Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1966

[p. 37]

Bij het zesde eeuwfeest van de zalige Heinrich Seuse, O.P.
door Stephanus G. Axters, O.P. Lid van de Academie

Voor de Nederlanden heeft het eeuwfeest van de op 25 januari, 1366, te Ulm in Baden-Wurttemberg overleden en op 16 april, 1831, zalig verklaarde Heinrich Seuse niet alleen zijn betekenis omdat de Duitse mysticus, blijkens zijn autobiografie⁽¹⁾, in ieder geval twee keer de Nederlanden heeft bezocht, één maal overigens om een Kapittelvergadering bij te wonen ‘waar hem veel leed wachtte omdat hij boeken schreef’. Heinrich Seuse kan bij historici ernstiger Nederlandse referenties laten gelden, zo vooreerst al het feit dat hij, zoals hij zelf in zijn autobiografie te kennen geeft⁽²⁾, enige tijd te Keulen aan het in 1248 opgerichte ‘studium generale’ van de dominicanen studeerde waar, blijkens een oorkonde uit het jaar 1331, in vermeld jaar minstens vier confraters uit de Nederlanden verbleven die bij het testament werden betrokken van Godevart Hardevust waarover die oorkonde handelt⁽³⁾.

Verder moeten wij er aan herinneren dat, bij de aankomst van de Duitse mysticus te Keulen, de naam van Hendrik van Leuven O.P. († na 1302), in 1292 prior te Leuven⁽⁴⁾ en even later lector te Keulen⁽⁵⁾, onder meer dank zij een in laatst genoemde stad

(1) Seuses Leben, l. 1, c. 23 en 26; ed. K. Bihlmeyer, Heinrich Seuse, Deutsche Schriften, Stuttgart, 1907, p. 68¹⁷-²¹, 78²³.

(2) C. 42; ed. K. Bihlmeyer, p. 143¹⁰.

(3) Opgenomen bij G. Löhr, Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, t. II, in Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, fasc. 15, Leipzig, 1922, p. 135-137, nr. 333.

(4) Zie de oorkonde van het jaar 1292, opgenomen bij Paquot, Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liége et de quelques contrées voisines, t. IX, Leuven, 1767, p. 229.

(5) Zie de oorkonde van het jaar 1297, opgenomen bij G. Löhr, O.P., Beiträge..., t. 2, p. 58, nr. 112.

[p. 38]

door hem gehouden preek⁽⁶⁾ onder Keulse dominicanen nog voortleefde, terwijl de naam van een lector uit Straatsburg om zijn voor een Kapittel te Leuven gehouden Preek van de Gulden Berg⁽⁷⁾ in het Brabantse hoog aangeschreven stond. Hierbij heeft het nu zijn betekenis dat de Straatsburgse lector, Nikolaas van Straatsburg namelijk⁽⁸⁾, als vicaris-provinciaal van de ‘Teutonia’ tegenover Seuse als hogere overste kon en moest optreden en bij het te Keulen tegen Meester Eckhart, O.P. († 1327) aanhangig gemaakt proces als pleitbezorger van de bijzonder op metafysiek gestelde magister bij Eckharts belagers aangeschreven stond als ‘fautor et defensor maximus fratris Aycardi et haereseum suarum’⁽⁹⁾. Zo zal het met het goedvinden zijn van deze vicaris-provinciaal van de ‘Teutonia’ dat Seuse zijn Büchlein der Wahrheit⁽¹⁰⁾ schreef, dat men als een in orthodoxe zin herziene formulering kan beschouwen van sommige bij Eckhart eerder gewaagde stellingen. Ook moeten wij er hier aan herinneren dat Hendrik van Leuven met zijn Keulse en de Leesmeester van Straatsburg met zijn Leuvense preek nog vóór andere dominicanen in de Nederlandse literatuur een bescheiden plaats wisten te veroveren, waarvoor in het eerste geval elf, in het tweede 28 handschriften nog steeds getuigen⁽¹¹⁾, terwijl zij zo wel chronologisch als om zijn drukkere verspreiding alleen door Thomas van Cantimpré, O.P. († 1270-1272) worden voorbijgestreefd⁽¹²⁾.

(6) Ed. St. G. Axters, O.P., De zalige Hendrik van Leuven, O.P. als geestelijk auteur, in Ons Geestelijk Erf, r. XXI, 1947, p. 251-254.

(7) Ed. St. G. Axters, O.P., De preek op den Gulden Berg, door den Leesmeester van Straatsburg, in Tijdschrift voor Taal en Letteren, t. XXVIII, 1940, p. 20-39.

(8) Zie voor de identificering van de Leesmeester van Straatsburg met Nikolaas van Straatsburg: W. Dolch, Die Verbreitung oberländischer Mystikerwerke im Niederländischen, auf Grund der Handschriften dargestellt, t. I, Weida i.Th., 1909, p. 66-68.

(9) Zie Georg Boner, Das Predigerkloster in Basel von der Grûndung bis zur Klosterreform, 1233-1429, Basel, 1935, p. 116.

(10) Ed. K. Bihlmeyer, Heinrich Seuse, Deutsche Schriften, p. 326-359.

(11) Zie onze hierboven vermelde uitgave van de Keulse preek van Hendrik van Leuven en onze uitgave van de Preek op de Gulden Berg, door de Leesmeester van Straatsburg.

(12) Zie onze Bijdragen tot een bibliographie van de Nederlandsch Dominikaansche Vroomheid, I, in Ons Geestelijk Erf, r. VI, 1932, p. 15-24.

[p. 39]

Voorts heeft het voor Seuses verhouding tot de Nederlanden eveneens enige betekenis dat er in de Nederlanden reeds vroeg belangstelling was te vinden voor een paar, wat hun echtheid betreft, onbetwiste preken van degene die, het weze dan door mondeling of door geschreven onderricht, het meest tot Seuses theologische scholing heeft bijgedragen. Van Meester Eckhart bezitten wij immers een paar, wat hun authenticiteit betreft, onbetwiste preken in Middelnederlandse codices uit de eerste helft van de veertiende eeuw⁽¹³⁾.

Voor de betekenis welke men, bij de culturele Geschiedenis van de Nederlanden, aan Seuse moet toekennen, zijn dergelijke referenties intussen steeds minder belangrijk dan het feit dat Seuse, blijkens de nog bewaarde handschriften, bepaald vlugger dan Tauler tot de Nederlanden wist door te dringen en de belangstelling van de Nederlandse kopiïsten en van de Nederlandse lezers ook langer wist te handhaven dan Eckhart. Tot deze vaststelling zijn wij namelijk gekomen bij een onderzoek dat wij om een ons uit het buitenland gegeven opdracht hadden ingesteld. Terwijl er ons voor Meester Eckhart en ook voor Tauler tot nog toe slechts een veertigtal in het Duits gestelde codices bekend zijn, bracht dit onderzoek ons namelijk voor Seuse tot een lijst van vooralsnog 524 Nederlandstalige handschriften, waarbij vooral de kopieën van het Horologium, - een vijftigtal codices, - het voor Nederlandse lezers mogelijk maakten om de Minnezanger uit Konstanz, dank zij de directheid van het betoog, als het ware op de voet te volgen.

‘Het was een ionghelinc, Gode bekent, die welke doe hi was in die eerste bloeme siinre ioghet, begonde te ghevene hem ten ydelen dinghen der werelt ende te vlietene in die onghestadighe ghenoechte der werelt’⁽¹⁴⁾.

Dit zijn de bewoordingen waarmee de auteur van het Horologium aeternae sapientiae, fris en beeldrijk, het hart van talrijke lezers in de Nederlanden spoedig schijnt te hebben veroverd en waarmee hij hen er toe bracht verder met de lectuur door te gaan. Duidelijk

(13) Zie onze Bijdragen tot een Bibliographie..., in Ons Geestelijk Erf, t. VI, 1932, p. 113-125.

(14) Ed. Hildegarde van de Wijnpersse, Oerloy der Ewigher Wijsheit (Horologium sapientiae door Henricus Suso O.P.), Groningen-Batavia, 1938, p. 2²⁷-³⁰.

[p. 40]

is het echter intussen niet in welk milieu men voor het eerst voor de verspreiding van zijn werken in de Nederlanden heeft geijverd. Wel zijn er, in dit verband, verschillende feiten waarmee men ernstig moet rekening houden.

Vooreerst bezit men nog steeds een brief van Geert Groote († 1384) aan Jan Cele († 1417), waar hij deze verzoekt om hem een verzorgde kopie te sturen van het Horologium dat Cele in een bijzonder vertrouwbaar handschrift bleek te bezitten⁽¹⁵⁾. Die brief dagtekent uit het jaar 1380. Verder heeft Groote eens aan Johannes ten Water dringend de raad gegeven om een hoofdstuk uit het Horologium, dat namelijk met de titel De scientia utilissima homini mortali⁽¹⁶⁾ een maand lang steeds opnieuw ter hand te nemen. Boven deze tweede brief prijkt nu het jaartal 1382. Hierom is het dan ook niet verrassend dat de promotor van de Moderne Devotie het Horologium in een lijst opnam van werken welke hij steeds wilde in zijn bereik hebben. Seuses werk zal immers waarschijnlijk zijn bedoeld met de woorden ‘Anselmi horologium’ welke wij als een ‘homoteleuton per omissionem’ moeten begrijpen en dan ook emenderen tot ‘Anselmi Prosologion et Susonis Horologium’⁽¹⁷⁾.

Grootes belangstelling voor Seuse zal men dus niet betwisten en het zal dank zij zijn invloed zijn dat Seuses Die hundert betrachtungen und begehrungen bij de zusters van het Lamme van Diesen-huis⁽¹⁸⁾ en de Cursus aeternae sapientiae bij de koorvrouwen van Diepenveen⁽¹⁹⁾ zeer gunstig stonden aangeschreven.

Bij dergelijke feiten kunnen wij nu niet zonder meer besluiten dat de kringen die bij Geert Groote aansloten, de Zusters namelijk van het Gemene Leven en de koorvrouwen van Diepenveen vóór alle andere kringen van Vromen voor de verspreiding hebben

(15) Ed. W. Mulder, S.J., Gerardi Magni Epistolae, in Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. III, Antwerpen, 1933, p. 43.

(16) Ed. W. Mulder, S.J., Gerardi Magni Epistolae, p. 127.

(17) Zie Thomas Hemerken van Kempen, Vita Gerardi Magni, c. XVIII; ed, M.J. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis... Opera omnia, t. VII, Freiburg i.B., 1922, p. 98¹-³.

(18) Zie Dat Leven onser liever eerweerdiger moeder Andries Yserens, ed. O.A. Spitzen, Het leven der eerwaardige moeder Andries Yserens, overste van het Lammenhuis te Deventer, Overleden in den jare 1502, in Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, t. II, 1875, p. 208.

(19) Zie Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepenbeen (handschrift D), Leiden, 1904, p. 10.

[p. 41]

geijverd van Seuses werken in de Nederlanden en er zijn gedateerde handschriften die ons, in dit verband, tot voorzichtigheid moeten aanzetten, zo vooreerst al een codex uit Gouda waar bij het Orloy nog wel in letterschrift het jaartal 1325 werd aangebracht⁽²⁰⁾ en een codex uit Zurich waar het jaartal 1388 tweedehands werd geëmenteerd tot 1308⁽²¹⁾. Met een jaartal zoals het jaar 1325 kunnen wij ons intussen maar moeilijk verzoenen wanneer het om de vertaling gaat van een werk waarvan de Latijnse grondtekst volgens K. Bihlmeyer⁽²²⁾ eerst in 1334, volgens C. Gröber⁽²³⁾ in de jaren 1333-1334, volgens H.S. Denifle, O.P.⁽²⁴⁾ in de jaren 1334-1341 is ontstaan. Met een tweedehands jaartal zoals het jaar 1308 kunnen wij ons voor de Getijden van de Eeuwige Wijsheid evenmin verzoenen wanneer het om een auteur gaat die eerst in de jaren 1295-1300 werd geboren.

Intussen ontmoeten wij in een codex uit Sint-Omaars (Saint-Omer) met ‘susoniana’ het jaartal 1359⁽²⁵⁾ en in een Leidse codex met de Grtijden van de Eeuwige Wijsheid het jaartal 1358⁽²⁶⁾. Het jaartal bij dit Leidse handschrift werd echter door een moderne hand aangebracht en wij moeten er ons hier bijgevolg niet verder mee inlaten.

Verder sluit het jaartal bij de codex uit Sint-Omaars (Saint-Omer) direct aan bij de Collocutio dydas-calica super elementis catholice fidei en gaat duidelijk op de tijd terug wanneer de kopie werd vervaardigd van de Collocutio, die van eenzelfde hand is als de hieraan voorafgaande Seuse-teksten Horologium sapientiae en Cursus aeternae sapientiae. Hoewel bij de verder nog volgende Centum meditationes een andere hand aan de beurt komt, schijnt het jaartal 1359 dus voor het Horologium en voor de Cursus niet zonder betekenis te zijn, maar het jaartal gaat wellicht niet op deze kopie terug die als het werk van een vijftiende-eeuwse hand voorkomt.

(20) Thans het ms. Gouda, Stadsbibliotheek, 297 a, p. 343.

(21) Thans het ms. Zurich, Zentralbibliothek, C. 137.

(22) Heinrich Seuse, Deutsche Schriften, p. 108*-109*.

(23) Der Mystiker Heinrich Seuse, Die Geschichte seines Lebens, Die Entstehung und Echtheit seiner Werke, Freiburg i. Br., 1941, p. 64 en p. 86.

(24) Die deutschen Schriften des Seligen Heinrich Seuse aus dem Predigerorden, nach den âltesten Handschriften, in jetziger Schriftensprache, t. 1, Munchen, 1876-1880, p. XXIV.

(25) Ms. Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 292, f. 139.

(26) Ms. Leiden, Univeristeitsbibliotheek, Lett. 1532.

[p. 42]

Het jaartal moeten wij misschien als de datering beschouwen van de codex waarop de kopie uit de Sint-Bertinusabdij te Sint-Omaars (Saint-Omer) rechtstreeks teruggaat.

Hierom is het voorzichtiger, zo lang het om gedateerde handschriften gaat, voor een aanvaardbare oudste datering genoegen te nemen met het jaartal 1373 dat alweer voorkomt in een codex die in de Sint-Bertinusabdij werd vervaardigd en als een kopie moet worden beschouwd van het hierboven reeds besproken handschrift uit Sint-Omaars (Saint-Omer)⁽²⁷⁾.

Verder zal het aan niemand ontgaan dat de kopiist die het eerste van de twee hier besproken handschriften uit Sint-Omaars (Saint-Omer) heeft vervaardigd, door het opnemen van het Horologium en van de Cursus, waaraan even later nog de Centum meditationes werden toegevoegd, als het ware een ‘Corpus susonianum’ heeft willen tot stand brengen, waar bijgevolg naar zijn bescheiden mening ook de door Seuse aan de lezers van het Horologium⁽²⁸⁾ aanbevolen Cursus volledigheidshalve bij hoorde. Zo is het dan ook duidelijk dat degenen die voor de Keulse drukker Conrad Winters de tekst gereed maakten van de rond het jaar 1480 van de pers gekomen vroegdruk met het Horologium en met de Centum meditationes, overeenkomstig een sinds jaren gevestigde traditie handelden wanneer zij hier ook de Cursus aeternae sapientiae aan toevoegden. Een exemplaar van deze ‘editio princeps’ van de Latijnse tekst konden wij overigens vóór een paar jaren ter hand nemen bij de ‘Faculty of Theology’ van de jezuïeten te Milltown Park aan de rand van Dublin⁽²⁹⁾.

Wanneer wij de thans bekende codices als een trouwe spiegel kunnen beschouwen van de Nederlandse belangstelling voor Seuse, dan kunnen wij nu uit de kopiïstenijver in de Sint-Bertinusabdij besluiten dat wij het eerste ijveren voor Seuselectuur in de Nederlanden niet uiteraard in de sinds hun stichting bij Geert Groote aansluitende zusters van het Meester-Geertshuis moeten gaan zoeken.

Verder bezaten, - om nu maar een paar kloosterorden te

(27) Ms. Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 361, f. 134v.

(28) Ed. C. Richstätter, S.J., Beati Henrici Susonis Ordinis Praedicatorum Horologium Sapientiae, Turijn, 1929, p. 266.

(29) Zie hiervoor nog M.L. Polain, Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique, t. 3, Brussel, 1932, p. 789, nr. 3640.

[p. 43]

noemen, - ook de cisterciënzers van Ter Duinen bij Veurne⁽³⁰⁾ en de kartuizers van het Sint-Sophiaklooster te Vught in Noord-Brabant⁽³¹⁾ eveneens werken van Seuse, maar het was ons niet mogelijk naar het jaar te gissen wanneer voor het eerst Seusecodices in deze huizen werden aangeworven.

Bij dit alles ging het intussen voor eenzelfde werk niet steeds om een zelfde vertaling en een vertaling werd ook niet steeds, na dat zij voor verspreiding was bruikbaar gebleken, zonder wijzigingen aan anderen doorgegeven. Zo moeten wij er hier aan herinneren dat volgens W. Dolch⁽³²⁾ Die hundert betrachtungen und begehrungen in ieder geval zes keer werd in het Nederlands vertaald, éénmaal evenwel naar Jordaens' Latijnse bewerking en wij hebben tot nog toe niet kunnen nagaan in hoe ver de 120 ons tot nog toe bekende codices met de Honderd artikelen alle even gedwee bij een of andere van deze zes redakties aansluiten. Verder moet de Noord-Nederlandse omwerking van de Brabantse vertaling van het Horologium, waaraan A.G.M. van de Wijnpersse⁽³³⁾ en J.J. Mak⁽³⁴⁾ herinneren, ons ook voor de verschillende codices van éénzelfde vertaling tot grote voorzichtigheid aanzetten.

Vooral moeten wij er hier aan herinneren dat men alleen met het inventorizeren van in het Nederlands gestelde handschriften niet tot een bij benadering juiste kijk kan komen op wat de belangstelling voor Seuse in de Nederlanden eenmaal is geweest. Talrijk zijn immers ook de codices met de oorspronkelijke tekst van het Horologium die aanvankelijk aan Nederlandse kloosters hebben toebehoord en men mag ook niet te vlug de Franse en de Duitse handschriften afwijzen als, in dit verband, niet ter zaak horend.

Wat de Latijnse codices betreft, willen wij er hier alleen aan herinneren dat het Horologium niet op een Nederlandse bewerking

(30) Zie A. Sanderus, Bibliotheca Belgica manuscripta, t. 1, Rijsel, 1641, p. 191.

(31) Zie L. Verschueren, O.F.M., De bibliotheek-cataloog der Kartuize S. Sophia te Vught, in Historisch Tijdschrift, t. 15, 1936, p. 33, nr. 198.

(32) Die Verbreitung oberländischer Mystikerwerke im Niederländischen, auf Grund der Handschriften dargestellt, t. 1, Weida in Th., 1909, p. 73-77.

(33) De Dietse vertaling van Suso's Horologium aeternae sapientiae, Groningen-'s-Gravenhage, 1926, p. 62-71.

(34) De Dietse vertaling van Gerlach Peters' Soliloquium, Asten, N. Br., s.a. (1936), p. 128, n. 5.

[p. 44]

heeft moeten wachten om onder Nederlandse lezers belangstelling te vinden. Wij konden immers in de jongste maanden een handschrift met de Latijnse tekst ter hand nemen dat uit het jaar 1373 dagtekent en ook een tweede codex met deze tekst uit het jaar 1389. Het eerste van deze twee handschriften werd nu, blijkens het Explicit, in de Sint-Bertinus-abdij te Sint-Omaars (Saint-Omer) vervaardigd, het tweede werd door een heer uit de Duitse ridderorde voor de Sint-Paulus-abdij te Utrecht geschreven⁽³⁵⁾.

Ook heeft het voor ons zijn betekenis dat wij van het in het jaar 1389 te Chateauneuf voltooide Orloge de sapience, van de Franse vertaling bijgevolg van het Horologium, te Brussel⁽³⁶⁾ een codex konden ter hand nemen die in 1448 te Rijsel werd vervaardigd en te Parijs⁽³⁷⁾ drie handschriften uit Bethune. Zo is het dus duidelijk dat men in Zuidvlaamse steden dankbaar de Franse vertaling ter hand nam.

Voorts komt het tot op een zekere hoogte waarschijnlijk voor dat, wanneer het volgens K. Ruh⁽³⁸⁾ bij uit het Nederlands in het Duits vertaalde teksten vaak alleen om ‘Umsetzung’ ging en niet om ‘Ueberzetzung’, hetzelfde zich eveneens in omgekeerde richting voordeed, waarom de taalgrens de boekenruil tussen de Nederlanden en Duitsland maar weinig zal hebben gehinderd en een Nederlander bijgevolg ook een in het Duits gesteld boek kon ter hand nemen. Dit betekent voor ons dat Nederlanders niet alleen een Berlijnse codex met het Bok der ewighen wisheit⁽³⁹⁾, niet alleen een Nederduitse bewerking van het Horologium, maar ook in het Ripuarisch of in het Alemannisch bewaarde handschriften konden lezen. Dit betekent dat men ook met een niet onbelangrijke, maar intussen nog steeds niet bewezen hulp van Duitse zijde moet rekening houden.

De hulp van Nederlandse zijde bij de verspreiding van Seuses werken onder Duitse lezers staat daarentegen wel vast. Wij bezitten immers een Latijnse bewerking van Die hundert betrach-

(35) Thans het ms. Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 290.

(36) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 10981.

(37) Hiermee bedoelen wij de mss. Parijs, Bibliothèque Nationale, français, 455-456, 458 en 1118.

(38) Altniederlândische Mystik in Deutschsprachiger Ueberlieferung, in Dr. L. Reypens-Album, Antwerpen, 1964, p. 357-382.

(39) Zie het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 172.

[p. 45]

tungen und begehrungen die, volgens verschillende handschriften⁽⁴⁰⁾ het werk is van een koorheer van Groenendaal. Met de auteur, die ons aldus de Centum meditationes schonk, wordt volgens een Parijse codex⁽⁴¹⁾ Jan van Schoonhoven bedoeld. Voor een Brussels handschrift⁽⁴²⁾ gaat het hierbij echter om een ‘frater Guillermus, canonicus regularis sancti Augustini domus Viridisuallis in Brabancia’, blijkbaar bijgevolg om Willem Jordaens († 1372), de enige koorheer met de naam Willem die in die jaren in Groenendaal is gebleven en tevens ook de auteur aan wie het Obituarium van Groenendaal zijn Latijnse Ruusbroec-vertalingen ten goede aanrekent⁽⁴³⁾. Onder de handschriften van de in Groenendaal vervaardigde bewerking van Seuses Hundert betrachtungen und begehrungen ontmoeten wij er nu een dat eens aan de kartuize Vauvert in de buurt van Parijs⁽⁴⁴⁾ en een dat aan de kartuize te Asti in de provincie Alexandria heeft toebehoord⁽⁴⁵⁾, alsook andere die in de Sankt-Mathias-abdij te Trier⁽⁴⁶⁾, in het Stift te Sankt-Gall⁽⁴⁷⁾, in het Schottenkloster te Wenen⁽⁴⁸⁾ of ook nog in het koorherenklooster te Zagan, in het door Polen genaaste deel van Pruisen bijgevolg⁽⁴⁹⁾ werden vervaardigd. Om het belang dat aan deze vertaling moet worden toegekend, delen wij hier dan ook de lijst mee van de 32 ons tot nog toe bekende codices met de Centum meditationes, waarvan wij er echter vijf geheel tot onze spijt niet hebben kunnen inkijken.

(40) Zo wordt de vertaler voorgesteld in de mss. Luik, Bibliothèque de l'Université, Coll. Wittert, 38, f. 49r.-67r.; Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek, 485, p. 197-233; en 508. p. 413-437; Trier, Priesterseminar, 77, f. 134r.-140v.; en Utrecht, Universiteitsbibliothek, 5. E. 2, f. 5b-12d.

(41) Thans het ms. Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 458, f. 199r.-210v.

(42) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 2335, f. 94r.-v.

(43) Ed. M. Dijkmans, S.J., Obituaire du monastère de Groenendael dans la forêt de Soignes, coll. CRH., in-8^o, Brussel, 1940, p. 306-307.

(44) Thans het ms. Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 458.

(45) Thans het ms. Washington, The Holy Name College, 17.

(46) Thans de mss. Trier, Stadtbibliothek, 496/1599, f. 74-93, en Trier, Priesterseminar, 77.

(47) Thans de mss. Sankt-Gall, Stiftsbibliothek, 585, p. 197-233; 519, p. 413-437; en 1013, p. 1-26.

(48) Thans het ms. Wenen, Schottenkloster, 55. g. 5 (398).

(49) Thans het ms. Wroclaw, Universiteitsbibliotheek, I.Q. 138, f. 129 v.-137v.

[p. 46]

Bamberg, Staatsbibliothek, Q. VI. 73.

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, 508 (Theol. fol. 489), nu in Tubingen.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 462.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 2335.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 2689 (2132).

Danzig, Stadtbibliothek, Marienkirche, in-4^o, 152.

Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 2274.

Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 57.

Keulen, Stadtarchiv, W. 8^o 10.

Keulen, Stadtarchiv, W. 8^o 95.

Keulen, Stadtarchiv, W. kl. 8^o, 69.

Keulen, Stadtarchiv, W. 12^o 10.

Leipzig, Universitätsbibliothek, 499.

Luik, Bibliothèque de l'Université, Coll. Wittert, 38.

Paderborn, Erzbischöfliche Akademische Bibliothek, B a 31.

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 458 (onder de naam van Jan van Schoonhoven).

St.-Gallen, Stiftsbibliothek, 485.

St.-Gallen, Stiftsbibliothek, 519.

St.-Gallen, Stiftsbibliothek, 1013.

Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 292.

Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 361.

Stonyhurst (Whalley), Great College, LXVIII.

Trier, Priesterseminar, 77.

Trier, Stadtbibliothek, 496/1599.

Trier, Stadtbibliothek, 497/1598.

Utrecht, Universiteitsbibliotheek, 5. E. 2 (Catalogus, 369).

Valenciennes, Bibliothèque municipale, 238 (229), f. 7v-14r.

Washington, The Holy Name College, 17.

Wenen, Schottenkloster, 102.

Wenen, Schottenkloster, 55. g. 5 (Catalogus, 398).

Wroclaw, Universiteitsbibliotheek, I.Q. 138.

Wroclaw, Universiteitsbibliotheek, I.D. 2 a.

Geografisch zo wel tot Groningen⁽⁵⁰⁾ als tot Sint-Omaars⁽⁵¹⁾, zowel tot Sint-Omaars als tot het klooster Nazareth bij Bredevoort

(50) Voor de belangstelling voor Seuse te Groningen getuigt het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 11. 172, f. 64v.-82v.

(51) Voor de belangstelling voor Seuse te Sint-Omaars (Saint-Omer) getuigen nog steeds de handschriften Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 292 en 361.

[p. 47]

in Gelderland⁽⁵²⁾ doorgedrongen, schijnt Seuse van het Noorden tot het Zuiden en van de uiterste Westhoek tot bij de oostelijke grens in talrijke kringen tot het eind van de Middeleeuwen een gezochte auteur te zijn geweest en wij stellen vast dat er in het jaar 1601 in een klooster te Wevelgem in West-Vlaanderen in Nederlandse vertaling nog een kopie werd voltooid van het Horologium⁽⁵³⁾.

Ook op een paar secundaire verschijnselen willen wij hier nog wijzen, waaruit eveneens de grote vertrouwdheid met Seuse blijkt. Vooreerst kwamen er spoedig, zoals bij druk ter hand genomen auteurs meer voorkomt, talrijke aan zijn werken ontleende excerpten in omloop die in bepaalde gevallen aan anderen werden doorgegeven en aldus buiten hun context een autonoom bestaan hebben gekend.

Verder is men voor een paar excerpten nog heel wat vrijer te werk gegaan. Herhaaldelijk ontmoeten wij bij voorbeeld in Getijden- en Gebedenboeken een communiegebed, waarbij de laatste bladzijde uit een hoofdstuk van het Büchlein der Ewigen Weisheit zonder enige overgang bij de Nederlandse tekst aansluit van het Adoro te, terwijl in de titel bij dit gebed Sint Thomas van Aquino, O.P., weleens voor het geheel wordt verantwoordelijk gesteld. De aan Seuse ontleende passus, die blijkbaar sinds lang tot het ‘commune sanctorum’, tot het gemeenschappelijk bezit der heiligen behoorde, vangt aan met de woorden: ‘Ay, du levende vrucht’⁽⁵⁴⁾.

Ook titelverwantschap stemt tot nadenken. Terwijl ik tot nog toe de uurwerk-metafoor in de aan Seuse voorafgaande literatuur niet heb kunnen achterhalen, zijn ons namelijk thans elf in latere tijd voor een vroom gebruik opgestelde ‘Uurwijzers’, twee in

(52) Voor de belangstelling voor Seuse in het klooster Nazareth bij Bredevoort getuigt bij voorbeeld het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 1094 (Von Arnswaldt, 3158), f. 102b-110a, dat intussen spoorloos is verdwenen.

(53) Thans het ms. Brugge, Groot Seminarie, 99 (Olim Brugge, Bisschoppelijk Huis, 12b 9).

(54) Zo bij voorbeeld in de mss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 11.171, f. 81 r.-82v.; IV. 381, f. 162r.-164r.; Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 1922, f. 143v.-144v.; Haarlem, Bisschoppelijk Museum, 56, f. 138r.-141v.; Londen, British Museum, Add. 39. 638, f. 111v.-113v.; en Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 137, f. 66r.-68v.

[p. 48]

Frankrijk, twee in Duitsland en zes in de Nederlanden vervaardigde ‘Horologia’ bekend. Voor Frankrijk herinner ik hier aan het werk van Catherine du Bar († 1698) met de titel L'horloge pour l'adoration du Saint-Sacrement⁽⁵⁵⁾ en aan dat van Mère Angélique Arnauld († 1661) met de titel Horloge de la Passion⁽⁵⁶⁾. Voor Duitsland zijn er twee auteurs bekend, de dominicaan Bertholdus Teuto en de franciscaan Aloysius Etter, de eerste met een Horologium devotionis circa vitam Christi⁽⁵⁷⁾, de tweede met een Geistliches Hertz-Uhrlein⁽⁵⁸⁾. Verder heeft D.A. Stracke, S.J.⁽⁵⁹⁾ eens op zes Nederlandse Uurwijzers gewezen, waaraan er in ieder geval nog een zevende, Een geestelike orloege valt toe te voegen dat ik in de jongste weken in een Brussels handschrift heb ontmoet⁽⁶⁰⁾.

Voor Seuses invloed in de Nederlanden kan men verder ook het feit laten gelden dat hij bij ons duidelijk heeft school gemaakt. Het volstaat namelijk niet dat in een religieus geïnspireerde tekst de Wijsheid en de Dienre om beurt aan het woord komen opdat men hieruit zou mogen besluiten dat het hier om een Nederlandse bewerking gaat van fragmenten van Seuse. Vruchteloos hebben wij dan ook naar Seuses hand gezocht in 18 fragmenten waar duidelijk de Wijsheid en de Dienre aan het woord treden. Deze fragmenten vindt men in de volgende handschriften:

Amsterdam Universiteitsbibliotheek, I.F. 14, f. 61r-65v.

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, V.J. 10 (Rueter), f. 148r-154v.

Best, Coll. Mej. A. van Heesewijk, zonder nummer, f. 78r.

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV. 469, f. 93r.-102r. Charleroi, Société royale d'archéologie et de paléontologie de l'arrondissement judiciaire de Charleroi, zonder nummer; (thans onder de berusting van Notaris L. Deltenre te Thuin).

Edinburg, University Library, 65, f. 16r.

(55) 1674. Zie H. Bremond, Histoire littéraire du sentiment religieux en France, t. 9, Parijs, 1932, p. 214-219.

(56) Zie H. Bremond, Histoire..., t. 9, p. 214, n. 1.

(57) Nurnberg, 1489; Parijs, circa 1507. Zie J. Quetif, O.P., en J. Echard, O.P., Scriptores Ordinis Praedicatorum, t. 1, Parijs, 1719, p. 722-723.

(58) Zie D.A. Stracke, S.J., De XXIV uren der Passie Ons Heeren, in Ons Geestelijk Erf, t. 18, 1944, fasc. 2, p. 166-168.

(59) De XXIV uren der Passie Ons Heeren, p. 66-168.

(60) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 2010, f. 57-98.

[p. 49]

Gent, Universiteitsbibliotheek, 1353, f. 76v.-82r.

Gent, Universiteitsbibliotheek, 1761, f. 36 v.-41v.

Hamburg, Stadtbibliothek, Theol. 1576, 4^o.

Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 55.

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Lett. 223, f. 20v.-42r.

Leipzig, Universitätsbibliothek, 1518, f. 244a-256v.

Londen, British Museum, Add. 10.287, f. 85r.-v.

Maastricht, Canisianum, Coll. Nijmegen, Canisiuscollege, 1, f. 91 v.-95v., 84v.-95v.

Oxford, Bodleian Library, Rawlinson Liturg. f. 38 (Rawl. 15.801), f. 115r.-131v.

Wurzburg, Universitätsbibliothek, M.ch.O. 32, f. 128v.-129r.

Wurzburg, Universitätsbibliothek, M.ch.q. 144, f. 173r.-179v.

Zurich, Zentralbibliothek, C. 142, f. 187r.-203r.

Men moet er ook rekening mee houden dat een inventaris van Seuse-codices uiteraard fragmentarisch blijft. Hiervoor getuigen nu drie feiten. Vooreerst stemt het tot nadenken dat wij het Horologium wel in de bijna uitsluitend aan Nederlandse teksten gewijde bibliotheek-cataloog aantreffen van het Sint-Barbaraklooster te Delft, in een bibliotheek-cataloog bijgevolg uit de vijftiende eeuw, maar bij het nakijken van de Seuse-codices dit Delftse tertiarissenhuis niet onder de bezittende kloosters hebben ontmoet⁽⁶¹⁾. Verder moeten ook kloosterkronieken zoals die van Diepenveen en zoals die van het Lamme-van-Diesen-huis, bij de belangstelling voor Seuse waarvoor zij in huizen getuigen die ons geen Seuse-handschriften wisten te bezorgen, eveneens tot voorzichtigheid aanzetten. Duidelijker getuigt echter nog het feit dat wij in drie handschriften wel teksten van Seuse vermeld vinden, maar er deze niet of zo goed als niet kunnen vinden. In een eerste handschrift vinden wij wel, wat de Cursus betreft, het laatste blad waarmee overigens een katern wordt afgesloten waarvan alleen het buitenste blad behouden bleef. In een tweede handschrift gaat het blijkbaar om een kleine bibliotheek-catalogus

(61) Ed. W. Moll, De boekerij van het St. Barbara-klooster te Delft in de tweede helft der vijftiende eeuw, Eene bijdrage tot de geschiedenis der middeleeuwsche letterkunde in Nederland, in Kerkhistorisch Archief, t. 4, 1866, p. 209-285.

[p. 50]

van een thans moeilijk nog te identificeren klooster die dus niet aanvankelijk als inhoudstafel zal hebben gefungeerd. In een derde codex gaat het wel degelijk om een inhoudstafel, maar het daar vermelde Een wijsheit ghetide is in het handschrift niet aanwezig. Deze drie op leemten in ons handschriftenbezit wijzende codices zijn de handschriften:

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Theol. fol. 489, (thans te Tubingen).

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Lett. 243^111, f. 138.

Linköping, Stifts- och Landsbiblioteket, T. 216, f. 192 r.

Met alles wat de 524 door ons achterhaalde codices hebben doorgemaakt vooraleer in een of andere bibliotheek een veilig onderkomen te vinden, kunnen wij ons hier niet inlaten. Ik wil hier echter niettemin aanstippen dat ik in een Getijdenboek uit Glasgow⁽⁶²⁾ met Seuse-teksten het door een zeventiende-eeuwse hand aangebrachte ex-libris van ‘Anna Roemer’, waarschijnlijk de handtekening van Anna Roemer Visscher († 1651) aantrof en in een Getijdenboek uit Leiden⁽⁶³⁾ met Seuses Oerloy der Ewigher Wijsheit het ex-libris van Balthasar Huydecoper († 1778). Verder is het mij onbekend aan welk adres in vroegere jaren een Seuse-codex met het ex-libris van A.H. Hoffmann von Fallersleben († 1874)⁽⁶⁴⁾ en een andere met dat van C.P. Serrure († 1872)⁽⁶⁵⁾ hebben verbleven. In de twee laatst genoemde Berlijnse handschriften ontmoet men Seuses Oerloy.

Tot nadenken stemt verder nog meer een hier reeds vermelde Horologium-codex uit Wevelgem in West-Vlaanderen met een ex-libris van H.S. Denifle, O.P. († 1905) en met een tweede exlibris dat teruggaat op Guido Gezelle († 1899), het eerste met H.S. Denifle's eerste romeins, het tweede met Gezelle's jongste Kortrijks adres, wat de vraag billijkt in hoe ver de medaevist en Luthervorser en de Westvlaamse dichter elkaar kunnen hebben gekend.

(62) Thans het ms. Glasgow, The University Library, 186.

(63) Thans het ms. Leiden, Universiteitsbibliotheek, B.P.L., 2231.

(64) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 553.

(65) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 1253.

[p. 51]

Voorts ontmoette ik in de jongste maanden te Brussel een handschrift met Seuses Honderd artikelen en met het ex-libris van Willem de Vreese († 1938) die, blijkens het aangebrachte jaartal 1895, nauwelijks vier jaar met zijn universiteitstudies kon klaar zijn wanneer hij dit handschrift wist aan te werven⁽⁶⁶⁾.

Tenslotte willen wij er ook nog op wijzen dat wij, naast 524 nog behouden codices, ook nog 32 in het Nederlands gestelde Seuse-handschriften konden noteren die spoorloos zijn verdwenen of in bepaalde gevallen ook onherroepelijk vernietigd. Wanneer de meeste onder de 800 thans bekende handschriften van Thomas Hemerken van Kempens Imitatio, zoals P. Debongnie, O.C. SS. R.⁽⁶⁷⁾ vermoedt, voor een goed deel in de Nederlanden, voor een deel ook in Duitsland werden vervaardigd, dan blijkt niettemin uit het door ons ingestelde onderzoek dat in de Nederlanden alleen Seuse voor Thomas Hemerken van Kempen als een ernstig mededinger op de boekenmarkt kan worden beschouwd.

Dit betekent hierom intussen nog helemaal niet dat men zich in de meeste kringen van Vromen ongeveer even druk van zijn werken zal hebben bediend, maar in een nog steeds zeer behoorlijk te controleren geval werd er van het Horologium een bijzonder druk gebruik gemaakt. Na de Bijbel is immers dit werk van Seuse de bron waarop Thomas Hemerken van Kempen voor het derde en voor het vierde boek van de Imitatio nog wel het vaakst heeft beroep gedaan, een beroep dat alleen bij het gebruik van de werken van Sint Bernardus van Clairvaux, O. Cist. († 1153) even druk schijnt te zijn geweest⁽⁶⁸⁾. Ook zijn de ontleningen aan het Horologium in de Imitatio alweer, hoewel langs indirecte weg, aan de invloed van Seuse in de Nederlanden ten goede gekomen.

Na vier jaar bibliotheekverkenning zijn dit de besluiten waar ik toe kom, besluiten waarbij het getuigenis van de Engelse en van de Italiaanse, vooral echter dat van de Deense en dat van de Zweedse handschriften zo bescheiden blijft dat men Seuse in

(66) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bilbiotheek, IV. 198.

(67) L'auteur ou les auteurs de l'Imitation, par. J. Huijben, O.S.B., et. P. Debongnie, C. SS. R., in Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, Leuven, 1957, p. 1, n. 1.

(68) Zie H. Gleumes, Welche Mystiker haben den Verfasser der Imitatio Christi beeinflust, Munster, 1926. - P. Debongnie, Henri Su 50 et l'Imitation de Jésus-Christ, in Revue d'ascétique et de mystique, t. 21, 1940, p.p. 242-268.

[p. 52]

Engeland en in Italië, vooral echter in Denemarken en in Zweden niet kan voorstellen als een mededinger voor de auteur van de Imitatio. Alleen de belangstelling voor het Orloge de sapience was, blijkens de nog bewaarde codices, even aanzienlijk als die voor het Oerloy der Ewigher Wijsheit.

Door een miniatuur uit een handschrift van het Orloge de sapience⁽⁶⁹⁾ zittend voorgesteld met tegenover en naast hem, tot verzinnebeelding van het Horologium, twee uurwerken van vijftiende-eeuwse makelij, en vóór hem de rechtop staande en hem inspirerende Wijsheid, treedt Seuse in verschillende Nederlandse handschriften op met de door hem zelf gebruikte litteraire schuilnaam Amandus⁽⁷⁰⁾, gewoonlijk echter met de omschrijvende benaming ‘dienre der ewigher wijsheit’⁽⁷¹⁾ of ook met de benaming ‘discipel der ewigher wijsheit’⁽⁷²⁾. Slechts in één Nederlandse codex hebben wij hem in de titel bij een werk met de naam ‘Henrycus zuze’ ontmoet⁽⁷³⁾. Hoewel dit ons toelaat te onderstellen dat men in de Nederlanden van zijn leven slechts zeer weinig afwist, was hij van zijn overlijden op 25 januari, 1366, tot het eind van de Middeleeuwen in de lage landen bij de zee de drukst gezochte buitenlandse auteur.

Bij het zesde eeuwfeest van Heinrich Seuse acht ik het niet overbodig hier even aan te herinneren.

(69) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV. 111, f. 13v.

(70) Zie de mss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II.2335, f. 94r.-115v.; en Parijs, Bibliothèque Nationale, néerl., 40, f. 104r.-113r.

(71) Zie het ms. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 133. F. 28, f. 187-247.

(72) Zie het ms. Wenen, National-Bibliothek, S.N., 12.795 (F.K., 9384), f. 346-377.

(73) Zie het ms. Parijs, Bibliothèqee Nationale, néerl., 37, f. 103v.-104v.