bij de eerste paragraaf dat die jonge man een jonge vrouw is.

Over die drie voorbeelden van onwaarschijnlijkheid zou ik het volgende willen zeggen. De eerbied van Daisne voor de mens is zo groot, bijna zou ik zeggen: zo naïef, maar dat zou cynisch zijn, dat een boodschapper of een vrouw van lichte zeden voor hem óók mensen zijn, en gelijkwaardig met ons en hem, van het ogenblik dat zij menselijk voelen en dus denken en dus spreken.

Wat de jonge vrouw uit Baratzeartea betreft, wie het boek met overgave heeft gelezen, herinnert zich de blijdschap en de ontroering die zich van hem of van haar meester maakt wanneer zij in het verhaal door de verteller als vrouw wordt herkend.

[p. 664]

Ik zou nog een vierde bezwaar kunnen aanstippen, maar dat buitengewoon kies is, zodat ik er slechts met een vaag woord zal over spreken. In zijn proza en zijn verzen, in zijn critiek en zijn opdrachten, treft men voortdurend de paraphernalia aan van een ernstig godsgeloof. Het schijnt voor de integraal ongelovige gewoon hem als gelovig te beschouwen, terwijl de integraal gelovige niet wil te maken hebben met een zo weinig orthodoxe gelovige. Van beide kanten van deze grote kloof wordt hij soms als een verdachte beschouwd.

Maar, zoals Daisne de gelovige én de ongelovige welgezind is, is er geen kloof. Er is geen kloof, zoals Daisne zich nader verklaard heeft over deze kwestie in het stoute interview met Maria Rosseels, het interview met de stoute Maria Rosseels, in het dagblad De Standaard.

In dit alles, in de rechtvaardiging die ik heb willen geven van wat als een ‘vice’, een teveel, neen, een VEEL in het werk van Daisne aanwezig is, zult gij zelf reeds, Dames en Heren, een toepassing van zijn magisch-realisme hebben herkend. Overal is het aanwezig, niet een vooraf bepaald magischrealisme, maar wel als magie en realisme verstrengeld, een magie die uit een streng realisme groeit, terwijl dit realisme wordt gehandhaafd en, als ik mij zo uitdrukken mag, realistischer wordt, béter realistisch, in de glans van de magie.

_* * _*

Over Daisne's filmatiek, die op zichzelf een levenswerk uitmaakt, wil ik alleen dit zeggen, dat zij, zoals alle beste critiek, ook nog bestaat buiten haar voorwerp om. Anders gezegd: ook als ik niet van de film houd, is mij die filmatiek lief als scheppend werk van een groot auteur.

_* * _*

Daisne's poëzie is voor sommigen, en zij is lang voor mij een steen des aanstoots geweest, tot ik er mij, langs Goethe om, mee verzoend heb en ze niet, in mijn waardering, minder laat zijn dan zijn proza.

Ik verklaar mij nader. Met Daisne's poëzie is het zo, dat het meestal geen esthetisch zuivere verzen zijn, geen poëzie zoals

[p. 665]

die van Mallarmé of Paul Valéry, of van Karel van de Woestijne, van wie men de verzen kan laten gorgelen. Daisne zegt zelf verzen uit en voor het leven te schrijven. Het is poëzie van hart en geest. Het is spreekpoëzie, die ons toespreekt.

Toen ik een lezing over die poëzie had gehouden, zei mij iemand: Dat herinnert aan vader Cats. Ik ken vader Cats niet voldoende. Maar wel weet ik, dat men diens poëzie nu aan het re-evalueren is. En vooral weet ik, dat het poëzie is als die van Goethe, die ik jaar en dag gekoesterd heb en uit wiens poëzie, tot uit de knittelverzen toe, ik eens voornemens was een leven van Goethe op te maken.

Ook Goethe heeft weinig poëtisch, esthetisch schone en gave poëzie geschreven, maar geen gedicht, geen versregel zouden wij willen missen.

Zo is, en ik zeg het wel overdacht, de poëzie van Daisne. Het is geen esthetisch bewonderenswaardige poëzie, maar zij leert ons de gave van bewondering voor al wat goed, echt en schoon is, levend te houden. Zij is geen lyrische liefdepoëzie, maar zij leert ons dat wij moeten beminnen om vol te houden. Het is zelden jubelende poëzie, maar zij leert dat wij het leven moeten verheerlijken.

Langs die ethische moralisatie, even ver verwijderd van het beate optimisme, dat leugen is, als van het abjecte totale pessimisme, wordt zij dan toch, in de volle oprechtheid van voelen, denken en ervaren, poëzie die men kan bewonderen, beminnen en, voor mijn part, bejubelen.

In een brief haalt Daisne van Jean Giono aan: ‘Le poète doit être un professeur d'espérance. A cette seule condition, il a sa place à côté des hommes qui travaillent et il a droit au pain et au vin.’

Het is niet mijn volledige en enige definitie van de dichter, maar in deze geest verdient Johan Daisne zijn brood en zijn wijn, onze aandacht en onze genegenheid, ook al dachten wij anders over leven en dood:

Is 't leven eerder last dan lust,
huil even uit maar wens geen rust,
zet er je oude schouder onder,
zend alle bliksems naar de donder...

[p. 666]

Dames en Heren,

Mijn opzet was, langs een negatieve argumentatie om, par l'absurde, de lof van Daisne te spreken. Gaandeweg heb ik misschien toch gewezen op zijn talrijkheid, zijn tal-rijkheid, zijn veelvuldigheid en ook zijn gaafheid. Toen ik eens beweerd had, in een ogenblik van geestdrift bij de lectuur van de nieuwe roman De Neusvleugel der Muze, dat deze roman zo goed, zo niet beter was dan De Man die zijn Haar kort liet knippen, heeft de heer Demedts mij vriendelijk terechtgewezen en geschreven dat Daisne dat zelf niet zou geloven. Inderdaad, ikzelf geloof het ook niet meer. Van de Trap tot de Zonnekeer, van de verhalen van Zes Domino's tot die van Charaban, van de vroegste gedichten tot De Engelse Groetenis is alles gaaf Daisne, het gave uit zichzelf rollend rad waar Nietzsche van spreekt.

Zo gij mijn bewondering reeds deelde of nu eindelijk deelt, zult gij mij mijn hoge lof ten goede rekenen. Zo gij ze nog niet of nog niet helemaal deelt, zult gij het mij ten goede rekenen dat ik het woord niet heb uitgesproken, dat u misschien, als een overdrijving, een kleine ergernis zou hebben bezorgd.