Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1967 (1967)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1967

(1967)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Een inleiding tot de bibliografie der ‘poeticsche werken’ van Jonker Jan van der Noot*
door W. Waterschoot

Onze eerste werkelijke renaissance-dichter, de Antwerpse jonker Jan van der Noot, mag zich reeds meer dan een halve eeuw koesteren in de belangstelling van de Nederlandse literatuurgeschiedenis. In navolging van Ronsard had hij zich reeds poëtische onsterfelijkheid toegemeten met de volgende woorden: ‘Veel herder dan in stael, in coper of pourphier, / Heb ick dit werck volbrocht so dat de loop der Iaeren, / Den reghen noch den wint, noch ooc Mulsibers scharen, / Dat selfde nymmermeer en sullen schenden fier: ...’(1) Jammer genoeg ging deze hooggespannen verwachting niet onmiddellijk in vervulling, want na zijn overlijden wachtte hem een periode van vergetelheid, tweehonderd jaar lang. Na het pionierswerk van Stallaert die in zijn werk Keurdichten uit de XVIe eeuw(2) een bloemlezing uit het oeuvre van onze dichter bezorgde, en nadat Kalff hem een vrij uitvoerige behandeling waardig keurde in zijn Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de Eeuw(3), komt de definitieve doorbraak in 1895 met de bekende bloemlezing van Albert Verwey(4). Daarna is de belangstelling voor Jan van der Noot niet meer geluwd. Vermits ik hier geen bibliografisch overzicht der Van der Noot-studie beoog te geven, volsta ik met te zeggen dat sedertdien elke decade studies over Van der Noot kan aan-

wijzen, vanaf het werk van August Vermeylen, Leven en werken van Jonker Jan van der Noot, in boekvorm verschenen in 1899, tot het vooralsnog laatst gedrukte werk, de studie van S.F. Witstein, getiteld: De verzencommentaar in het Theatre van Jan van der Noot. Bronnen en bewerkingswijze (Utrecht, 1965). Het werk van F. de Schutter f.s.c., Het vers van Jonker Jan van der Noot Een ritmologische studie, bekroond door de Kon. Vlaamse Academie in 1960 is thans ter perse*.

Een vrij omvangrijk deel van jonker Jans bewaard gebleven literaire productie is reeds opnieuw gepubliceerd: het jeugdwerk Het Bosken en Het Theatre(1) door Prof. W.A.P. Smit en drs. W. Vermeer in 1953; nog in datzelfde jaar gaf prof. Smit het Epitalameon van 1583 uit(2). In 1956 verscheen de uitgave van Das Buch Extasis, Cort Begryp der XII. boeken Olympiados en Abrégé des douze livres olympiades onder de algemene titel The Olympia Epics of Jan van der Noot, van de hand van prof. C.A. Zaalberg(3), die eveneens de Lofsang van Braband, Hymne de Braband weer het licht liet zien in 1958(4).

Kortom, alle belangrijke werk van onze dichter is heruitgegeven, uitgenomen dat deel van zijn literaire nalatenschap dat wij gemakshalve aanduiden met de verzamelnaam Poeticsche Werken. Wel werden gedichten hieruit in de bloemlezingen van Stallaert en Verwey opgenomen, en voor bepaalde gegevens over een of ander mecenas of kunstenaar hebben verscheidene literair-historici geput uit dezelfde bron. Want waaruit bestaan deze Poeticsche Werken? Eigenlijk is het een verzameling lof- en gelegenheidsgedichten ter ere van elke sterveling die in Antwerpen of - nog belangrijker - in de financiële instellingen van het hertogdom Brabant enige invloed had. Vele dezer gedichten zijn slechts vermomd als gelegenheidsvers. Dit betekent: telkens

de inspiratie verstek liet gaan, beperkte de dichter zich ertoe een reeds bestaand gedicht te voorzien van een opdracht aan een - hopelijk gulle - nieuwe beschermer. Zo zijn gedichten uit Het Bosken nog terechtgekomen in de latere Poetiesche Werken. Ook verzen uit verdwenen of nooit volledig samengestelde bundels zoals uit ‘die Bücher seiner liebdten’(1) en Europidos(2) hebben in de Poeticsche Werken wel een definitieve rustplaats gevonden. Van der Noots poëtische werkwijze en financiële bedoelingen kunnen de huidige lezer wel eens sarcastische uitlatingen ontlokken, maar in dezen bleef onze Antwerpse jonker toch ook maar de getrouwe navolger van zijn veelbewonderde leermeester, Pierre de Ronsard(3).

Over het geheel der Poeticsche Werken hebben tot nu toe gepubliceerd: August Vermeylen en Leonard Willems. In Leven en werken van Jonker Jan van der Noot wijdt Vermeylen 27 pagina's(4) aan de inhoud der P.W., maar het belang hiervan kan niet optornen tegen zijn bibliografie. De lijst der bestaande exemplaren die hij als eerste aangelegd heeft, dwingt nu nog bewondering af. In totaal is hij op het spoor geraakt van 27 exemplaren, waarvan er tijdens de twee Wereldoorlogen drie vernield zijn(5). Thans zijn mij 33 boeken, inhoudende P.W. bekend. Iedereen moet toegeven dat deze geringe aanwinst van negen exemplaren ten zeerste pleit voor de grondigheid van Vermeylens opzoekingen.

Op 19 januari 1921 hield Leonard Willems een lezing voor de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde getiteld De Bibliographie der Poëticsche Werken van J. van der Noot. Dit werd opgenomen in de Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 1921 p. 41-47, waarin hij op zeer preciese manier de samenstelling van elk exemplaar der P.W. door Van der Noot zelf uiteenzette en daarbij aantoonde dat men niet, zoals Vermeylen, mag spreken

van verschillende ‘uitgaven’ der P.W. Tevens duidt hij de enig juiste werkwijze aan voor elke bibliografische beschrijving op blz. 42:

‘Er is dan ook slechts een middel om die bibliographie wetenschappelijk op te maken: Namelijk ieder folio plano afzonderlijk te beschrijven en als een uitgave op zichzelf te beschouwen (hetgeen overigens met de waarheid strookt). En dan met behulp van den inhoud van het folio, den datum trachten te bepalen.’

De kwaliteit van Willems' uiteenzetting wordt niet beter geïllustreerd dan door het feit dat in latere publikaties zijn voorstelling, als de meest geslaagde, steeds geciteerd wordt(1).

Het doel van de onderhavige bijdrage is nu juist, eerder aan de hand van de materiële, bibliografische gegevens dan uit de inhoud der gedichten, orde te scheppen in de verwarde en verwarrende massa drukwerk, die zich aankondigt als P.W. Men kan deze werkwijze ongeveer vergelijken met prof. Hellinga's artikel, De drukgeschiedenis van het epitalameon van Jan van der Noot(2) in de uitgave van dit werkje die ik al geciteerd heb.

Aan de lezers die niet zo vertrouwd zijn met de 16de-eeuwse drukken moet ik eerst en vooral verklappen dat de boekband zoals wij hem kennen, niet automatisch bezorgd werd door de drukker. Tot in de 18de eeuw moest de koper doorgaans zelf instaan voor de aankleding van het aangeschafte werk(3). Meestal werden de katernen zeer summier samengebonden en gehuld in een slap perkamenten omslag. Drie bestaande exemplaren der P.W.(4) dragen nu nog dit omhulsel. Het belang hiervan? Enkel deze exemplaren garanderen ons nog de schikking der vellen (of plano-bladen) zoals zij door de dichter bedoeld was. In de overige exemplaren kan bij de aankoop of bij het opnieuw inbinden in latere eeuwen de oorspronkelijke orde verloren gegaan zijn. Waarom? Omdat de inhoud van elk vel een geheel op zichzelf vormt, dat geen uitstaans heeft met de bladen in de

onmiddellijke nabijheid. Slechts in zeven gevallen horen twee vellen bij elkaar(1).

Naar de inhoud behoren deze P.W. tot de ‘Ephemera’ der literatuur. Dit is drukwerk, dat enkel voor één speciale gelegenheid (zoals geboorte, huwelijk, afsterven van een particulier, Blijde Inkomst van een vorst) of voor één bepaalde persoon ter perse werd gelegd. Van deze gelegenheidsdrukwerken zijn slechts schaarse relicten uit de 16de eeuw tot ons gekomen, doordat zij juist zeer vlug hun bestaansrecht verloren, b.v. bij het overlijden van de persoon voor wie zij waren samengesteld. Zo mag het nog een uitzonderlijk toeval heten dat Van der Noots Epitalameon, een typisch product van het genre, nog in twee exemplaren bewaard bleef, waarvan een in het drukkersarchief(2). Wat de P.W. gered heeft, is hun uiterlijke vorm. Zij zijn luxueus gedrukt op groot folioformaat (formaat der blz.: eerst 18,5 × 29, later 20 × 32 cm) en vanaf 1588 met een grote variëteit van lettertypen en vignetten.

Een belangrijke constatering hierbij was, dat van elk vel slechts één oplage gedrukt werd. Bewijzen hiervoor?

1)Het zetsel verschilt nooit tussen de exemplaren van eenzelfde plano-blad.
2)Een ander bewijs: het gebeurde wel meer dat de aangezochte mecenas een heel college was, waarvan een of ander lid vervangen werd, hetzij tijdens het drukken van het betreffende gedicht dat aan hen was opgedragen, ofwel in de tijd tussen het drukken en het bestellen van een exemplaar der P.W. Hoe loste Van der Noot dit actualiteitsprobleem op? Niet door een herdruk, maar wel plakte hij een strookje papier met de naam van de nieuw aangestelde over de vermelding van het verdwenen personage(3).
3)Een derde argument, dat men weliswaar slechts met omzichtigheid mag hanteren, is het voorkomen der watermerken. Binnen de groep exemplaren van hetzelfde vel is dit grotendeels hetzelfde (75-100%).

Wat mijn bewering betreft dat elke tekst slechts eenmaal gezet werd, moeten een paar kleine restricties gemaakt worden: In twee gevallen(1) is de familienaam van de geëerde persoon als laatste woord van de titel in de meerderheid der exemplaren weggelaten. Hiervoor werden de desbetreffende letters gewoon uit de vorm weggenomen, zodat die laatste titelregel in disharmonie staat tot de rest van de titel wat betreft de verdeling van het wit langs de zijranden. In één exemplaar van het vel Matthias (Parijs, BN Rés. Yi. 4. fol. 9 vo en fol. 12 ro) prijkt de naam van de auteur onder de eindregels van een gedicht, in plaats van de verwachte vignetten.

Een paar vellen zijn gecombineerd(2), d.w.z. dat een nieuw vel samengesteld is aan de hand van reeds bestaande bladen. Dit verschil in combinatie van de stukken onderling leidde niet tot wijzigingen in het zetsel: de vorm van een gehele pagina werd als één geheel behandeld en werd dan ook integraal overgenomen of weggelaten. In één geval werd het zetsel - wel op initiatief van de auteur zelf - gewijzigd, nl. in het sonnet van ‘Jan de Maes aen Belgica, nopende de vier beste en vvtnemenste Componisten...’ Hier heeft Van der Noot op vrij subtiele wijze rekening willen houden met de mogelijke voorkeur van het publiek voor deze of gene componist. In het eerste vers van het sonnet worden de componisten opgesomd als ‘Trehou, VValrands, Verdonck en Piuernage’ maar een ander vel zegt: ‘Piuernage, Verdonck, Trehou en Walrands’ en er is nog een derde versie: ‘VValrands, Trehou, Verdonck en Piuernage’(3). Welke moeilijke koper zou zijn gading niet vinden onder deze keuze van rang- en waardeschikkingen?

Bij de vellen Grammay I en II fungeren dezelfde gedichten als eerste folioblad, maar er zijn twee versies voor de tweede helft van het vel: In drie gevallen wordt dit blad ingenomen door

een gedicht ‘Aenden Een... Hendrick Vool’, 2 blz. lang. In vier andere exemplaren krijgen we in de plaats daarvan de vier gedichten die op hun beurt het eerste folio vormen van het vel Maes.

De drie hoger vermelde vellen met als tweede helft ‘Aenden Een... Hendrik Vool’ vormen een probleem apart. Oorspronkelijk is het de bedoeling geweest, een vel te vormen met volgende inhoud:

fol. I ro I Aenden Een... Hendrick Vool.
  vo I [vervolg hiervan]
fol. II ro II Aenden En... Dirick vander Beke...
  Aenden Een... Phlips vander Meeren...
  vo II Aenden Een... Cornelis Grammay.
  Aen den Een... Peeter Coppenol.

Het bewijs hiervoor vinden we in het ex. P.W. Brussel, KB II 618381 fol. 23 en 24. Dit exemplaar is de oudste versie, want de naam ‘Coppenol’ is nog niet uit het zetsel verwijderd. Welnu dit exemplaar bezit deze originele schikking. Daarna is de vorm losgekooid, hetzij om ‘Coppenol’ eruit te halen of omdat de auteur vóór alles een paar vel met andere samenstelling nodig had. (vb. Grammay I of Maes). Toen men daarna verder wilde gaan met het drukken van het vel Vool - Van der Beke... heeft men de twee zetsels (van de 2 blz.) in binnen- en buitenvorm onderling van plaats verwisseld, zodat men uiteindelijk een vel kreeg met dit uitzicht:

fol. I ro I Aenden Een... Cornelis Grammay.
  Aen den Een... Meester Peeter
  vo I Aenden En... Dirick vander Beke...
  Aenden Een... Phlips vander Meeren...
fol. II ro II [vervolg van ‘Aenden Een... Hendrick Vool’.]
  vo II Aenden Een... Hendrick Vool.

Onder deze vorm vinden wij dan ook dit vel Grammay II in de twee overige exemplaren.

Niet zo moeilijk is de differentiatie bij vel Liefvelt. In het ex. WNB, + 35.0.61, fol. 8 ro is het gedicht ‘Aen... Arnault Sasbaut...’, dat gans deze rectozijde vult, vervangen door een Frans gedicht ‘A... Daniel Danwitz...’, waarbij de rest van het vel geen wijzigingen ondergaat.

Anders is de combinatie verlopen in het ex. te Parijs, BN, Rés. Yi. 4. fol. 21 en 22. Dit is samengelezen uit volgende ele-

menten:

fol. 21 ro I = Liefvelt [1] ro II
  vo I = Liefvelt [1] vo II
fol. 22 ro II = Maes ro II
  vo II = Liefvelt [2] vo II

In later ontstane P.W. treffen we nog een dergelijk geval aan: het vel Feytens is in het ex. W HAB, Lp 4o, fol. 5 gereduceerd tot één enkel folioblad met de tekst der oorspronkelijke rectozijden.

Het illustratiemateriaal, dat zeer rijk vertegenwoordigd is, was eigendom van jonker Jan van der Noot zelf. Dat geldt zowel voor de portretten, cartouches en vignetten, als voor de fleurons (de lijnen die een kader om de eigenlijke tekst vormen) en de houtsneden.

De portrettengalerij levert ons nog eens een bewijs van de zucht naar ‘magnanimitas’(1) bij Van der Noot: van welke 16de-eeuwse Nederlandse dichter zijn er zoveel portretten bewaard? Voor het ogenblik ken ik negen portrettypes, waarvan slechts één in vignetformaat(2).

Nu de cartouches. Prof. Smit heeft er reeds op gewezen dat twee cartouches op de titelpagina's van Het Bosken en Het Theatre, identiek zijn(3).

Voor het losse gebruik der vignetten kan ik ter illustratie een typisch voorbeeld aanhalen: op een titelpagina van het Epitalameon(1) uit 1583 staat, in plaats van het drukkersmerk van Jan Verwithagen een voor de gelegenheid passend vignet met randschrift ‘amore et prudencia’. Hetzelfde vignet komt voor, maar verwerkt in een soort rebus, achterin de P.W., gedrukt bij Vervliet in 1588.

De fleurons om de houtsneden, die voorkomen in het exemplaar der G.U. te Amsterdam met datum 1584 op de titelpagina, werden later massaal gebruikt als omlijsting der P.W. vanaf 1588. Acht houtsneden van Het Theatre komen voor in latere P.W.(2).

Tot nu toe beperkte ik mij tot het algemeen uitzicht der P.W. Beschouwen wij thans iedere groep afzonderlijk. Volgens de typografische afwerking splitsen wij de P.W. in twee groepen: één, gedrukt door Gillis van den Rade, en één gedrukt door Daniël Vervliet en Arnout s' Coninx.

Vooreerst nu de P.W., gedrukt door Gillis van den Rade. Wij beschikken over vier titelvellen (met opzet spreek ik hier niet van titelpagina's, omdat wij als eenheid voor de bibliografische beschrijving het vel als geheel moeten nemen). Deze bladen zijn gedateerd 1580, 1581, 1584 en 1585. Blijkens het zetsel zijn de vellen uit 1580 en 1581 tegelijkertijd gedrukt, en wel in 1580, want waarom zou Van der Noot zijn werk laten antidateren? Dezelfde gelijktijdigheid geldt voor de titelvellen van 1584 en '85, die dan uit 1584 stammen. Het voorkomen van een dergelijke titel geeft ons niet automatisch de datum waarop de overige vellen van dit exemplaar der P.W. gedrukt werden: drie exemplaren met jaartal 1580 bleven bewaard, negen van 1581, twee van 1584 en drie met datum 1585. Dit bewijst enkel dat onze dichter over een aanzienlijke voorraad vellen van 1581 beschikte, die hij dan ook gebruikte als voorwerk bij bladen die gedrukt werden in 1585 of zelfs later. Zo haalt Willems(3) het volgend voorbeeld

aan: in het gedicht, opgedragen aan Jan van Gheesdale, zinspeelt Van der Noot op een paar samenkomsten die pas in 1586 konden plaatsvinden. Nochtans is dit gedicht opgenomen in een bundel met als jaartal vooraan: 1581.

Voor de opmaak van de titels voor 1580 en 1581 heeft Van der Noot - of was het misschien Gillis van den Rade, de drukker zelf? - zich laten inspireren door het Cort Begryp der XII. boeken Olympiados en de Lofsang van Braband; beide verschenen bij dezelfde Van den Rade respectievelijk in 1579 en 1580. Dezelfde tweetalige bladschikking bleef bewaard. De tekst luidt als volgt: Verscheyden / poeticsche(1) / vverken / Van 1. ian vander noot, / patri. van antwerpen. / Divers / oevvres / poetiqves / Du Sr. 1. vander noot, / patrice d'anvers. / En anvers / De l'Imprimerie de Giles vanden Rade. / L'an m.ccccc. lxxx[of lxxxi]. De overeenkomst gaat nog verder: zoals in de Lof sang van Braband werd enkel de buitenvorm van dit vel gedrukt, met titel en portret van hetzelfde type. De plaats voor de binnenvorm bleef blanco.

Niet minder dan negen exemplaren op een totaal van twaalf met datum 1580 of 1581 zijn ingebonden samen met de Lofsang van Braband, het Cort Begryp, of beide(2). Hetzelfde gebeurde met twee exemplaren van 1585. Hier fungeren de P.W. ongeveer als voorwerk: de loftuitingen voor aanzienlijke edellieden of het aanprijzen van de Antwerpse dichter nemen er de belangrijkste plaats in.

Het titelvel voor 1584 en 1585 is geïnspireerd op de titelpagina van Das Buch Extasis. Niet alleen het model van de triomfboog, maar ook een deel der wapenschilden en mythologische figuren werden overgenomen. De titel luidt: De / poeticsche / werken / van / myn heere / vander Noot / (∵) / T'Antvverpen, / By Gillis vanden Rade. c/Ɔ./Ɔ.lxxxiiii. [of (1).1)lxxxv]. Een Franse titel ontbreekt. Op de versozijde prijken een paar lofdichten ter ere van jonker Jans werk. Zoals bij het voorgaande titelvel staat ook hier het portret van de dichter (zelfde type) op de tweede bladzijde van de buitenvorm (= p. 4), terwijl de onmiddellijk voorafgaande pagina (p. 3) onbedrukt bleef. De twee exemplaren van 1584 werden op perkament gedrukt.

Afgezien van de titelvellen werden bij Van den Rade zevenentwintig vellen P.W. gedrukt, d.w.z. 108 blz. Vermits het lettermateriaal constant bleef, is het zeer moeilijk om, aan de hand van louter materiële gegevens, een rangschikking naar de tijd van ontstaan voor elk vel op te stellen. Wel laten de watermerken, die in het merendeel der exemplaren van bepaalde vellen opduiken, een zekere ordening toe.

In de vellen die ik als de oudste meen te mogen beschouwen, vallen eigenaardigheden op die prof. Smit reeds in Het Bosken opgemerkt heeft en die volgens hem wezen op het karakter van verzamel-uitgave van deze bundel, nl. de behandeling van custoden en signaturen. In het vel dat normaal in bijna elk exemplaar volgt na de titel - het omvat een elegie ‘tot den Leser’ en lofdichten ter ere van de dichter - treffen we op de eerste rectozijde de signatuur A2 aan, en op de tweede rectozijde A3, dit om de binder duidelijk te maken welke van beide rectozijden als eerste moest ingebonden worden. Door deze signaturen weten wij eveneens dat niet meer vellen als voorwerk voorzien waren, want tussen A2 en A3 kon natuurlijk niets ingelast worden.

Een ander plano-blad met custoden in de binnenvorm is een zeer speciaal geval. De eerste twee blz. worden gans ingenomen door een gedicht ter ere van Gabriël Roelandts. Onderaan de eerste versozijde staat als custode ‘AEN’, het beginwoord van de titel ‘Aenden E.n vvysen ende seer voorsinighen Jacques Marchant’. Het gedicht dat hiermee begint, neemt de volledige tweede helft van het vel in beslag en besluit met het woord FINIS als slot van dit vel. Van groot belang is die eerste custode ‘AEN’. Vele andere bladen der P.W. beginnen namelijk eveneens met de

formule ‘AEN den E.n vvysen enz...’ Daardoor is het meermaals gebeurd dat zulke vellen ingelast werden na het blad met custode AEN. Dit bewijst dat, bij gebrek aan signaturen, de binder de custoden geraadpleegd heeft om de vellen te rangschikken(1).

In vellen van dezelfde eerste groep, maar van latere datum, vinden we een nieuwe(2) reeks A A2 en A3 verdeeld over twee vellen. De eerste rectozijde van het eerste vel draagt signatuur A. A2 en A3 staan respectievelijk op de eerste en tweede rectozijde van het tweede vel, dat dus in het eerste plano-blad moest gevouwen worden. Als custoden vinden we ‘Spaenien’ op de eerste versozijde van het eerste vel, en in het tweede vel: ‘-der’ aan het einde van de eerste versozijde, ‘Et’ bij de tweede. De signaturen H, H2 en I, I2 werden volgens hetzelfde principe geplaatst. In beide gevallen gaat het om gedichten die betrekkelijk lang zijn, en die we reeds kennen uit Het Bosken: de poëtische briefwisseling met Guillaume de Poitou en de ode voor de heer van Carloo. Beide stukken omvatten telkens twee vellen, waarvan het eerste de signatuur H of I draagt op de eerste rectozijde, terwijl op de eerste rectozijde van het tweede vel, dat, zoals hierboven, in het eerste blad werd ingevouwen, dan H2 of I2 voorkomt.

De inhoud van de verzen heb ik nog niet nader onderzocht, maar volgende vaststellingen vallen op van bij het begin: de oudste vellen uit deze groep bevatten praktisch uitsluitend lofgedichten van Jan van der Noot ter ere van invloedrijke figuren(3). De reden hiervoor zal wel vrij utilitair geweest zijn. Later was zijn financiële toestand misschien minder nijpend, want bij de bladen van latere datum treffen we er vijf aan die enkel bestaan uit lof- en eerrijmen voor de Antwerpse dichter. Ook werden de meest uitvoerige stukken uit Het Bosken integraal overgenomen: zoals reeds gezegd, de ode voor de heer van Carloo en de verzen van en aan de Poitou, evenals het lofdicht van Goossenius.

Twee elementen bleven constant:

-Zoals in Het Bosken werden twee vellen met religieuze poëzie achteraan(1) geplaatst. Hun apart karakter in de verzamelbundel blijkt uit het voorkomen op elke blz. van een kopregel, afwisselend in het Nederlands en het Frans.
-De laatste blz. wordt ingenomen door een houtsnede, voorstellende dezelfde pyramide als in de Lofsang van Braband en het Cort Begryp, echter zonder de toelichting van de rebus op enige voorafgaande pagina. Vermits deze slotpagina deel uitmaakt van een vel godsdienstige poëzie, was het wel de bedoeling van de auteur deze soort gedichten steeds achteraan te plaatsen.

 

De tweede en laatste groepering omvat, zoals ik al zei, de P.W. gedrukt door Daniël Vervliet en Arnout s'Coninx van 1588 tot 1594. Van der Noots gewone drukker, Gillis van den Rade, was protestant, en verliet dan ook Antwerpen na 1585, zodat onze dichter een nieuwe drukker moest zoeken. De eerste uitgave bij Daniël Vervliet, getiteld De / poeticsche vver-/ken van myn hee-/re vander Noot, / Les oevvres poe/tiqves dv S.r iAn/ vander Noot. / T'Antvverpen, / By Daniel Vervliet. / 1588. verdient onze bijzondere aandacht.

Van deze uitgave bleven zes vellen bewaard, met op vijf daarvan lopende regels, signaturen en paginering. En wel volgende:

- Titelvel ro I   titelpagina
  vo I   p 1
  ro II   p 2
  vo II   p 3
 
- vel AMODEO de Sauoie  
  ro I N2 p 109
  vo I   p 110
  ro II   p 111
  vo II   p 112
 
- vel Baltazar de ROY  
  ro I Hh2 p 260
  vo I   p 261
  ro II   p 262
  vo II   p 263

- vel Cornelis GRAMMEY  
  ro I Kk1 p 274 wij verbeteren:
  vo I   p 275  
  ro II   p 27(9) p. 280
  vo II   p 281  
 
- vel AELMOESSENIERS  
  ro I Kk2 p 17(6) p. 276
  vo I   p 177 277
  ro II   p 178 278
  vo II   p 179 279
 
- SLOTVEL: geen signaturen noch paginering.  

Het gebruik der signaturen is net hetzelfde als in de laatste voorbeelden (H en H2, I en I2) uit de eerste groep die ik al aangehaald heb. Daaruit volgt dat de schrijver hetzelfde systeem aan verschillende drukkers opgedrongen heeft. Ik verduidelijk: voor elke signaturengroep (vb. Kk1 en Kk2) reserveerde jonker Jan twee vellen, ingebonden als quarto's. Het vel met de tweede signatuur werd door het andere omsloten, zodat ze samen acht pagina's vormden.

We nemen de proef: Kk1 en Kk2. Daaruit volgt dat [N1], waarin N2 geplooid zit, als paginering zou voeren

ro I p. 107
vo I 108
ro II 113
vo II 114.

Telt men dan terug, beginnend bij N1 ro I = p. 107, dan is M1 = p. 99 enz. Zo komt men uiteindelijk tot A1 ro I = p. 11. Het titelvel eindigt op p. 3. Dat betekent dat tussen het titelvel en A1 nog plaats zou moeten zijn voor een katern, bestaande uit twee, nu ongesigneerde vellen, die als voorwerk zouden dienst doen. Toch ontbreekt daarvoor één eenheid bij de paginering, zodat we A1 ro I dan zouden moeten gelijkstellen met p. 12. Hiertegen kan weinig bezwaar zijn want uit de bewaarde bladen merken we dat de paginering vrij slordig is. Daarbij komt dat de persoon, die de paginering aangebracht heeft, net dezelfde theoretische optelling als wijzelf heeft moeten maken.

Voor de tweede reeks met dubbele letters moeten wij een parallelle constructie opbouwen. Hh2, omsloten door [Hh1], begint op p. 260. Dus zou de eerste rectozijde van Hh1 zijn: p. 258, en van [Gg1]: p. 250. Zo terugtellend, bereiken we [Aa1]

beginnend bij p. 202. De voorgaande reeks signaturen telt 23 enkelvoudige letters. Deze reeks omvat dan 23 × 8 = 184 pagina's waarbij nog 8 blz. voorwerk en 3 blz. van het titelvel. Totaal: 195 pagina's. Dus eindigt Z1, dat Z2 omsluit, met p. 195. Hoe de kloof tussen Z1 (p. 195) en Aa1 (p. 202) te overbruggen? Deze zeven pagina's komen overeen met één titelvel (nietgepagineerde titelpag. + 3 blz.) en één vel als voorwerk, evenwel moet men dezelfde rectificatie aanbrengen als in de eerste groep, nl. één eenheid bijtellen. Geen moeilijkheden zijn er bij de verbinding tussen Hh2 en Kk1. [Hh1] eindigt met p. 265, [Ii1] met p. 273, waarop Kk1 = p. 274 mooi aansluit.

Het slotvel draagt signatuur noch paginering, omdat het steeds bedoeld was als sluitstuk van een exemplaar der P.W., ongeacht het aantal vellen. Ook in deze uitgave troont het eeuwigheidssymbool, de pyramide, op de laatste pagina.

Sedert het herstel van de katholieke religie moest elk drukwerk het fiat van de censuur krijgen. Hierdoor krijgen we weer een bewijs dat elk vel apart gedrukt werd, en niet in boekvorm aangeboden: De vellen Hh2, Kk1 en Kk2 zijn, elk afzonderlijk, door kanunnik Michaël Hetsroy kerkelijk goedgekeurd.

Ik heb reeds laten doorschemeren dat van de niet teruggevonden signaturen wel nooit iets gedrukt is.

De 29 vellen (27 vel P.W. + 2 titelvellen), die binnen een tijdsspanne van minimum vijf jaar bij Van den Rade gedrukt werden, zouden plots uitgebreid worden tot een geheel van ten minste 97 planobladen (2 × het alfabet, dat per lettergroep [vb. N en N2] 2 bladen omvat + 2 titelvellen + 3 vellen voorwerk)! Daarbij komt nog dat in het exemplaar te Leuven, dat helaas verbrand is, net dezelfde vellen als de thans bestaande en géén blad meer door Vermeylen(1) gesignaleerd werden. En het is wel meer gebeurd dat Van der Noot een erg eerzuchtig plan had opgevat, dat helaas geen of slechts een zeer gedeeltelijke verwezenlijking heeft mogen beleven.

Waarom dan die vrij willekeurige toewijzing van signaturen? N2 is opgedragen aan een hoog edelman: ‘Amodeo de Sauoie’. De reeks vellen met enkelvoudige signatuur kon de dichter reserveren voor hooggeplaatste edellieden. De tweede reeks zou

voorbehouden kunnen zijn voor personen wier bekendheid - en dus ook nut - in het plaatselijk Antwerps milieu gelegen was: de Antwerpse administratie is inderdaad overheersend vertegenwoordigd in Hh2, Kk1 en Kk2. Waarom nu juist deze letters genomen zijn? Hierdoor was hij in elk geval vrij een zekere willekeur in de volgorde te laten heersen. De signaturen I-I2 en H-H2 in de vellen van Gillis van den Rade waren trouwens eveneens totaal willekeurig. Om elk mogelijk protest vanwege het publiek tegen zulk wanordelijk aanprijzen van eenieder reeds bij voorbaat te ontzenuwen, schrijft de dichter op vel Hh2 p. 260, laatste gedicht:

 
Soo de bloemkens op t' veldt / deur des reghens besproyen /
 
Roode hier / witte daer / en ghinder gheele / bloyen /
 
Sonder te twisten seer wie staet op de hoogh' sye:
 
Soo heb ick oock dit boeck / reyn beplant / als de vrye /
 
En hier om bid' ic u / Vander Apt / myn goedt Heere /
 
Oock allen Heeren vroom / Vrouwen en Maeghden teere /
 
Dat sy heur (lesende mijn boeken) niet en stooren
 
Als sy / t' sy veur oft naer / heur deughden prysen hooren /
 
Want soo sonder hoogh eynd' de hemelen / int ronde
 
Loopen / soo is mijn boeck ghestelt / als de ghesonde /
 
Waer in men liuelyck der vromer lof sal lesen
 
Soo men in t' veldt siet staen de bloemkens op gheresen
 
Deur Floram / Cephirum / en Auroram de bloende.

Typografisch gezien is deze editie eveneens fundamenteel: voor de typografische aankleding werd hier een vast patroon aangelegd dat in latere bladen niet meer zal veranderen. Het formaat is nog groter dan bij Gillis van den Rade, de voorpagina behoudt de houtsnede die sedert 1584 gebruikelijk is, maar van nu af wordt de tekst op elke pagina omgeven door fleurons, met onderin, als lopende regel: ‘De poeticsche werken van mijn Heere vander Noot’ of ‘Les oevvres poetiqves dv Sr. Ian vander Noot’(1). Er komen ook verfraaiingen: arabesken en vignetten(2). In navolging van de gemaniëreerde typografie van die tijd krijgt elke taal een lettertype dat daarbij het best schijnt te passen: voor het Nederlands gebruikt men de textura en soms de civilité, voor het Italiaans uiteraard de italiek, voor het Spaans de romein,

voor het Frans romein en soms italiek, en voor het Duits de fractura. Deze werkwijze was geen alleenstaand geval: we bezitten voorbeelden in Lyonese polyglotte uitgaven uit dezelfde tijd(1).

Voor het eerst verschijnen hier in de P.W. prozastukjes, nl. gesprekken tussen een leraar, Doctor, en een groepje jongedames: Corinna, de geliefde van Ovidius, Van der Noots eigen Olympia, de Duitse Rosina, en de zuiderse schoonheden Laura, Cassandre en Marfira, deze laatste de uitverkorene van de Spaanse dichter Juan Boscan. Elk levert in haar eigen taal commentaar op de lyriek van onze dichter, tenminste zover de bladspiegel dit toelaat. Deze samenspraak is best te vergelijken met de ‘Apodixe’ voor Das Buch Extasis, de dialoog tussen Doctor Grenerus, meester Quirinus en de onwetende Jacob(2).

Zo rest ons nog enkel een korte behandeling der P.W., verschenen na 1588 en bewaard in 16 exemplaren. Wij bezitten titelvellen, gedrukt bij Daniël Vervliet in 1589 (2), 1590 (1), 1593 (2) en 1594 (4). Bij Arnout s'Coninx verschenen zulke titelvellen met datum 1591 (1), 1592 (2), 1593 (2). Ook in 1594 liet Van der Noot P.W. drukken bij s'Coninx, getuige de twee vel ‘Op de / Gheluckighe ende / heerlijcke in-koomste des hoogh- / gheboren Vorstes Ernesto... By Arnout s'Coninx... Anno M.D.XCIIII.’

Voor de titelpagina werd nog steeds de houtsnede met triomfboog van 1584 gebruikt, maar vanaf 1589 staat telkens aan de voet hiervan de kerkelijke goedkeuring, uitgereikt door Michaël Hetsroy. Net zoals bij Gillis van den Rade zijn enkele titelvellen, blijkens het zetsel, tegelijk gedrukt, en wel: Vervliet 1589 en 1590, evenals s'Coninx 1592 en 1593. De houtsnede met het monument werd echter vervangen door een slotvel waarvan twee versies bestaan, maar met op de laatste pagina telkens vier pyramiden.

In de vellen uit deze periode treffen we geen signaturen of paginering meer aan, wat er weer op wijst dat de bladen van 1588 met hun paginering een alleenstaande reeks zijn. De bedoeling was vel na vel in te binden, want viermaal neemt een gedicht

met zijn commentaar de gehele binnenvorm in beslag, zodat een inlassing van andere bladen zinloos zou zijn(1).

De grote moeilijkheid bij deze laatste groep is, vast te stellen wat bij Vervliet gedrukt werd, en wat bij s'Coninx. Enkel een nadere bestudering der lettertypes kan hier tot conclusies leiden.

Een tweede probleem is de tijd van ontstaan voor elk vel, want slechts een tweetal gedichten zijn gedateerd, niet de bladen zelf. Een ordening is mogelijk aan de hand van twee materiële gegevens: de lopende regels en de watermerken.

- De lopende regels: zoals reeds gezegd, komt op elke bladzijde onderaan zulke lopende regel voor, d.w.z. vier per vel. De spelling vertoont soms varianten, waarvan ik er 24 gevonden heb. De vellen die dezelfde combinatie vertonen, d.i. die het overeenkomstige type lopende regel op de respectieve bladzijde bezitten, zijn wel om hetzelfde tijdstip gedrukt. Waarom? Deze lopende regels maken geen deel uit van hetzelfde zetsel als de eigenlijke tekst, maar ze zijn in de fleurons geïncorporeerd. Worden nu een paar vellen met verschillende inhoud tegelijk gedrukt, dan moet de drukker telkens enkel het zetsel binnen de normale bladspiegel veranderen; de rest blijft staan. Laat de dichter enige tijd daarna weer een paar vel P.W. drukken, dan moet men de fleurons met lopende regel eveneens opnieuw zetten. Hierdoor is het groot aantal varianten te verklaren.

- Een tweede, hoewel minder doorslaggevend argument vormen de watermerken. Indien alle exemplaren van één vel hetzelfde watermerk vertonen, pleit dit voor één bestaande oplage(2). Vinden we dezelfde papiersoort bij twee verschillende vellen, en zijn de lopende regels identiek dan mogen wij besluiten tot een gelijktijdig ontstaan van deze bladen.

Het uitzicht van deze vellen blijft getrouw het schema van 1588 navolgen, wat misschien een aanwijzing voor een zeker succes is; trouwens, tussen 1589 en 1594 heeft Van der Noot niet minder dan 50 verschillende(3) plano-vellen P.W. laten drukken, de zeven titelbladen niet meegerekend.

Met het oog op de voorbereiding van een heruitgave der P.W. ben ik verplicht geweest vóór alles een betrouwbaar referentiesysteem op te bouwen, waardoor de massa exemplaren voor praktisch werk geordend wordt.

Zoals reeds gezegd is de eenheid voor de bibliografische beschrijving der P.W. het vel. En zulk vel beschrijven is niet zo moeilijk. Maar die vellen komen enkel voor als onderdeel van afzonderlijke boeken, waarvan geen twee identiek zijn. Hoe lossen wij deze discrepantie op? Door het construeren van twee cöordinatensystemen, één voor de vellen van Gillis van den Rade, één voor de bladen van Vervliet en s'Coninx. Waarom geen voor de laatste twee drukkers apart? Omdat hun vellen vermengd in elk bestaand boekdeel voorkomen, en omdat deze constructie enkel dient om de samenstelling van elk bestaand boek te verduidelijken.

Wij bouwen hierna deze twee coördinatensystemen op. Op de verticale as plaatsen wij de vellen alfabetisch. Het heeft hier weinig zin die te nummeren, want in het beste geval kan men wel het jaar, waarin elk vel gedrukt is, bepalen, maar niet de opeenvolging waarin de vellen zijn verschenen. Daarom duid ik elk vel aan door de naam van de persoon, aan wie het eerste gedicht op de eerste rectozijde van elk vel toegewijd is. Komt er geen eigennaam voor in de titel, dan katalogeer ik aan de hand van het voornaamste woord in de titel. Op de horizontale as plaatsen wij elk bestaand boek met zijn bibliotheeknummer. Bij elk vel noteer ik fol. I en II omdat soms de ene helft van een vel uitgescheurd werd of gewoon verloren ging. In de kolom van elk exemplaar noteer ik het folionummer waarop dit blad in dit bepaald boek voorkomt. In de laatste kolom (horizontaal) noteer ik het aantal bestaande exemplaren van elk vel, verkregen door het optellen van de voorgaande kolommen. In de onderste verticale vakken bekomen wij het aantal folio's van elk ingebonden boekdeel.

De exponenten 1 en 2 bij Liefvelt enz. zijn geplaatst, analoog met H, H2 en I, I2 om aan te duiden dat [2] door [1] omsloten wordt.

De voordelen van dit systeem zijn drieërlei:

1)De constructie is zeer overzichtelijk: men kan aanstonds de inhoud van elk boek aflezen binnen zijn verticale kolom.

2)Deze optelling moet juist zijn. Indien ik een vel vergeet te vermelden in een bepaald boek, dan klopt het aantal folio's per boek niet meer, en dan weet ik automatisch dat een onjuistheid begaan werd.
3)Ontdekt men een tot nu toe onbekend exemplaar der P.W. - wat ik zeer waarschijnlijk acht - dan kan men het zonder moeilijkheden in het systeem inschakelen door er een kolom bij te voegen, en het totaal der exemplaren in de laatste horizontale kolom aan te passen.

 

Om te eindigen resumeer ik nog eens de hoofdzaken. Bij Gillis van den Rade werden van 1580 tot 1585 27 vellen gedrukt (de titelvellen niet meegerekend). Daarop volgen 4 vellen bij Vervliet in 1588 (begin- en slotvel evenmin meegerekend), die de basis vormen voor de volgende reeks, namelijk 50 vellen, gedrukt door s'Coninx en Vervliet tussen 1589 en 1594. De schijnbare tegenstrijdigheid tussen de eenheid van bibliografische beschrijving, het vel, en het voorkomen ervan, namelijk in een der 33 exemplaren P.W., kunnen we opheffen door deze gegevens in een zeer eenvoudig coördinatenstelsel te vatten.

Ik hoop, ten slotte, dat ik door deze uiteenzetting heb kunnen aantonen, dat een ordening der P.W. van jonker Jan van der Noot wel degelijk mogelijk is.

Appendix

Hieronder volgt de lijst der exemplaren Poeticsche Werken die mij bekend zijn. Eenieder, die mij nog andere bundels in openbare bibliotheken of in privé-bezit kan signaleren, zou ik zeer hartelijk dank weten.

De lijst is niet chronologisch, maar per bibliotheek geordend. Zo kan de lezer merken of het exemplaar in de hem bekende bibliotheek vermeld staat.

Amsterdam  
  Universiteits-Bibliotheek (AUB)  
  signatuur: 2842 B 28 PW 1581
  976 A 2   1584

Bibliotheek der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
  G322 PW 1585 (AKAW)

Antwerpen  
  Museum Plantin-Moretus (MPM)  
  R 46.3 PW 1584
  R 7.2 s'Coninx 1592
  R 44.4 Vervliet 1594
 
  Stadsbibliotheek (ASB)  
  C 92022 PW 1581
  C 91675   1585
  C 91677 Vervliet 1588
  C 21338 s'Coninx 1592
  C 91676 Vervliet 1594
  C 31382 s'Coninx 1594
 
Brecht  
  Kempisch Museum (BKM) Vervliet 1594
 
Brussel  
  Koninklijke Bibliotheek (BKB)  
  VH 242671 PW 1581
  II 618381   1581
  II 618384 Vervliet 1588 e.v.
  VH 23887 Vervliet 1590
  II 46446 s'Coninx 1593
  VH 23888 Vervliet 1593
  VH 23889 Vervliet 1594
 
Gent  
  Universiteitsbibliotheek (GUB)  
  G 8274 (1) PW 1580
  G 11736 (2)   1581
  G 11737   1581
  R 570 (1) s'Coninx 1591
  R 570 (2) s'Coninx 1593
  R 1209 Vervliet 1593
 
's-Gravenhage  
  Koninklijke Bibliotheek (GKB)  
  765 A 21 Vervliet 1589

Londen  
  British Museum (BM)  
  11555.g.26(3) PW 1580
  11555.g.25(3) PW 1581
 
Parijs  
  Bibliothèque Nationale (BN)  
  Rés.Yi.4. PW 1581
 
Utrecht  
  Bibliotheek der Rijksuniversiteit (UUB)  
  211 B 221 PW 1581
 
Wenen  
  Österreichische Nationalbibliothek (WNB)  
  + 35.0.61 PW 1580
 
Wolfenbüttel  
  Herzog August Bibliothek (WHAB)  
  23.1 Poet. 2o (1) PW 1585 (enkel voorwerk)
  Lp4o Vervliet 1589

GILLIS VAN DEN RADE 1580-1585 A KAW G 322 A UB 2842 B 28 A UB 976 A 2 M PM R 46.3 A SB C 92022 A SB C 91675 B KB VH 242671 B KB II 618381 B KB II 618384 G UB G 8274 (1)
titelvel 1580 fol I   1
fol II   4
titelvel 1581 fol I   2   1   1 2  
fol II   5   -   4 1  
titelvel 1584 fol I   1 1  
fol II   4 -  
titelvel 1585 fol I 1   1  
fol II 6   4  
voorwerk fol I 7 3 2 5 2 2 2 3   2
fol II 8 4 3 4 3 3 3 4   3
apologiea fol I 2   10 2   5   3  
fol II 5   13 7   8   6  
apologiea2 fol I 3   11 3   6   4  
fol II 4   12 6   7   5  
dennetieres fol I 45   34 32   13   15  
fol II 48   37 35   16   18  
discovrs fol I 23 21   18   11  
fol II 24 22   19   12  
gambrinus fol I 32   23 14   14   1  
fol II 33   24 17   15   2  
goosseniusi fol I 41   30 22   37   11  
fol II 44   33 25   40   14  
goosseniusi2 fol I 42   31 23   38   12  
fol II 43   32 24   39   13  
grammay i fol I 25 12   26  
fol II 26 13   27  
grammay ii fol I   15 8   24  
fol II   16 11   23  
hofmans fol I 17   11 21  
fol II 20   14 22  
castro fol I 21 10   12 13  
fol II 22 15   13 14  
craenmeester fol I 18 16   27   21 17 26  
fol II 19 19   30   24 18 27  
croy fol I 14 17   12   22 15 9  
fol II 15 18   13   23 16 10  
liefvelt[1] fol I 27 24   41 7 16   5
fol II 30 27   44 10 19   8
liefvelt[2] fol I 28 25   42 8 17   6
fol II 29 26   43 9 18   7
maes fol I   26   17  
fol II   31   16  
matthias[1] fol I 9 6 18   4 45   5  
fol II 12 9 21   7 48   8  
matthias[2] fol I 10 7 19   5 46   6  
fol II 11 8 20   6 47   7  
poetovh fol I 37   26 18   33   7  
fol II 40   29 21   36   10  
poetovh2 fol I 38   27 19   34   8  
fol II 39   28 20   35   9  
pruenen fol I 31   29  
fol II 34   32  
roelandts fol I 16 23 17 10   31 5 20  
fol II 13 20 14 9   30 6 15  
scholiers fol I 46   35 33   17  
fol II 47   36 34   20  
stevart fol I 35 11 22 15   25   25  
fol II 36 14 25 16   28   28  
slotvel[1] fol I 49 28 38   9 19 29   9
fol II 52 31 41   12 22 32   12
slotvel[2] fol I 50 29 39 28   10 20 30   10
fol II 51 30 40 29   11 21 31   11
Aantal folio's per Ingebonden boek 52 30 + 1 (fol 1) 31 36 + 5 (fol 5-9) 41 35 7 48 22 32 18 12

GILLIS VAN DEN RADE 1580-1585 G UB G 11736 (2) G UB G 8274 (1) G UB G 11736 (2) G UB G 11737 BM 11555.g.26 (3) BM 11555.g.25 (3) BN Rés. Yi. 4 U UB 211 B 223 W NB + 35.0.61 W HAB 23.1 Poet. 20(1) Aantal exemplaren 18
Totaal der ex. v. elk vel.
titelvel 1580 fol I   1   1   1   3
fol II   4   -   4   2
titelvel 1581 fol I 1   1 1   1 1 1   9
fol II 4   4 2   4 4 4   8
titelvel 1584 fol I   2
fol II   1
titelvel 1585 fol I   1 3
fol II   4  
voorwerk fol I 2 2 2   2 2 2 2 2 2  
fol II 3 3 3   3 3 3 3 3 3 16
apologiea fol I   5  
fol II   8   6
apologiea2 fol I   6  
fol II   7   6
dennetieres fol I   39 34  
fol II   44 35   7
discovrs fol I   18 9  
fol II   19 10   6
gambrinus fol I   28 28  
fol II   29 29   7
goosseniusi fol I   40  
fol II   43   6
goosseniusi2 fol I   41  
fol II   42   6
grammay i fol I   26 11  
fol II   23 21   5
grammay ii fol I  
fol II   3
hofmans fol I   11   31 22  
fol II   14   34 25   6
castro fol I   12   32 23  
fol II   13   33 24   7
craenmeester fol I   9   36 37  
fol II   10   37 38   9
croy fol I   7   24 26  
fol II   8   25 27   9
liefvelt[1] fol I 6 5 6   4 9 - 14 5   11
fol II 9 8 9   7 12 21 17 8   12
liefvelt[2] fol I 7 6 7   5 10   15 6   11
fol II 8 7 8   6 11 22 (vo) 16 7   11 + 1 vo
maes fol I   -   2
fol II   22 (ro) 18   3 + 1 ro
matthias[1] fol I   3   5 9 13 5  
fol II   6   8 12 16 8   11
matthias[2] fol I   4   6 10 14 6  
fol II   5   7 11 15 7   11
poetovh fol I   45 30  
fol II   48 33   7
poetovh2 fol I   46 31  
fol II   47 32   7
pruenen fol I  
fol II   2
roelandts fol I   20 12  
fol II   17 13   9
scholiers fol I   35 36    
fol II   38 39   6
stevart fol I   27 19  
fol II   30 20   8
slotvel[1] fol I 10 9 10 15 8 13 49 40 9  
fol II 13 12 13 18 11 16 52 43 12   14
slotvel[2] fol I 11 10 11 16 9 14 50 41 10  
fol II 12 11 12 17 10 15 51 42 11   15
Aantal folio's per Ingebonden boek 12 + 1 (fol. 5) 13 12 12 + 1 (fol. 5) 13 18 11 16 52 + 1 (fol. 53) 53 43 12 4  

A UB 2842 B 28: fol. 1 maakt geen deel uit der P.W.

A UB 976 A 2: fol. 5-9 zijn geen P.W., maar houtsneden, beschreven bij C.A. Zaalberg, ‘Das Buch Extasis...’, p. 244-246.

G UB 11736 (2): fol. 5 behoort niet tot de P.W.; het is de aankondiging W.; het is de aankondiging van een ontbrekend gedicht.

BN Rés. Yi. 4: fol. 53, de uitleg der hiërogliefen, behoort niet tot de P.W. en, behoort niet tot de P.W.

In de laatste kolom vindt men twee soorten cijfers: indien het vel in alle gekende exemplaren in zijn geheel bewaard bleef, staat er slechts één getal. Is dit niet het geval, dan is er een aparte optelling voor de twee foliobladen.

VERVLIET EN S'CONINX 1588-1594 MPM R 7.2 MPM R 44.4 A SB C 91677 A SB C 21338 A SB C 91676 A SB C 31382 B KM B KB II 618384 B KB VH 23887
titelvel 1588 fol I   1  
fol II   2  
titelvel 1589 fol I  
fol II  
titelvel 1590 fol I   1
fol II   4
voorwerk fol I 2   2 2   2   2
1589-90 fol II 3   3 3   3   3
titelvel 1591 fol I  
fol II  
titelvel 1592 fol I 1   1  
fol II 4   4  
titelvel 1593 fol I  
s'Coninx fol II  
titelvel 1593 fol I  
Vervliet fol II  
titelvel 1594 fol I   1   1   1  
chefs fol I   6   6  
[2] fol II   7   7  
daems fol I   32   27
fol II   29   30
damant fol I   72  
fol II   73  
deybarra fol I   15  
fol II   26  
etten fol I   79  
fol II   82  
euterpe fol I   7   69  
fol II   8   76  
farneze fol I   6   5  
fol II   7   12  
feytens fol I 39 29   36   56  
fol II 40 30   37   57  
fuentes fol I   3   16  
fol II   4   25  
gallo fol I   21   42   24
fol II   22   43   25
georges fol I   28  
fol II   33  
ghysens fol I   71  
fol II   74  
grammey fol I   93   20  
fol II   96   23  
granvelle fol I   46   17
fol II   51   20
halmale fol I 6   9   7  
fol II 9   12   10  
helmans fol I 24 25   24   63  
fol II 25 26   25   66  
inkoomste fol I   1  
fol II   4  
carro fol I   23   27   47   13
fol II   24   30   50   16
catanio fol I   23
fol II   26
claerhout fol I 10 20   14   64   9
fol II 15 19   15   65   12
crabbe fol I 18 11   30  
fol II 19 12   31  
chefs fol I   6   6  
[2] fol II   7   7  
daems fol I   32   27
fol II   29   30
damant fol I   72  
fol II   73  
deybarra fol I   15  
fol II   26  
etten fol I   79  
fol II   82  
euterpe fol I   7   69  
fol II   8   76  
farneze fol I   6   5  
fol II   7   12  
feytens fol I 39 29   36   56  
fol II 40 30   37   57  
fuentes fol I   3   16  
fol II   4   25  
gallo fol I   21   42   24
fol II   22   43   25
georges fol I   28  
fol II   33  
ghysens fol I   71  
fol II   74  
grammey fol I   93   20  
fol II   96   23  
granvelle fol I   46   17
fol II   51   20
halmale fol I 6   9   7  
fol II 9   12   10  
helmans foI l 24 25   24   63  
fol II 25 26   25   66  
inkoomste fol I   1  
fol II   4  
carro fol I   23   27   47   13
fol II   24   30   50   16
catanio fol I   23
fol II   26
claerhout fol I 10 20   14   64   9
fol II 15 19   15   65   12
crabbe fol I 18 11   30  
fol II 19 12   31  
langhart fol I   87  
fol II   88  
leiua fol I   20  
fol II   17  
mechelman fol I   80  
fol II   81  
moneglia fol I   24  
fol II   21  
noot fol I 11 5   13   61   7
fol II 14 6   16   68   6
opmeer fol I 34 14   89  
fol II 37 13   86  
orco fol I   54  
fol II   59  
pardo fol I 28   31   53  
fol II 33   34   60  
peeters fol I 35   92  
fol II 36   97  
re fol I 17   18   45   5
fol II 20   19   52   8
roy fol I   3  
fol II   4  
scholier fol I 29 17   21   41   10
fol II 32 18   22   44   11
t'shertogen fol I 7   10   70  
fol II 8   11   75  
b. de smidt fol I 23   28   78  
fol II 26   29   83  
i. de smidt fol I 12 15   17   62  
fol II 13 16   20   67  
sterckheyt fol I   6  
fol II   11  
stuytelinck fol I   77  
fol II   84  
sueiro fol I 16   23   22  
fol II 21   26   23  
sweerdts fol I 5   85  
fol II -   90  
tassis fol I   36   14
fol II   39   15
vergano fol I   34  
fol II   27  
vrouwen fol I   13   18
fol II   14   19
wonsel fol I 30 27   32   37   28
fol II 31 28   33   38   29
vveerdt i fol I   5  
fol II   6  
weerdt ii fol I 38   31
fol II 41   32
vveerdt iii fol I   31   35   91  
fol II   32   38   98  
Aantal folio's per Ingebonden boek 41 32 6 38 8 98 8 6 32

Aantal ex.
VERVLIET EN S'CONINX 1588-1594 B KB II 46446 B KB VH 23888 B KB VH 23889 G UB R 570 (1) G UB R 570 (2) G UB R 1209 G KB 765 A 21 W HAB Lp 4o 17
Totaal der ex. v. elk vel
titelvel 1588 fol I  
fol II   1
titelvel 1589 fol I   1 1  
fol II   4 4 2
titelvel 1590 fol I  
fol II   1
voorwerk fol I 2   2 2   2 2  
1589-90 fol II 3   3 3   3 3 10
titelvel 1591 fol I   1  
fol II   4   1
titelvel 1592 fol I  
fol II   2
titelvel 1593 fol I 1   1  
s'Coninx fol II 4   4   2
titelvel 1593 fol I   1   1  
Vervliet fol II   2   2   2
titelvel 1594 fol I   1  
chefs fol I   5   4  
[2] fol II   6   5   4
daems fol I   33 26   15 26  
fol II   34 29   14 29 6
damant fol I   75  
fol II   76   2
deybarra fol I   21  
fol II   22   2
etten fol I   83  
fol II   84   2
euterpe fol I 23 14 69   20 9  
fol II 26 15 70   21 10   7
farneze fol I   11   22   6  
fol II   12   25   7 5
feytens fol I 44 39 59 37   28   (ro) 9 + 1 ro
fol II 45 42 60 38   31   5 (ro) 9 + 1 ro
fuentes fol I   23   7  
fol II   24   11   4
gallo fol I   45 23   12 27  
fol II   46 24   13 28 7
georges fol I   31  
fol II   32   2
ghysens fol I   73  
fol II   74   2
grammey fol I  
fol II   2
granvelle fol I   18   -   3
fol II   19   9   4
halmale fol I 7 5 15   23 12  
fol II 10 8 16   24 15   8
helmans fol I 32 22 65 32 5   20  
fol II 33 23 66 33 6   21 10
inkoomste fol I   7  
fol II   8   2
carro fol I 35 36 49 13 32   22  
fol II 38 37 50 15 33   25 10
catanio fol I   22   10 31  
fol II   25   11 32 4
claerhout fol I 16 16 67 9 31 24   12  
fol II 17 13 68 12 28 27   13 12
crabbe fol I 20 26 35  
fol II 21 27 36   6
chefs fol I   5   4  
[2] fol II   6   5   4
daems fol I   33 26   15 26  
fol II   34 29   14 29 6
damant fol I   75  
fol II   76   2
deybarra fol I   21  
fol II   22   2
etten fol I   83  
fol II   84   2
euterpe fol I 23 14 69   20 9  
fol II 26 15 70   21 10   7
farneze fol I   11   22   6  
fol II   12   25   7 5
feytens fol I 44 39 59 37   28   (ro) 9 + 1 ro
fol II 45 42 60 38   31   5 (ro) 9 + 1 ro
fuentes fol I   23   7  
fol II   24   11   4
gallo fol I   45 23   12 27  
fol II   46 24   13 28 7
georges fol I   31  
fol II   32   2
ghysens fol I   73  
fol II   74   2
grammey fol I  
fol II   2
granvelle fol I   18   -   3
fol II   19   9   4
halmale fol I 7 5 15   23 12  
fol II 10 8 16   24 15   8
helmans foI l 32 22 65 32 5   20  
fol II 33 23 66 33 6   21 10
inkoomste fol I   7  
fol II   8   2
carro fol I 35 36 49 13 32   22  
fol II 38 37 50 15 33   25 10
catanio fol I   22   10 31  
fol II   25   11 32 4
claerhout fol I 16 16 67 9 31 24   12  
fol II 17 13 68 12 28 27   13 12
crabbe fol I 20 26 35  
fol II 21 27 36   6
langhart fol I 24   87   18  
fol II 25   88   19   4
leiua fol I   19   7  
fol II   20   6   3
mechelman fol I   77  
fol II   78   2
moneglia fol I   3 26  
fol II   4 25   3
noot fol I 11 9 61 6 26   8  
fol II 14 12 62 7 27   9 11
opmeer fol I   10 85   - 25   6
fol II   11 86   17 26   7
orco fol I   55  
fol II   56   2
pardo fol I 28   53 34 34   23  
fol II 29   54 35 35   24 8
peeters fol I 6   89  
fol II 5   90   4
re fol I 19 17 47 5   20   17  
fol II 22 20 48 8   23   18 10
roy fol I  
fol II   1
scholier fol I 36 25 43 10 29   10  
fol II 37 28 44 11 30   11 11
t'shertogen fol I 8 6 71   13 13  
fol II 9 7 72   14 14   8
b. de smidt fol I 31   81   7  
fol II 34   82   8   6
i. de smidt fol I 12 18 63   15 21  
fol II 13 19 64   16 22   9
sterckheyt fol I   13  
fol II   14   2
stuytelinck fol I 39   79   11  
fol II 42   80   12   4
sueiro fol I 18 29 27 31 39   16 9
fol II 15 34 28 30 38   19  
sweerdts fol I   21   3
fol II   24   2
tassis fol I   39 -   - 8   4
fol II   40 14   8 5   6
vergano fol I   31 29   17  
fol II   32 30   18   4
vrouwen fol I   16   14  
fol II   17   15 4
wonsel fol I 40 40 41 27 40 29   34  
fol II 41 41 42 28 41 30   35 12
vveerdt i fol I  
fol II   1
weerdt ii fol I 43   9   36  
fol II 46   10   37 5
vveerdt iii fol I   43 91 36  
fol II   44 91 39   6
Aantal folio's per Ingebonden boek 46 44 92 39 41 31 15 + 1 (fol. 16) 16 37  

B KB II 618384: Deze zes folio's zijn ingebonden na II 618384 fol. 1-18 (= vellen van Gillis van den Rade), en lopen dus van fol. 19 tot fol. 24.

G KB 765 A 21 fol. 16 is een blad met het monument uit de slotvellen van Gillis van den Rade.

Telt men de ingebonden exemplaren op, dan bekomt men als resultaat 35.

Echter moet men bedenken dat B KB II 618384 in beide reeksen meetelt, en dat W HAB 23.1 Poet. 2o (1) een exemplaar is van de Lofsang van Braband, met enkel een titelvel (1585) en het voorwerk der P.W.

Motie

Op haar plenaire vergadering van 21 juni 1967 heeft de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde de hier volgende motie goedgekeurd:

 

‘De Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde spreekt haar waardering uit voor het zware werk dat de Belgisch-Nederlandse Commissie voor de spelling van de bastaardwoorden zich heeft opgelegd. De Academie meent dat het rapport van deze Commissie bewijst dat het een hachelijke onderneming is de spelling van de vreemde woorden en bastaardwoorden te willen vernederlandsen “volgens fonologische principes”. De Academie acht de gehele of gedeeltelijke vernederlandsing van bepaalde grafieën, woorden of woordgroepen niet gelukkig, in sommige gevallen zelfs moeilijk te verantwoorden. Gelet op het feit dat algemene en consequente vernederlandsing niet uitvoerbaar, althans inopportuun is gebleken, geeft de Academie er de voorkeur aan de vernederlandsing van de bastaardwoorden niet verder door te voeren dan binnen de mogelijkheden door de woordenlijst van 1954 geboden.’

 

Naar aanleiding van het ‘Rapport van de Belgisch-Nederlandse Commissie voor de spelling van de bastaardwoorden’, uitgegeven door het Ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur (Directie der Internationale Culturele Betrekkingen, Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord, 1967), werd door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde opdracht gegeven aan een bijzondere commissie het hierboven genoemd ‘Rapport’ van op- en aanmerkingen te voorzien, die aan de heer Minister van de Nederlandse Cultuur werden meegedeeld.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs