Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1965 (1965)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1965

(1965)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Nederlandse mystieken in het buitenland
van Rupert van Deutz tot Ruusbroec
door Stephanus G. Axters, O.P.
Lid van de Academie

Eerste deel:
De historische schets

Lijst van sigla en afkortingen

AA. SS. = Acta Sanctorum.
AB. = Analecta Bollandiana, Brussel.
AFH. = Archivum Franciscanum Historicum, Quaracchi.
AFP. = Archivum Fratrum Praedicatorum, Rome.
APraem. = Analecta Praemonstratensia, Tongerlo.
CRH. = Commission royale d'Histoire, Brussel.
GK. = Gesamtkatalog der Wiegendrücke, t. 1-7.
NAKG. = Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, 's-Gravenhage.
NK. = W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, t. 1-3, 's-Gravenhage, 1923-1958.
NR. = Nieuwe reeks.
NS. = Nieuwe serie.
OGE. = Ons Geestelijk Erf, Antwerpen.
PL. = Patrologia Latina (Migne).
RAM. = Revue d'Ascétique et de Mystique, Toulouse.
RBen. = Revue Bénédictine, Maredsous.
VMKVA. = Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent.
a. = anno.
c. = caput.
col. = columna.
ed. = editio.
f. = folio.
fasc. = fasciculus.
id. = idem.
l. = liber.
ms. = manuscriptum.
mss. = manuscripta.
p. = pagina.
pp. = paginae.
s.a. = sine anno.
s.l. = sine loco.
s.n.e. = sine nomine editoris.
t. = tomus.

Een woord vooraf

Wie, na twee wereldoorlogen, te recht nog aan de leefkracht gelooft van de Westerse beschaving en hierbij van haar oudere kern, bij het steeds aanzienlijker wordende aandeel van de techniek in het alledaagse leven, nog heil verwacht, moet uiteraard met de historische functie rekening houden van talrijke cultuurwaarden, met de tijd bijgevolg wanneer ze zijn ontstaan en met de traditie waarbij ze aansloten en waarop ze, weleens tegen de tijdgeest in, zo krachtig hebben ingewerkt dat een historicus vaak, bij het indelen van de Geschiedenis in perioden, voor een hachelijke taak komt te staan.

Ook zal iemand die dankbaar musea bezoekt en voor muziek voelt, zeker niet ontkennen dat de Nederlanden zich bij de zichzelfwording van het cultureel bezit van het Westerse halfrond niet hebben onbetuigd gelaten, maar hij zal misschien vreemd opkijken wanneer men er hem terloops gaat op wijzen dat de werken van de Nederlandse mystieken in het buitenland sinds tientallen jaren op de boekenmarkt een gezochte lectuur waren wanneer men voor de Vlaamse schilderkunst nog op enkele vrij zeldzame miniaturen bleef aangewezen.

Wij menen dan ook dat het, na het onderzoek van 400 over 13 verschillende landen verspreide bibliotheken, zonder twijfel de moeite loont de verbreiding van de werken onzer markantste mystieken in het buitenland hier even onder de loupe te nemen, waarna anderen wellicht vroeg of laat in onze vaststellingen enige steun zullen vinden wanneer zij de invloed willen afwegen dien de Nederlanden bij het zich zelf worden van de Westerse beschaving hebben laten gelden. Ook menen wij dat onze kijk op het probleem al te fragmentarisch zou blijven wanneer wij dit slechts van één kant zouden trachten te benaderen.

Onze opzet is, om dit alles, tweevoudig. Vooreerst willen wij, in een Historische schets, voor een twaalftal middeleeuwse auteurs de meest markante gevallen situeren en, in zover dit kan, even toelichten. Verder willen wij, om de historische functie die aan het vertaalwerk niet kan worden betwist, voor onze mystieke auteurs uit de periode 1100-1500 een lijst voorleggen van alle tot onze dagen in omloop gekomen vertalingen, waarbij wij bewust alleen de Nederlandse vertalingen zullen onvermeld laten.

Niettegenstaande haar moeilijk te vermijden onvolledigheid zal immers ook deze Lijst van Nederlandse mystieken in vertaling voor de invloed getuigen van de Nederlandse mystiek in het buitenland.

Gaarne willen wij er hier ook op wijzen dat wij, zonder de ons zo vaak in binnen- en buitenlandse instituten verleende faciliteiten, wellicht nooit met onze omslachtige opzet zouden zijn klaar gekomen en wanneer wij hier niet aan het bijzonder gulle onthaal herinneren dat ons in een aantal buitenlandse bibliotheken is te beurt gevallen, dan is het alleen omdat men dan het onvermeld blijven van andere even inschikkelijk gebleken instellingen als een minder vriendelijk gebaar tegenover deze laatste zou kunnen begrijpen. Nergens heb ik overigens tot nog toe, voor mijn problemen, het humaan begrip gevonden dat bibliotheekbeambten meestal vanzelfsprekend achten. De handschriften die in onze Registers niet door een asterisk zullen worden voorafgegaan, getuigen dan ook op een bescheiden manier voor het gunstig onthaal dat ik in de verschillende bibliotheken mocht vinden.

Tenslotte mag hier ook de naam niet onvermeld blijven van enkele vorsers en van een paar geleerden die een voor mij vrijwel ontoegankelijke geestesdiscipline bewerken. Ook beschouw ik de door hen geboden hulp dankbaar als een blijk van waardering dat mijn werk siert. Mijn oprechte dank betuig ik dus, om hun grote belangstelling, aan Prof. Dr. M. Cappuyns, O.S.B. (Leuven), aan Prof. Dr. C.C. de Bruin (Leiden), Drs J. Deschamps (Brussel), Rh. Haacke, O.S.B. (Siegburg), Dr H. Hornung (Tubingen), Prof. Dr O. Leys (Leuven), Edmundus Mikkers, O.C.R. (Achel), D. Misonne, O.S.B. (Maredsous), Drs E. Persoons (Brussel) en Prof. Dr Fr. Unterkircher (Wenen). Nooit vergeet ik het begrip voor mijn wetenschappelijke zorgen dat ik bij hen mocht vinden.

Leuven, 15 januari 1965

Bibliografie

J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, t. 1-3. Utrecht, 1875-1880.
A. Ampe, S.J., De vroegste Ruusbroec-verspreiding in Engeland, in: OGE, t. 31, 1957, p. 395-415.
Val. Andreas, Bibliotheca Belgica, De Belgis vita scriptisque claris, in Rubea Valle prope Bruxellas, in Subsidia hagiographica, t. 3, Brussel, 1895.
Anecdota ex codicibus hagiographicis Johannis Gielemans, canonici regularis, Brussel, 1895.
St. G. Axters, O.P., Bijdragen tot een bibliographie van de Nederlandsch Dominikaansche vroomheid, in: OGE., t. 6, 1932, p. 5-39, 113-156; t. 7, 1933, p. 5-33, 117-165, 241-304; t. 8, 1934, p. 39-104, 141-201.
St. G. Axters, O.P., De preek op den Gulden Berg door den Leesmeester van Straatsburg, in: Tijdschrift voor Taal en Letteren, t. 28, 1940, p. 5-58.
St. G. Axters, O.P., Jan van Leeuwen, Een bloemlezing uit zijn werken, Antwerpen, 1943.
St. G. Axters, O.P., De zalige Hendrik van Leuven, O.P., als geestelijk auteur, in OGE., t. 21, 1947, p. 225-256.
St. G. Axters, O.P., Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, t. 1-4, Antwerpen, 1950-1960.
St. G. Axters, O.P., Hadewijch als voorloopster van de zalige Jan van Ruusbroec, in: Dr. L. Reypens-Album, in: Studiën en Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 16, Antwerpen, 1964, p. 57-74.
N. Backmund, O.Praem., Monasticon Praemonstratense, id est historia circariarum atque canoniarum candidi et canonici ordinis praemonstratensis, t. 1-2, Straubing, 1949-1952.
Balduinus ab Amsterdam, O.F.M.Cap., Gilberti de Tornaco, O.Min. († 1284) opusculum ‘De septem verbis Domini in cruce, in: Collectanea Franciscana, a. 32, 1962, p. 230-270.
Fl. Banfi, ‘Specchio delle anime semplici dalla B. Margarita d'Ungaria scripto’, in: Memorie Domenicane, a. 57, 1940, p. 3-10, 133-140.
J. Bazire en E. Colledge, The Chastising of God's Children and the Treatise of the Sons of God, Oxford, 1957.
A.A. Beekman, Zie L.Ph.C. van den Bergh.
U. Berliere, O.S.B., Nouveau supplément à l'Histoire littéraire de la Congrégation de Saint-Maur, t. 1-3, Parijs-Maredsous-Gembloers, 1908-1932.
U. Berliere, O.S.B., Monasticon Belge, t. 1-2, Maredsous, 1928-1929.
E. Bernard, Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae in unum collecti, t. 1-2, Oxford, 1697.
M. Bernards, Die Welt der Laien in der Kölnischen Theologie des 12. Jahrhunderts, Beobachtungen zur Ekklesiologie Ruperts von Deutz, in Festgabe für seine Eminenz den hochwürdigsten Herrn Joseph Kardinal Frings, Keulen, 1960, p. 391-416.
Bibliotheca Hoffmanni Fallerslebensis, Leipzig, 1846.
Bibliotheca Meermanniana, sive catalogus librorum impressorum et codicum manus-
criptorum quos maximam partem collegerunt viri nobilissimi Gerardus et Joannes Meerman, t. 1-4, Den Haag, 1824.
F. Bibolet, Les manuscrits de Clairvaux au 12e siècle, Congr. archéol. de Troyes, t. 113, (1955), 1957, p. 174-9.
J. Bignami Odier, Le fonds de la reine à la Bibliothèque Vaticane, in: Collectanea Vaticana in honorem M. Card. Albareda a bibliotheca apostolica edita, in: Studi e Testi, fasc. 219, Città del Vaticano, 1962, p. 159-189.
G. Binz, Die deutschen Handschriften der Oeffentlichen Bibliothek der Universität Basel, Bazel, 1907.
P.C. Boeren, Hadewijch en heer Hendrik van Breda, in: Bijdragen tot de Nederlandse Taal- en Letterkunde, uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, fasc. 2, Leiden, 1962.
A. Boutemy, Une ‘Etude sur les miniatures mosanes prégothiques’, in: Scriptorium, t. 3, 1949, p. 145-150.
A. Boutemy, De quelques enlumineurs de manuscrits de l'abbaye de Corbie dans la seconde moitié du XIIe siècle, in: Scriptorium, t. 4, 1950, p. 246-252.
C.L. Brinkman, Zie I. Dornseiffen.
M.F.A.C. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, + 4 supplément-delen, Den Haag, 1874-1890.
J.M. Canivez, O.C.R., Statuta capitulorum generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, in: Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, fasc. 9, Leuven, 1933.
Catalogus codicum hagiographicorum bibliothecae regiae Bruxellensis, Pars 1, Codices latini membranei, t. 1-2, Brussel, 1886-1889.
Ae. Chatelain, Zie H. Denifle, O.P.
P. Classen, Codex Latinus Monacensis 14.355 und die Revision der Eucharistielehre Ruperts von Deutz, in: Studi Medievali, t. 1, 1960, p. 99-106.
E. Colledge, Zie J. Bazire.
A. Combes, Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. 1-3, in: Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. 4, 51-2, Parijs, 1945-1959.
W.A. Copinger, Supplément to Hain's Repertorium bibliographicum, or collections towards a new edition of that work, t. 1-3, Londen, 1895-1902.
A. Curvers, Guibert de Tournai et le Traité de la paix, in: Collection Nationale, ser. 4, fasc. 44, Brussel, 1944.
E. Daenell, Die Blütezeit der deutschen Hanse, Hansische Geschichte von der zweiten Hälfte des XIV bis zum letzten Viertel des XV. Jahrhunderts, t. 1-2, Berlijn, 1905-1906.
K. de Flou, Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artezië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne, en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, t. 1-18, bij de Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent, 1914-1938.
B. De Jonghe, O.P., Belgium Dominicanum sive Historia provinciae Germaniae Inferioris sacri Ordinis FF. Praedicatorum, Brussel, 1719.
H. Delehaye, S.J., Guibert, abbé de Florennes et de Gembloux, XIIe et XIIIe siècles, in: Revue des Questions historiques, t. 46, 1889, p. 5-91.
L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque Nationale de Paris, t. 1-3, in: Histoire générale de Paris, Parijs, 1881.
L. Delisle, Recherches sur la librairie de Charles V, t. 1-2, Parijs, 1907.
A. de Meyer, O.E.S.A., Zie N. Teeuwen, O.E.S.A.
B. De Montfaucon, O.S.B., Bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova, t. 1-2, Parijs, 1739.
H. Denifle, O.P. en Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, t. 1-4, Parijs, 1894-1897.
A. de Poorter, Le traité Eruditio regum et principum de Guibert de Tournai, O.F.M., Etude et texte inédit, in: Les philosophes belges, Textes et Etudes, t. 9, Leuven, 1914.
G. de Smet, Over de woordenvoorraad van de Oudenaardse versies van de Regula Augustini, materiaal voor de woordgeografie en kronologie van het Middelnederlands, in: Handelingen van de Geschied- en Oudheidskundige kring van Oudenaarde, Feestnummer 1956, p. 5-13.
G. de Valous, Le monachisme clunésien des origines au XVe siècle, Vie intérieure des monastères et organisation de l'ordre, t. 1-2, in: Archives de la France monastique, t. 39-40, Ligugé-Parijs, 1935.
Car. de Visch, Bibliotheca scriptorum sacri ordinis cisterciensis2, Keulen, 1656.
W.L. de Vreese, Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec, in: Het Belfort, a. 10, 1895, t. 2, p. 5-20, 102-113, 169-181; a. 11, 1896, t. 1, p. 57-67, 95-101.
W.L. de Vreese, De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, t. 1-2, Gent, 1900-1902.
W.L. de Vreese, De Dietsche boeken van 't Rooklooster, omstreeks het jaar 1400, in: Album Kern, Leiden, 1903, p. 397-403; heruitgegeven bij P.J.H. Vermeeren, Tien codicologische Studiën, Zwolle, 1962, p. 61-70.
W.L. de Vreese, Een catalogus der handschriften in Nederlandsche kloosters uit het jaar 1487, in: VMKVA., 1913, p. 337-348.
M. Dykmans, S.J., Obituaire du monastère de Groenendael dans la forêt de Soignes, bij de Académie royale de Belgique, CRH, Brussel, 1940.
L. Dorez, Documents sur la Bibliothèque de la reine Christine de Suède, in: Revue des bibliothèques, t. 2, 1892, p. 129-140.
J. Dornseiffen, J.H. Gallee, H. Kern, S.A. Naber, C.L. Brinkman, H.C. Rogge, J.W. Maeller, Nomina geographica Neerlandica, Amsterdam, 1885-1954, t. 1-14.
H.R. Duthilloeul, Bibliographie douaisienne2, t. 1-2, Dowaai (Douai), 1842-1854.
C.S. Durrant, A link between flemish mystics and English martyrs., Londen, 1925.
J. Echard, O.P., Zie J. Quétif, O.P.
J.F. Foppens, Bibliotheca Belgica, sive virorum Belgio vita, scriptisque illustrium catalogus, t. 1-2, Brussel, 1739.
P. Fournier, Notice sur la bibliothèque de la Grande-Chartreuse au Moyen-Age, suivie d'un catalogue de cette bibliothèque au XVe siècle (1450-1500), in: Bulletin de l'Académie delphinale, ser. III, t. 21, Grenoble, 1887.
P. Fredericq, Corpus documentorum Inquisitionis haereticae pravitatis neerlandicae, t. 1-5, Gent-'s-Gravenhage, 1889-1903.
J.H. Gallee, Zie I. Dornseiffen.
Gesamtkatalog der Wiegendrücke, t. 1-7, Leipzig, 1925-1938.
S. Gevaert, Etude sur les miniatures mosanes prégothiques, Quatre mss. mosans
de la Bibliothèque Nationale à Paris, bij de Académie royale de Belgique, Classe des Beaux-Arts, Mémoires in-8o, t. V, fasc. 2, Brussel, 1948.
P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie au XIIIe siècle, t. 1-2, Parijs, 1933.
E. Gordon Duff, William Caxton, Chicago, 1905.
Th. Gottlieb, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Oesterreichs, Wenen, 1915.
C. Greith, Die deutsche Mystik im Prediger Orden, Freiburg i.Br., 1861.
P. Groult, Les mystiques des Pays-Bas et la littérature espagnole du seizième siècle, in: Recueil de travaux publiés par les membres des conférences d'histoire et de philologie de Louvain, ser. 2, fasc. 9, Leuven, 1927.
R. Guarnieri, Lo ‘Specchio delle anime semplici’ e Margherita Poirette, in: L'Osservatore Romano, 16 juni, 1946, p. 3.
Rh. Haacke, O.S.B., Die Überlieferung der Schriften Ruperts von Deutz, in: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, t. 16, 1960, p. 397-436.
L. Hain, Repertorium bibliographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum 1500 typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter enumerantur vel adcuratíus recensentur, t. 1-4, Stuttgart-Parijs, 1826-1838.
A. Hamilton, O.S.B., Chronicle of the English Augustinian Canonesses Regular of the Lateran, at St. Monica's in Louvain, now at St Augustine's Priory, Newton Abbot, Devon, t. 1-2, Edimburg-Londen, 1904-1906.
M.B. Haureau, Mémoire sur le Liber de viris illustríhus, attribué à Henri de Gand, in: Mémoires de l'Institut National de France, Académie des inscriptions et Belles-Lettres, t. 30, 2, 1883, p. 349-357.
L. Hedberg, Epistola de vita et passione Domini nostri und Regula Augustini in mittelniederdeutschen Fassungen, Diozesanarch. Trier, ms. 45, in: Lunder Germanistische Forschungen, t. 29, Kopenhagen, 1954.
N.O. Heinertz, Die mittelniederdeutsche Version des Bienenbuches von Thomas von Chantimpré, Das. 1. Buch., Lund, 1906.
H.L. Held, Angelus Silesius, Sämtliche poetische Werke, t. 1-3, München, 1952.
H. Herwegen, O.S.B., Les collaborateurs de sainte Hildegarde, R.Ben., t. 21, 1904, p. 192-203.
H. Holzapfel, O.F.M. Cap., Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens, Freiburg i.B., 1909.
H. Hornung, Daniel Sudermann als Handschriftensammler, Ein Beitrag zur Strasburger Bibliotheksgeschichte, s.l. (Tübingen) en s.a. (1956), Pro manuscripto.
A.M. Huntington, Catalogue of the Library of Ferdinand Columbus, Reproduced in facsimile from the unique manuscript in the Columbine Library of Séville, New York, 1905.
J. Huyben, O.S.B., Uit Ruusbroec's vriendenkring, in: Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap, Antwerpen, Mechelen-Amsterdam, 1931, p. 101-150.
L. Indestege, Boekbanden uit vijf eeuwen, Catalogus van de tentoonstelling, Rijksuniversiteit te Gent, Centrale bibliotheek, in: Bijdragen tot de bibliotheekwetenschap, Gent, 1961.
M.R. James, The ancient Libraries of Canterbury and Dover, Cambridge, 1903.
H. Kern, Zie I. Dornseiffen.
Cl. Kirchberger, The Mirror of simple Souls by an unknown French mystic of the thirtheenth century translated into English by M.N., now first edited from the ms., in: The Orchard Books, fasc. 15, Londen, s.a. <1927>.
E. Koltay-Kastner, La leggenda della B. Margherita d'Ungheria alla corte angioina di Napoli, in: Studi e Documenti Italo-Ungheresi di Roma, t. 3, 1939, p. 174-180.
M.E. Kronenberg, Zie W. Nijhoff.
R. Kuiters, O.E.S.A., Licet Ecclesiae catholicae, in: Augustiniana, t. 6, 1956, p. 9-36.
E. Lamalle, S.J., Arnold Beeltsens et Jean Ammonius, Chronique de la Chartreuse de la Chapelle à Hérinnes-lez-Enghien, in: Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, fasc. 8, Leuven, 1932.
K. Lamprecht, Initialornamentik des VIIIn bis XIIIn Jahrhundert, Leipzig, 1882.
H. Laurent, Un comptoir de vente international au moyen-âge, Nouvelles recherches sur la Hanse des XVII villes, in: Le Moyen Age, Revue d'Histoire et de Philologie, t. 45, 1935, p. 81-94.
M.H. Laurent, O.P., Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne au début du 16e siècle, d'après le ms. Barb. lat. 3185, in: Studi e Testi, fasc. 1905, Città del Vaticano, 1943.
J. Lechner, Der vlämische Mystiker Johannes von Löwen in deutschen Handschriften, in: Zeitschrift für Aszese und Mystik, t. 11, 1936, p. 192-209.
A. Lecoy de la Marche, La chaire française au Moyen-Age, spécialement au XIIIe siècle, d'après les manuscrits contemporains, Parijs, 1886.
Pl. Lefèvre, O.Praem., L'‘Epistola reformatoria’ du prieur de Bethleem, Henri van der Heyden, pour l'abbaye du Parc au XVe siècle, in: A Praem., t. 3, 1927, p. VII**-9**, 10**-26**.
Pl. Lefèvre, O.Praem., L'ancienne bibliothèque d'Averbode, d'après les sources d'archives, in: A Praem., t. 36, 1960, p. 62-112, 317-336.
P. Lehmann en P. Ruf, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, t. 1-3, München, 1918-1932.
P. Lehmann, Erforschung des Mittelalters, Ausgewählte Abhandlungen und Aufsätze, t. 1-5, Stuttgart, 1959.
R. Lievens, Wie schreef de XII Dogheden?, in: VMKVA., 1960, p. 233-236.
Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland, Leiden, 1936.
H. Lindeman, O.S.B., S. Hildegard en hare Nederlandsche vrienden, in: OGE., t. 2, 1928, p. 128-160.
G. Löhr, O.P., Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, t. 1, Darstellung, t. 2, Quellen, in: Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, fasc. 15-17, Leipzig, 1920-1922.
J. Lourdaux, AA., Kartuizers-Moderne Devoten, Een probleem van afhankelijkheid, in: OGE., t. 37, 1963, p. 402-418.
M. Magrassi, O.S.B., Teologia e Storia nel pensiero di Ruperto di Deutz, Rome, 1959.
Cl. Martini, O.Carm., Der deutsche Carmel, Ein Gesamt Überblick über die Provinzen von Niederdeutschland, Oberdeutschland und Sachsen des Stammordens u.l. Frau vom Berge Karmel in Deutschland, Über die Tätigkeit und das Wirken dieses Ordens auf deutschen Boden, t. 1, Bamberg, s.a., (1922).
J. Marx, Verzeichnis der Handschriften - Sammlung des Hospitals zu Cues bei Bernkastel a.Mosel, Trier, 1905.
Fr. Masai, Les manuscrits à peintures de Sambre et Meuse aux XIe et XIIe siècles, Pour une critique d'origine plus méthodique, in: Cahiers de civilisation médiévale, Xe-XIIe siècles, t. 3, 1960, p. 169-189.
H.J. Meerman, Zie L.Ph.C. van den Bergh.
G. Meersseman, O.P., Les Frères Prêcheurs et le mouvement dévôt en Flandre au XIIIe siècle, in: AFP., t. 18, 1948, p. 106-130.
P.A. Meilink, De Nederlandsche Hanzesteden tot het laatste kwartaal der 14e eeuw, 's-Gravenhage, 1912.
Melchior de Sainte-Marie, O.C.D., Carmel, in: Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastique, t. 11, Parijs, 1949, col. 1070-1104.
A. Miraeus, Elogia et testimonia variorum de V. Joanne Rusbroquio, Priore monasterii Viridis Vallis, Brussel, 1622.
A. Miraeus, Opera diplomatica et historica2, t. 1-4, Brussel, 1723-1748.
G. Möser-Mersky, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Österreichs, t. 3, Graz-Wenen, 1961.
J.W. Mueller, Zie J. Dornseiffen.
W. Mulder, S.J., Gerardi Magni Epistolae, in Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 3, Antwerpen, 1933.
S.A. Naber, Zie I. Dornseiffen.
W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, t. 1-3, 's-Gravenhage, 1923-1961.
Nikolaas Hoochlant, O.Praem., Chronica beatorum canonicorum sub S. Praemonstratensi observantia degentium, Antwerpen, 1682.
W. Oehl, Deutsche Mystikerbriefe des Mittelalters 1100-1550, München, 1931.
Fr. Ohly, Hohelied-Studien, Grundzüge einer Geschichte der Hohelied-Auslegung des Abendlandes bis um 1200, Wiesbaden, 1958.
L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur der Frühscholastik, unter besonderer Berücksichtigung des Viktorinerkreises, in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, Texte und Untersuchungen, t. 34, Münster i.W., 1937, p. 73-80.
Paquot, Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liège et de quelques contrées voisines, t. 1-18, Leuven, 1763-1770.
Th. Phillipps, Catalogus librorum manuscriptorum in bibliotheca D. Thomae Phillipps, Bart. A.D., 1837, Impressus typis medio-montanis mense maio, 1837.
H. Pirenne, La hanse flamande de Londres, in: Bulletin de l'Académie royale de Belgique, Classe des Lettres, ser. 3, t. XXXVII, 2, 1899, p. 65-108.
W. Preger, Geschichte der deutschen Mystik im Mittelalter, Nach den Quellen untersucht und dargestellt, Leipzig, 1874-1893.
R. Priebsch, Deutsche Handschriften in England, t. 1-2, Erlangen, 1896-1901.
J. Quetif, O.P. en J. Echard, O.P., Scriptores ordinis praedicatorum recensiti, t. 1-2, Parijs, 1719.
A. Raes, S.J., Les manuscrits de la reine de Suède au Vatican, Réédition du catalogue de Montfaucon et cotes actuelles, Studi e Testi, fasc. 238, Città del Vaticano, 1964.
L. Ray, Chartreux, in: Dictionnaire de droit canonique, t. 3, Parijs, 1942, col. 632-662.
B.M. Reichert, O.P., Acta capitulorum generalium ordinis praedicatorum, t. 1-9, in: Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, fasc. 3-14, Rome-Stuttgart, 1898-1904.
L. Reypens, S.J., Een nieuw merkwaardig Dietsch mystiek, Broeder Gheraert Appelmans, in: OGE., t. 1, 1927, p. 113-141.
L. Reypens, S.J., Sint Lutgarts mystieke opgang, in: OGE., t. 20, 1946, p. 7-49.
L. Reypens, S.J., Bij het zesde eeuwfeest der hoogduitse vertaling van Ruusbroec's Brulocht, in: OGE., t. 24, 1950, p. 225-242.
L. Reypens, S.J., Een nieuw Hadewijch-handschrift, in: OGE., t. 37, 1963, p. 344-345.
H. Riedlinger, Die Makellosigkeit der Kirche in den lateinischen Hohelied-Kommentaren des Mittelalters, in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, t. 38, fasc. 3, Münster, W., s.a. (1958).
H.C. Rogge, Zie I. Dornseiffen
Fr. Roth, O.E.S.A., Cardinal Richard Annibaldi First Protector of the Augustinian Order, 1243-1276, in: Augustiniana, t. 2, 1952, p. 26-60, 108-149, 230-247; t. 3, 1953, p. 21-34, 283-313; t. 4, 1954, p. 5-24.
P. Ruf, Zie P. Lehmann.
K. Ruh, Altniederländische Mystik in Deutschsprachiger Überlieferung, in: Dr. L. Reypens Album, Studiën en Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 16, Antwerpen, 1964, p. 357-382.
L. Saggi, O. Carm., Constitutiones capituli Londinensis, anni 1281, in: Analecta ordinis Carmelitarum, t. 15, 1950, p. 203-245.
Dion. Sammarthanus, Gallia christiana, in provincias ecclesiasticas distributa, t. 1-16, Parijs, 1716-1865.
A. Sanderus, Bibliotheca Belgica manuscripta, t. 1-2, Rijsel, 1641-1643.
P. Schlager, O.F.M., Beiträge zur Geschichte der Kölnischer Franziskaner-Ordensprovinz im Mittelalter, Keulen, 1904.
Ch. Schmidt, Livres et bibliothèques à Strasbourg au moyen-âge, in: Annales de l'Est, t. 7, 1893, p. 538-593.
Ph. Schmitz, O.S.B., Histoire de l'ordre de saint Benoit, t. 1-7, Maredsous, 1942-1956.
Chr. Schneider, Die Kölner Kartause von ihrer Gründung bis zum Ausgang des Mittelalters, Bonn, 1932.
P. Sejourne, O.S.B., Les correspondants de sainte Hildegarde à Utrecht, in: NAKG., NS., t. 16, 1921, p. 144-162.
H. Silvestre, La tradition manuscrite des oeuvres de Rupert de Deutz, A propos d'une étude récente de Rhaban Haacke, in: Scriptorium, Revue internationale des études relatives aux manuscrits, t. 16, 1962, p. 336-345.
H. Silvestre, La date de naissance de Rupert et la date de son départ pour Siegbourg, in: Scriptorium, Revue internationale des études relatives aux manuscrits, t. 16, 1962, p. 345-348.
W. Stammler, Die deutsche Literatur des Mittelalters, Verfasserlexikon, t. 1-5, Berlijn-Leipzig, 1933-1955.
A. Stroick, O.F.M., Verfasser und Quellen der Collectio de scandalis Ecclesiae (Reformschrift des Fr. Gilbert von Tournay, O.F.M., zum II. Konzil von Lyon,
1274) in: AFH., t. 23, 1930, p. 3-41, 273-290, 433-466; t. 24, 1931, p. 33-62.
Fr. Sweertius, Athenae Belgicae, Antwerpen, 1628.
N. Teeuwen, O.E.S.A., en A. de Meyer, O.E.S.A., Documents pour servir à l'histoire médiévale de la province augustinienne de Cologne, Extraits des régistres des prieurs généraux (1357-1506), in: Augustiniana, t. 9, 1959, p. 202-220, 339-356, 431-477.
J. Te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, t. 1, Haarlem, 1887.
J. Te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, t. 1-5, Haarlem, 1908-1912; 2e ed.: Haarlem 1922-27 (dln. 1-7).
E.M. Thompson, The Carthusian Order in England, Londen, s.a. (1930).
Fr. Toldi, Ujabb adalékok a régibb magyar irodalom történetéhez, Budapest, 1871.
L. Tollenaere, La sculpture sur pierre de l'ancien diocèse de Liège à l'époque romane, in: Société archéologique de Namur, Publications extraordinaires, Gembloers, 1957.
T. Van Bavel, O.E.S.A., Parallèles, vocabulaire et citations bibliques de la ‘Regula Sancti Augustini, Contribution au problème de son authenticité, in: Augustiniana, t. 9, 1959, p. 12-77.
J.B. van Damme, O.C.R., Documenta pro cisterciensis ordinis historiae ac juris studio, Westmalle, 1959.
J.B. van Damme, Formation de la Constitution cistercienne, Esquisse historique, in: Studia monastica, t. 4, 1962, p. 111-137.
J.B. van Damme, O.C.R., La constitution cistercienne de 1165, in: Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis, t. 19, 1963, p. 78-86.
L.Ph.C. van den Bergh, AA. Beekman en H.J. Meerman, Handboek der middelnederlandse Geografie, 's-Gravenhage, 1949.
W.A. van der Vet, Het Biënboec van Thomas van Cantimpré en zijn exempelen, 's-Gravenhage, 1902.
I.J. Van de Westelaken, O. Praem., Premonstratenzer wetgeving <1120-1165>, in: A Praem., t. 38, 1962, p. 7-42.
J. van Mierlo, S.J., Adelwip, in: VMKVA., 1933, p. 581-598.
J. van Mierlo, S.J., De Adelwip-uittreksels, in: VMKVA., 1934, p. 537-555.
J. van Mierlo, S.J., Uit de uitgave van het Obituarium van Groenendael, in: VMKVA., 1941, p. 429-458.
R. van Waefelghem, O.S.N., Les premiers statuts de l'ordre de Prémontré, Le Clm. 17.174 (XIIe siècle), in: Analectes de l'ordre de Prémontré, t. 9, Leuven, 1913, p. 1-48.
H. van Werveke, Das Wesen der flandrischen Hansen, in: Hansische Geschichtsblätter, t. 76, 1958, p. 7-20.
L. Verschueren, O.F.M., Hendrik Herp, O.F.M., Spieghel der volcomenheit, t. 1-2, in: Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 1-2, Antwerpen, 1931.
L. Verschueren, Herp-uitgaven in Frankrijk, in: OGE., t. 4, 1930, p. 183-195.
L. Verschueren, De heraut van Ruusbroec, in: Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap, Antwerpen, Mechelen-Amsterdam, 1931, p. 230-262.
L.A. Warnkoenig, Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte bis zum Jahre 1305, t. 1-5, Tubingen, 1835-1842.
A. Wilmart, O.S.B., Un traité inédit de l'amour de Dieu, in: RAM., t. 12, 1931, p. 349-430.
A. Wilmart, O.S.B., L'ancienne bibliothèque de Clairvaux, in: Collectanea ordinis cisterciensium reformatorum, t. 11, 1949, p. 101-127, 301-319.
E. Ypma, O.E.S.A., La formation des professeurs chez les Ermites de Saint-Augustin de 1256 à 1354, Un nouvel ordre à ses débuts théologiques, Parijs, s.a. (1956).

Inleiding

‘Haereditas nostra versa est ad alienos’(1). Wie het oeuvre van twee onder onze markantste religieus georiënteerde auteurs, dat namelijk van Rupert van Deutz, O.S.B., en dat van de zalige Jan van Ruusbroec, als steekproef wil gebruiken, komt tot de vaststelling dat sinds jaren, wat de mystieke literatuur van eigen bodem betreft, heel wat van de hierbij in aanmerking te nemen handschriften, - voor Rupert van Deutz zo maar 189 van de 219 tot nog toe achterhaalde Rupert-codices, voor de zalige Jan van Ruusbroec 23 van de 84 door W. de Vreese beschreven handschriften -, zowel buiten Belgische bibliotheken als buiten de bibliotheken van Nederland, in het buitenland bijgevolg, te zoeken vallen. Hieruit kan men besluiten dat, - wat overigens ook het geval is, - heel wat van ons handschriftenbezit in vroegere jaren door rijke vorsten of ook, na de Franse revolutie, door gewiekste bibliofielen bij ons werd weg gehaald, en men kan hierbij met de Profeet aan het jammeren slaan.

Men kan het intussen ook anders bekijken en het namelijk verheugend vinden dat men in het buitenland slechts enkele jaren na de dood of misschien nog vóór het overlijden van onze eerste religieus georiënteerde auteur van groot formaat met het kopiëren en met het excerperen van de mystieke literatuur der lage landen bij de zee heeft aangevangen en verder tot een heel eind in de zestiende eeuw met het vertalen van markante teksten uit ons litterair bezit en met het vervaardigen van florilegia druk is bezig gebleven. Hieruit blijkt dan ook dat onze mystieken de belangstelling van de buitenlandse kringen reeds lang wisten gaande te maken wanneer de doeken van de Vlaamse Primitieven en onze oudste polyfonische muziek nog moesten aan bod komen.

Men mag ons hierbij ook niet verkeerd begrijpen. Niet alles bij de hier te behandelen auteurs behoort tot datgene wat onderlegde theologen bij de mystieke ervaring zullen onderbrengen, maar dit zou ook voor de minst betwiste mystieke werken het

geval zijn. Ook zijn praemystieke en mystieke toestanden maar moeilijk te scheiden wanneer het om het litteraire werk gaat uit een periode wanneer aangeziene mystieken de hele religieuze ervaring in functie behandelden van haar mystieke voltooiing. Verder is ook het verhaal van een hagiograaf over de mystieke ervaring van anderen, niettegenstaande de hij- of de zij-vorm, een niet te versmaden getuigenis.

Met enige mildheid bij het schiften willen wij hier dan ook trachten de odyssee van de belangrijksten onder de Nederlandse mystieken door alle 's Heren landen, van Rupert van Deutz, O.S.B., tot de zalige Jan van Ruusbroec, tot op een zekere hoogte op de voet te volgen en wij zien volkomen in dat dit, wat de Prior van Groenendaal betreft, niet kan zonder ook de oudste en intiemste onder zijn geestverwanten, Jan van Leeuwen namelijk, zonder ook de heraut van Ruusbroec Hendrik Herp, O.F.M., en Jan van Schoonhoven, pleitbezorger van de Brabantse mysticus, bij het onderzoek te betrekken.

Voor de odyssee welke de werken onzer mystieken hebben meegemaakt, hebben wij natuurlijk meestal al zeer weinig aan de plaats waar zij thans worden bewaard. Hiervoor blijven wij dan ook aangewezen op het ex-libris en op het in sommige handschriften voorkomende colofoon, op de schenkingsbetuiging van een vroegere bezitter dat de schutbladen van een codex weleens siert, op de signatuur waarvoor sommige bibliotheken er een eigen stijl op na hielden, op de meermalen leerrijke randnoten en op de stempelband, tenslotte ook nog op de testamenten waar over boeken wordt beschikt en op de middeleeuwse en op de zestiende-eeuwse bibliotheek-catalogen.

Dit betekent intussen niet dat wij een ex-libris niet met veel omzichtigheid dienen te gebruiken. Vooreerst kan men uit een ex-libris, dat op het klooster teruggaat waar het werk zowat twintig tot dertig jaar vroeger is ontstaan, niet zonder meer afleiden dat de codex ook in het scriptorium van dit klooster werd vervaardigd. De bij benadering te dateren hand van de tekst en van het ex-libris volstaat hiertoe immers niet(1).

Verder laat een ex-libris meermalen niet toe te besluiten dat de hele codex aanvankelijk aan de kloosterbibliotheek of aan

de bibliofielenverzameling heeft toebehoord, waarvoor het exlibris het nochtans zeer duidelijk opneemt. Hier is er immers weleens meer mee gemoeid en, wanneer men het handschrift niet kan beschouwen als het werk van één kopiïst, moet men nagaan in hoever de verschillende gedeelten van de codex van meet af aan bij elkaar hoorden of ook enige tijd een autonoom bestaan hebben gekend, een vraag overigens waarop de band misschien, met het onmisbare voorbehoud, een welkom antwoord kan verstrekken(1).

Voorts kan men de vermelding van een werk in een gedateerde bibliotheek-cataloog, wat de aanwezigheid van dit werk in een bepaald klooster betreft, wel beschouwen als een ‘terminus ante quem’, maar men zal beter niet zoeken om uit deze meer af te leiden dan er normaal uit volgt.

Volledigheid mag men intussen hierbij van ons in geen gevaî verwachten. Vooreerst zouden een nieuw bezoek aan de belangrijkste bibliotheken in Spanje en een oponthoud in de Verenigde Staten, vooral echter een reis doorheen de sinds de tweede wereldoorlog minder toegankelijke Oost-Europese landen misschien nog een en ander hebben aan het licht gebracht dat in de jaren 1897-1914 aan de speurzin is ontgaan van Willem de Vreese († 1938) omdat het toen bij een lichtschuwe bibliofiel lag weggeborgen of ook omdat het toen nog niet aan het eind was gekomen van zijn zwerftocht van Rodeclooster tot Leningrad, van Groenendaal tot Worcester.

Verder menen wij dat wij, zo lang het geschrift als enig criterium voor een Duitse of voor een Engelse, voor een Franse of voor een Italiaanse herkomst moet worden ingeroepen, met handschriften zonder een ex-libris en zonder enig ander soortgelijk houvast op ijs te recht komen van één nacht. Voorts kan een codex, waar wij alleen het ex-libris van een paar kloosters of van een paar bibliofielen uit de eigen provincies aantroffen, heel goed jaren lang tot het boekenbezit hebben behoord van een vriend van de Nederlandse mystiek die nooit uit piëteit tegenover een van onze Vromen of waarom ook de Nederlanden heeft bezocht.

Tenslotte mag men ook niet over het hoofd zien dat men

in de Middeleeuwen niet op de steun van een nieuwe oorlog diende te wachten om, door het likwideren van schijnbaar waardeloos geworden wetenschappelijk materiaal in een kloosterbibliotheek ruimte vrij te maken voor nieuwe boeken. Kloosterbranden zoals die bij de dominicanen te Bazel in 1258 en zoals die bij de kartuizers te Keulen in 1351 werden hierbij weleens een al te krachtig ingrijpende hulp. Wanneer de ‘Grande Chartreuse’ van 1320 tot 1676 zes maal door brand werd geteisterd, dan komt het verder niet waarschijnlijk voor dat dit voor de kloosterbibliotheek steeds zonder betreurenswaardige gevolgen verliep en gedurende de godsdienstoorlogen zijn, in sommige steden, de aanhangers van het Nieuwe Geloof, in dit verband, evenmin ‘onverdienstelijk’ gebleven.

Zo komt het tot op een zekere hoogte waarschijnlijk voor dat, zodra het een land waarom ook minder goed ging, zijn boekenbezit nog wel het eerst aan de gesel der verwoesting heeft moeten geloven. Dit is overigens ook op onze dagen het geval en er is ook bij een bibliotheekbrand zoals die te Straatsburg in 1870, zoals die te Turijn in 1904 en zoals die te Leuven in 1914 en in 1940, tenslotte ook nog bij de ‘Auslagerung’ van talrijke Duitse bibliotheken in de jaren 1940-1945 veel onherroepelijk verloren gegaan, dat niet in de zestiende eeuw, tot versteviging van de band van nieuwe boeken was versnipperd of zelfs tot lijm verwerkt.

Van de verspreiding van het oeuvre van de Nederlandse mystieken kan dan ook iemand die de handschriften volgt tot op het ogenblik wanneer zij definitief door de boekdrukkunst werden verdrongen, om dit alles, in de gunstigste onderstelling slechts een zeer fragmentarisch beeld verstrekken.

Eerste hoofdstuk
Rupert van Deutz, O.S.B.

Voor de religieus georiënteerde literatuur in de Nederlanden, waar men onder clerici zonder enig noemenswaardig risico tot nog toe vooral bij het vervaardigen was gebleven van heiligenlevens en kronieken, begint schijnbaar op een bruuske manier met het optreden van Rupert van Deutz, O.S.B. († 1129/1130), - op Dionysius van Rijkel, O.Cart. († 1471) na de litterair werkzaamste onder onze mystieke schrijvers, - een nieuwe periode. Ook komt het tot op een zekere hoogte waarschijnlijk voor dat de deining, waar zijn vijanden voor zorgden, in aanzienlijke mate heeft bijgedragen tot de verspreiding van de werken van deze auteur, sinds 1080 oblaat en even later monnik in de Sint-Laurentiusabdij te Luik, in 1092 met de communiteit naar de priorij te Evergnicourt tussen Reims en Laon uitgeweken en zo goed als zeker bij deze ballingschap tot priester gewijd, in 1115 voor enige tijd naar de Sint-Michielsabdij te Siegburg bij Keulen, thans de ‘Abtei Michaelsberg’ op 25 km ten Zuid-Oosten van Keulen, vertrokken, sinds 1120 als abt in de Sint-Heribertusabdij te Deutz in de buurt van Keulen werkzaam en op 4 maart, 1129, of 1130, te Deutz overleden(1). Dit betekent dan ook dat voor wie de jongste datering van dit Lieve-Vrouwebeeld vertrouwt(2), de in het Museum Curtius te Luik bewaarde ‘Madonna van Rupert’, die eerst twintig tot dertig jaar na zijn overlijden zou zijn vervaardigd, ten onrechte bij een episode in het leven van de monnik uit de Sint-Laurentiusabdij wordt betrokken.

Voor ons heeft het intussen, bij onze opzet, meer belang dat Rh. Haacke, O.S.B.(3), na alle rampen waaraan talrijke bibliotheken meermalen hebben moeten geloven, ter voorbereiding

van een kritische uitgave van de ‘Opera omnia’ van onze auteur nog steeds 215 handschriften heeft weten te achterhalen, 215 Rupert-codices waarop hij, tot ons aller vreugde, nog een afzonderlijke lijst van 36 thans verloren handschriften laat volgen. Aan beide lijsten valt er intussen nog een en ander toe te voegen, aan de lijst van thans nog behouden handschriften vooreerst al vier codices waar H. Silvestre(1) niet zo lang geleden heeft op gewezen, twee handschriften namelijk met een volledige tekst en twee met excerpten. Verder kunnen wij thans op onze beurt aan de eerste lijst acht, aan de tweede lijst elf handschriften toevoegen, waarom er bij de tekstencollatie in ieder geval tien handschriften meer te betrekken vallen en wij voor de verspreiding van Ruperts werken in het buitenland ook op het getuigenis van elf door Rh. Haacke in zijn tweede lijst niet opgenomen codices kunnen beroep doen(2).

Bij een onderzoek naar de verspreiding van Ruperts werken in het buitenland heeft het verder ook zijn betekenis dat Rh. Haacke, tot onze spijt, niet zoekt na te gaan wanneer de verschillende codices in een of ander klooster werden vervaardigd of minstens aangeworven. De eerste van de twee hier zo even gestelde vragen is overigens bijzonder kies.

Dit betekent intussen niet dat men zowel met de geografische als met de chronologische datering van de Rupert-codices nooit zal tot zekerheid komen. Vooreerst dagtekent het oudste gedateerde handschrift met een werk van Rupert(3) uit het jaar 1153. De herkomst van de codex, dien men wellicht niet als het oudste

thans nog bekende Rupert-handschrift dient te beschouwen, kon men evenwel tot nog toe niet achterhalen. Verder staat de herkomst wel vast voor verschillende twaalfde-eeuwse codices, zo bij voorbeeld voor een handschrift uit Belval in de buurt van Toul dat uit het jaar 1156 dagtekent(1).

Er is overigens nog wel meer dat ons, in dit verband, een bevredigend houvast biedt. Uit een door een twaalfde-eeuwse hand aangebracht ex-libris blijkt dat de koorheren van Klosterneuburg in de buurt van Wenen reeds rond het midden van de twaalfde eeuw een werk wisten aan te werven van Rupert van Deutz, zijn Bijbelkommentaar namelijk met de titel In Exodum, die eigenlijk deel uitmaakt van het omslachtige werk dat men nog steeds bezit met de titel De Trinitate et operibus eius libri XLII(2). Hierbij moeten wij er rekening mee houden dat dit laatste werk volgens M. Magrassi(3) in het jaar 1117 of heel even er vóór moet zijn voltooid, zodat het In Exodum dan nog in 1114, in het jaar namelijk wanneer de auteur met zijn De Trinitate aanving(4), zal zijn ontstaan. Ook werd er in de loop van de dertiende eeuw aan de codex met het In Exodum nog een tweede ex-libris toegevoegd, dat eveneens op Klosterneuburg teruggaat(5).

Voor ons heeft het hierbij zijn belang dat de auteur het, in dit in het jaar 1114 of 1115 vervaardigde werk, duidelijk opneemt voor de typologische Bijbelverklaring waarom hij in de verschillende episoden uit het Oude Testament voorafbeeldingen ziet van wat ons in de tekst van het Nieuwe Testament wordt meegedeeld. Zo moet de Farao er voor onze auteur de duivel, het paaslam Christus, het land van Egypte de wereld en de tocht van de kinderen van Israël doorheen de Rode Zee het doopsel van Christus voorstellen(6). Ook zal men niet beweren dat Rupert met een dergelijke visie alleen stond, wanneer men vaststelt dat men, wat de afzonderlijke verspreiding betreft

van het In Exoduw, niet bij de codex van Klosterneuburg is gebleven. In een twaalfde - of in een dertiende-eeuwse codex uit Benediktbeuern in Oberbayern(1) ontmoeten wij het In Exodum, het zo even vermelde werk van ‘Ruotpertus abbas’, immers eveneens.

Voorts ontving de Kapittelbibliotheek te Salzburg, die men niet mag verwarren met het Salzburgse Sankt-Peter-Stift, blijkens een schenkingsbetuiging in een thans te Wenen bewaarde codex(2), in de loop van de twaalfde eeuw een exemplaar van Ruperts Expositiones in prophetas maiores, dat een geschenk was van Eberhard van Noricum, van 1147 tot 1164 aartsbisschop van Salzburg.

Er zijn overigens nog meer handschriften van dit werk bekend en wij konden niet achterhalen hoe Klosterneuburg, blijkens een vijftiende-eeuws ex-libris waarschijnlijk in de vijftiende eeuw aan een twaalfde-eeuwse codex is gekomen van de commentaar bij de ‘prophetae maiores’(3) die eigenlijk, zoals het In Exodum, als een onderdeel tot het omvangrijke werk behoort met de titel De Trinitate et operibus eius libri XLII(4). Tot dit werk behoren verder ook andere belangrijke teksten van Rupert van Deutz die reeds vroeg met een eigen titel in omloop kwamen, zo bij voorbeeld de Explanatio in Genesim en het In librum Numeri; in Deuteronomium, in librum Judicum, etc., twee schijnbaar autonome werken namelijk, welke wij respektievelijk in de twaalfde-eeuwse codices Klosterneuburg, 260, en 253 aantroffen, codices die blijkens het ex-libris vermoedelijk eerst een paar eeuwen later door de koorheren werden aangeworven. Het ex-libris, dat door een vijftiende-eeuwse hand werd aangebracht, luidt in de twee handschriften zoals volgt: Liber sancte marie in Nerenburga claustrali. Tot het omslachtige De Trinitate... behoort voorts nog de Commentarius super psalmos. De commentaar bij de psalmen komt voor in een vijftiende-eeuws handschrift uit Kopenhagen(5), dat eens aan het Sint-Jansklooster te Cismar

bij Lubeck heeft toebehoord. Hij schijnt intussen minder te zijn in de smaak gevallen van de middeleeuwse lezers dan het werk met de titel Commentariorum in duodecim prophetas minores libri XXXI(1), waarvan wij in het Sankt-Peter-Stift te Salzburg een codex aantroffen met een dertiende-eeuws ex-libris(2), en te Klosterneuburg(3) een vijftiende-eeuws handschrift met een op dit huis teruggaande ex-libris uit die jaren. Hier moeten wij verder nog een twaalfde-eeuwse codex aan toevoegen met het tweede gedeelte van dit werk, een codex namelijk die rond 1160 door aartsbisschop Eberhard I († 1164) aan de Kapittelbibliotheek te Salzburg werd geschonken(4).

Uit dit alles blijkt dat de in 1129 of in 1130 overleden Rupert van Deutz reeds vóór het eind van de twaalfde eeuw en zelfs een paar tientallen jaren vroeger de weg naar het buitenland wist te vinden. Bij de Germaanse landen is de belangstelling voor Rupert overigens niet gebleven. De commentaar bij de ‘prophetae minores’ behoorde immers ook tot het boekenbezit van het Escurial(5) en, blijkens een rond het jaar 1533 vervaardigde bibliotheek-cataloog, tot dat van het ‘Convento de San Salvatore’ te Bologna(6).

Niet onbelangrijk is verder ook het omvangrijke Commentum in evangelium Johannis apostoli et evangelistae(7), een werk uit de jaren 1115-1116 dat wij alweer in een twaalfde-eeuwse codex, hoewel met een dertiende-eeuws ex-libris, in Klosterneuburg konden ter hand nemen(8).

Voorts wist de Dom-bibliotheek te Keulen vermoedelijk

reeds zeer vroeg het twaalfde-eeuwse handschrift aan te werven(1), waar wij één van de jongste werken aantroffen uit Ruperts oeuvre, het Opus de glorificatione Trinitatis et processione Spiritus Sancti(2). Een ex-libris konden wij er evenwel niet achterhalen, een schenkingsbetuiging evenmin en suggestieve randnoten komen er niet voor, waarom men tot nog toe, wat de tijd betreft, wanneer de codex te Keulen kwam, met gissingen moet genoegen nemen.

Dit werk doet ons intussen evenwel een geval aan de hand dat er ons aan herinnert dat omzichtigheid, bij het onderzoek naar de herkomst van een codex, niet overbodig is. Te Brussel ontmoet men namelijk in een codex met dit werk(3) tweemaal een ex-libris dat op de Sint-Laurentiusabdij te Luik, op het klooster bijgevolg teruggaat waar het werk in de jaren 1127-1128 is ontstaan, een ex-libris overigens dat daar door een twaalfde-eeuwse hand werd aangebracht. Hierbij heeft men echter lang over het hoofd gezien dat het tweede ex-libris een inschrift is op rasuur, op een met weinig zorg uitgevoerde rasuur waar men onlangs een slechts half uitgekrast ex-libris heeft achterhaald. Duidelijk is het dat er met dit inschrift een rasuurgeval is gemoeid, waarbij de door de tweede hand toegevoegde woorden niet op de rasuur, maar een weinig hoger werden aangebracht. Dit laat ons toe om, met de hulp van de ultra-violettebelichting vast te stellen dat dit ex-libris aanvankelijk luidde: Liber sancti (Petri sanctique Wiberti Gemblacensis). Si quis abstulerit vel furatus fuerit anathema sit. fiat. fiat. amen. Boven de hier door ons tussen haakjes meegedeelde woorden leest men nu de emendatie: Laurentii leodii(4). Zowel om het Luikse ex-libris als om het oudere dat op Gembloers teruggaat, komt dit Brusselse handschrift intussen voor de verspreiding van Ruperts werken in het buitenland niet in aanmerking.

Bij een paar bijzonder duidelijke gevallen van belangstelling voor Rupert van Deutz is men verder, onder buitenlandse

Vromen, niet gebleven. Andere kloosters volgden immers spoedig, zo vooreerst al het cisterciënzersklooster Heilsbrunn tussen Nurnberg en Onolzbach dat nog in de loop van de dertiende eeuw een codex wist aan te werven met Ruperts commentaar bij het Bijbelboek Apocalypsis(1) waaraan Rh. Haacke(2) onlangs heeft herinnerd. Aan duidelijkheid laat een ex-libris immers niets te wensen over dat luidt zoals volgt: Liber Scte Marie in hailsbrunn, maar er valt, betreffende de jaren wanneer de codex in Heilsbrunn kwam, maar weinig af te leiden uit het feit dat het ex-libris op een vijftiende-eeuwse hand teruggaat. In dezelfde jaren kwam overigens ook het Sankt-Peter-Stift te Salzburg er toe een handschrift van hetzelfde werk, dit keer echter een twaalfde-eeuwse codex, aan te werven, waar wij duidelijk de stijl van het Salzburgse scriptorium menen te herkennen(3), terwijl Klosterneuburg nog steeds dit werk bezit in een twaalfde-eeuwse codex met een vijftiende-eeuws ex-libris(4).

Verder ontmoetten wij vóór een paar jaren te Wenen een dertiende-eeuwse codex die aanvankelijk aan de benedictijnen te Göttweig in Neder-Oostenrijk toebehoorde(5), een handschrift namelijk met Excerpta de meditatione mortis(6), met uittrekselen bijgevolg die ontleend werden aan Ruperts overwegingen bij de dood, bij de dood namelijk van de ziel naar aanleiding van de zonde en bij de heropstanding tot het leven door de dood dank zij het toedoen van Christus die ons aller veegheid heeft willen delen.

Er zijn intussen nog meer werken van Rupert van Deutz die, wat hun verspreiding in het buitenland betreft, recht hebben op onze belangstelling, zo vooreerst al het op het verzoek van Cuno van Siegburg († 1132), bisschop van Regensburg, vervaardigde traktaat met de titel De gloria et honore filii hominis super Matthaeum, dat wij bijgevolg niet als een Bijbelkommentaar mogen beschouwen, maar wel als een monachaal-theologische

verhandeling over de menswording en het lijden, over de verrijzenis en de hemelvaart van Christus, die dan ook nauw verwant blijft met een andere, eveneens op Cuno's verzoek geschreven verhandeling, met de titel De victoria Verbi Dei.

Voor wie de odyssee van Ruperts werken tracht op de voet te volgen, heeft het echter meer belang dat wij het traktaat, met de titel De gloria et honore filii hominis super Matthaeum(1) alweer in een dertiende-eeuwse codex konden achterhalen die door een Salzburgse hand werd vervaardigd, met een Salzburgse signatuur werd getekend en in de bibliotheek-cataloog van het Salzburgse Sankt-Peter-Stift(2) wordt vermeld(3).

Ook in zuidelijker liggende kloosters was dit werk overigens niet onbekend, zo vooreerst al niet in het te Bologna gevestigde ‘Convento de San Salvatore’, waar dit werk nog werd opgenomen in de reeds hierboven vermelde bibliotheek-cataloog die rond het jaar 1533 werd vervaardigd(4).

Zo even vermeldden wij hier het De victoria Verbi Dei(5). Dit werk ontmoetten wij vooreerst al in een vroeg-dertiende-eeuwse codex(6), waar tweemaal een ex-libris werd aangebracht(7) dat op ‘Fonte salutis’, op Heilsbrunn teruggaat, terwijl hier voor dit werk nog twee twaalfde-eeuwse codices moeten worden vermeld, een die, blijkens de stempelband, aan de benedictijnen van Salzburg heeft toebehoord(8) en een met het ex-libris van Clairvaux(9).

Volledigheidshalve verwijzen wij hier, voor het De victoria Verbi Dei, ook nog naar de dertiende-eeuwse bibliotheek-cataloog van Klosterneuburg(10).

Merkwaardig is het nu, bij dit alles, dat zowel uit het ex-libris bij talrijke codices als uit de bibliotheek-catalogen uit die jaren valt af te leiden dat de belangstelling voor de Luikse monnik zich tot het eind van de Middeleeuwen heeft weten te handhaven. Voor de laat-middeleeuwse belangstelling waarin Rupert van Deutz zich kan verheugen, getuigen bij voorbeeld een vijftiende-eeuws handschrift uit Melk vermeld in de bibliotheekcataloog van dit klooster uit het jaar 1483(1) en ook een handschrift uit het Sint-Jansklooster te Cismar bij Lubeck(2).

Met twee bijzonder belangrijke werken van Rupert van Deutz moeten wij ons nog inlaten, dit is met zijn In cantica canticorum, de Incarnatione Domini commentaria en met zijn De divinis officiis. Met het eerste van deze twee werken was de auteur, blijkens de Proloog(3), reeds begonnen wanneer zijn vriend Cuno nog abt was van de Sint-Michielsabdij te Siegburg en hij voltooide (explicui) dit werk, blijkens de Proloog bij het De divinis officiis(4), nog vooraleer hij met het achtste boek zou aanvangen van een werk met de omslachtige titel De gloria et honore Filii hominis super Matthaeum(5). Daar Cuno nu in 1126 tot bisschop van Regensburg werd aangesteld en het hier zo even vermelde werk met de omslachtige titel uit de jaren 1125-1127 dagtekent(6), staat het vast dat Rupert reeds even vóór 1126 met zijn commentaar bij het Hooglied(7) heeft aangevangen en er reeds in dat jaar moet zijn mee klaar gekomen.

Om de mystieke verklaring van het Hooglied als een hulde aan de vereniging van Christus met Maria en eerst door de bemiddeling van deze eerste ‘unio’ als een hulde aan de vereniging van Christus met de Kerk was de commentaar In Cantica canticorum voor Ruperts tijdgenoten tot op een zekere hoogte een revolutionair boek, en hierom juist heeft het voor ons zijn betekenis dat de Kapittelbibliotheek te Salzburg reeds vroeg in het bezit

kwam van een exemplaar van de Libri VII in cantica canticorum(1), een handschrift dat bij het inventorizeren van de nalatenschap van de abt van Deutz, aan de aandacht van Rh. Haacke is ontgaan.

Dit Salzburgse handschrift is overigens, wat de Centraal-Europese landen betreft, geen alleenstaand geval. Vooreerst bezit het Sankt-Peter-Stift te Salzburg nog steeds een twaalfde-eeuwse codex(2) van Ruperts commentaar bij het Hooglied, waar wij intussen geen ex-libris hebben weten te achterhalen. De aanwezigheid van deze codex in de Salzburgse benedictijnenabdij sinds de laatste jaren van de twaalfde eeuw of ook even vroeger wordt echter bevredigend gewaarborgd door de twaalfde-eeuwse bibliotheek-cataloog van dit klooster waar dit en andere werken van Rupert worden vermeld(3).

Verder is het, in de Duitse gouwen, niet bij die twee handschriften gebleven. Een codex met de commentaar bij het Hooglied kon men, blijkens het tweemaal voorkomende ex-libris, in ieder geval sinds de dertiende eeuw in de abdij Benediktbeuern in Oberbayern ter hand nemen(4) en het heeft voor ons weinig betekenis dat de abdij in het eerste ex-libris ‘monasterium Benedictenpeiren’(5), in het tweede daarentegen ‘monasterium Sancti Benedicti Buren’(6) heet. Het handschrift werd intussen, zoals uit het geschrift blijkt, nog in de twaalfde eeuw vervaardigd. Twaalfde-eeuws is verder ook een handschrift uit de ‘Bibliotheca Apostolica Vaticana’, het ms. Pal. lat. 312 namelijk, dat met de andere ‘codices palatini’ rond het jaar 1550 te Heidelberg zal zijn terecht gekomen en met de hele verzameling in 1623 naar Rome verhuisde. Tot onze spijt konden wij echter niet achterhalen wat deze twaalfde-eeuwse codex vóór zijn aankomst te Heidelberg zo al zal hebben meegemaakt.

Terloops herinneren wij ook nog aan een vijftiende-eeuwse codex uit het koorherenklooster te Eberhardsklausen aan de Mosel die zijn herkomst te kennen geeft in het ex-libris Liber

monasterii beate marie virginis in Everhartzclusen Treverensis dyocesis(1). Ook de cisterciënzers van Aldersbach in Niederbayern en de benedictijnen van Lambach in Oberösterreich bezaten overigens, respektievelijk in een te Munchen(2) en in een te Wenen(3) bewaard handschrift, sinds de twaalfde eeuw een exemplaar van dit werk, terwijl wij vóór één jaar te Melk een dertiende-eeuwse codex met dit werk konden inkijken, die daar blijkens de bibliotheek-cataloog van 1483 reeds vóór het eind van de vijftiende eeuw aanwezig was(4).

Voorts mogen wij, ook voor dit werk, de oudere bibliotheekcatalogen niet verwaarlozen, zo vooreerst al een dertiende-eeuwse bibliotheek-cataloog van Klosterneuburg(5) waaruit blijkt dat de commentaar bij het Hooglied reeds vóór het midden van de dertiende eeuw in de bibliotheek van de koorheren aanwezig was. Zo ook de bibliotheek-cataloog van Lilienfeld, een cisterciënzersklooster in Neder-Oostenrijk(6) dat blijkens de cataloog dit werk reeds in de dertiende eeuw bezat; en de bibliotheekcataloog van de cisterciënzers van Heiligenkreuz uit de jaren 1363-1374(7). Verder moeten wij hier nog de rond het jaar 1533 vervaardigde bibliotheek-cataloog van het ‘Convento de San Salvatore’ te Bologna aan toevoegen(8). Het handschrift van Lilienfeld en dat van Melk bleven intussen aan Rh. Haacke onbekend.

Ook excerpten getuigen intussen, tot op een zekere hoogte, voor de belangstelling welke een auteur genoot en het heeft hierom voor ons zijn betekenis dat Ruperts commentaar bij het Hooglied reeds in de dertiende eeuw en misschien reeds vroeger werd geëxcerpeerd. In ieder geval kan men te Brussel

in de Koninklijke Bibliotheek(1) een dertiende-eeuwse codex ter hand nemen, waar H. Silvestre(2) reeds vóór een paar jaren teksten ontmoette die een Rupert-vorser moeten benieuwd maken. De titel boven één van deze teksten luidt immers zoals volgt: Ex opusculis Ruothberti abbatis doctissimi. Twee van deze korte excerpten blijken, bij nader toezien, aan de commentaar bij het Hooglied te zijn ontleend, maar de herkomst van de codex konden wij niet uitmaken.

Verder moeten wij er ook op wijzen dat het nieuwe geluid bij het verklaren van het Hooglied, aan sommige kringen van Vromen geenszins is ontgaan. Bij het vermelden van dit werk in hun cataloog hebben de koorheren van Klosterneuburg immers aangestipt dat het dit keer om de mystieke vereniging gaat van Christus met Maria: Idem super cantica canticorum ad personam sancte Marie(3).

Het laatste werk van Rupert van Deutz, waarover wij het hier nog willen hebben, is zijn liturgische encyclopedie met de titel De divinis officiis(4), een werk waarmee hij reeds in of nog even vóór 1111 aanving(5).

Ook dit werk viel nu, om zijn frequent gebruik van de allegorie, in de smaak en, wanneer men de 26 door mij ter hand genomen codices, - slechts 26 van de 60 tot nog toe achterhaalde handschriften, - als een trouwe spiegel kan beschouwen voor de verspreiding welke Ruperts liturgische encyclopedie éénmaal heeft gekend, dan moet men besluiten dat dit werk gemakkelijker dan de reeds hierboven besproken Bijbelkommentaren en traktaten in de zuidelijke landen en vooral nog in Frankrijk belangstelling heeft weten te vinden. Moeten wij de verklaring voor dit feit zoeken in de aanwezigheid van het De divinis officiis in verschillende dicht bij de zuidelijke grens van Vlaanderen gelegen Vlaamse kloosters, sinds de laatste jaren van de twaalfde eeuw namelijk in de te Atrecht (Arras) gevestigde Sint Vedastus-

abdij(1) en in de abdij te Anchin in de buurt van Dowaai (Douai)(2), sinds de dertiende eeuw in de te Sint-Omaars gevestigde Sint-Bertinusabdij(3), en in de benedictijnenabdij te Marchiennes aan de Scarpe(4)? Dit zou ons dan tot de vraag brengen, vraag welke wij moeten onbeantwoord laten, waarom juist dit en niet een ander werk van Rupert zo spoedig het boekenbezit van verschillende zeer zuidelijk gelegen Vlaamse kloosters heeft weten aan te sterken.

Bij Zuid-Vlaanderen is het overigens niet gebleven. Ook de cisterciënzerinnen van het te Reims gevestigde klooster Clairmarais(5) en de Kapittel-bibliotheek van Kamerijk(6) bezaten dit werk, de twee laatstgenoemde bibliotheken overigens in een twaalfde-eeuwse codex. Hierom kan niemand het, bij de drukke relaties van Parijs met de Nederlanden, verrassend vinden dat verschillende Parijse kloosters, de priorij ‘Saint-Victor’ bij voorbeeld(7) de benedictijnenabdijen ‘Saint-Germaindes-Prés’(8) en ‘Saint-Denis’(9), en hoewel dit aan Rh. Haacke, O.S.B. is ontgaan, ook de abdij ‘Sainte-Geneviève’, zich sinds de dertiende eeuw of ook reeds langer in het bezit konden verheugen van Ruperts liturgische encyclopedie. Wat laatst genoemd werk betreft, willen wij er hier alleen aan herinneren dat dit werk van Rupert van Deutz voorkomt in een dertiende-eeuwse boekenlijst van de abdij ‘Sainte-Geneviève’(10).

Aan de bij het inventorizeren van de handschriften vermelde herkomst mag men intussen niet steeds eenzelfde betekenis toekennen. Zo komt het ms. Parijs, Bibliothèque Nationale, lat. 11.580, een codex namelijk met Ruperts De divinis officiis, in de voorlopige, hoewel zeker niet onverdienstelijke inventaris

van L. Delisle(1) wel voor bij de handschriften uit het boekenbezit van ‘Saint-Germain-des-Prés’, maar L. Delisle(2) heeft er in dezelfde jaren op gewezen dat de mauristen rond het jaar 1638 zo wat 400 codices uit de kloosterbibliotheek van Corbie in de buurt van Amiens wisten aan te werven, 400 codices waartoe ook deze Rupert-codex behoorde die overigens in de dertiende-eeuwse bibliotheek-cataloog van Corbie wordt vermeld met de volgende referentie: Amalarius, Robertus, De divinis officiis(3). Ten onrechte hebben K. Lamprecht(4) en 56 jaar later S. Gevaert(5) dan ook deze codex, om de miniaturen, voor een handschrift gehouden uit de Sint-Laurentiusabdij te Luik(6). Verder achten wij het goed mogelijk dat de invloed die van Parijs uitging, zich mee heeft laten gelden wanneer het De divinis officiis spoedig nog dieper in Frankrijk wist door te dringen. Wat hier ook van aan weze, moet men er rekening mee houden dat de kartuizerband van een thans te Grenoble bewaarde codex(7) er schijnt op te wijzen, dat dit nog vóór het eind van de twaalfde eeuw door één enkele kopiïst geschreven handschrift reeds vroeg tot het boekenbezit heeft behoord van de kartuize ‘Les Portes’ in het arrondissement Belley en het zal daar ook zijn gebleven tot het even vóór het eind van de zeventiende eeuw aan de ‘Grande Chartreuse’ werd overgemaakt. De band schijnt echter wel wat jonger te zijn dan het handschrift, waar wij vruchteloos naar een ex-libris hebben gezocht.

Dezelfde betekenis schijnen wij verder ook te moeten hechten aan de aanwezigheid van het De divinis officiis in twee handschriften waar wij eens het ex-libris van de cisterciënzersabdij

Clairvaux hebben aangetroffen(1) en ook aan een codex uit het boekenbezit van de benedictijnenabdij Marmoutier(2) die bij de jongste wereldoorlog gespaard bleef. Voor de herkomst uit Marmoutier getuigt overigens de inhoudsopgave op het schutblad voor in de codex. G. Collon(3) herinnert er ons namelijk aan dat die inhoudsopgave, blijkens het geschrift, door twee bibliothecarissen van Marmoutier, door E. Martène, O.S.B. († 1739) en door J.J. Abrassart († 1800) werd aangebracht, maar een achttiende-eeuwse inhoudsopgave en randnoten uit dezelfde jaren kunnen in geen geval de aanwezigheid van een twaalfde-eeuwse codex in voormelde abdij sinds de eerste jaren na zijn vervaardiging voor ons waarborgen. Ook zal men, in een handschrift waar de laatst opgenomen tekst fragmentarisch eindigt, vruchteloos zoeken naar een colofoon.

Verder hebben wij in zeven tot nog toe, op twee na, niet uitgegeven bibliotheek-catalogen van Clairvaux, twee twaalfde-eeuwse namelijk, één vijftiende-, drie zestiende-eeuwse catalogen en één zeventiende-eeuwse(4) vruchteloos naar andere werken van Rupert van Deutz dan het De divinis officiis en het De victoria Verbi Dei gezocht. Ook moet men, wat Clairvaux betreft, niet overdreven veel belang hechten aan de vraag in hoe ver Sint Bernardus de twee handschriften met het De divinis officiis en een derde met Ruperts De victoria Verbi Dei nog heeft kunnen ter hand nemen. Voor A. Wilmart, O.S.B.(5), staat het immers vast dat het vijftiende-eeuwse en vooral nog het twaalfde-eeuwse boekenbezit van de cisterciënzersabdijen het werk is geweest van monniken van dit huis die hierbij overeenkomstig door Bernardus verstrekte richtlijnen te werk gingen en vóór de dood van de heilige slechts met een gedeelte van de opdracht kunnen zijn klaargekomen, zodat zij bij het vervaardigen van hun laat-

twaalfde-eeuwse codices, bij het kopiëren van Ruperts werken bij voorbeeld, nog steeds voor de kloosterbibliotheek traktaten kopieerden welke de ‘Doctor mellifluus’ die Rupert van Deutz nooit schijnt te hebben ontmoet, hun ten zeerste had aanbevolen.

Voor twee voorbarige besluiten moeten wij evenwel, bij dit alles, op onze hoede blijven. Vooreerst mogen wij de handschriften met Ruperts liturgische encyclopedie niet als het alleenbezit beschouwen van Zuid-Vlaanderen en van Frankrijk. Verder kan men niet beweren dat de belangstelling voor Ruperts oeuvre gedurende de veertiende eeuw vlug is afgenomen en reeds vóór het eind dier eeuw geheel tot het verleden behoorde.

Verrassend achten wij het vooreerst niet dat het De divinis officiis nog verder naar het Zuiden is doorgedrongen. Zo konden wij voor één jaar te Rome een codex met dit werk ter hand nemen, die eens aan het klooster ‘Santa Croce in Gerusalemme’ heeft toebehoord(1), terwijl het Kapittelarchief te Tarazona bij Sarragossa een handschrift van dit werk bezit dat, hoewel wij het niet konden inkijken, wellicht tot het oudere boekenbezit behoort van dit Kapittel(2).

In de Germaanse landen viel dit werk overigens nog meer in de smaak en wij herinneren hierbij vooreerst al aan een twaalfde-eeuwse codex uit Klosterneuburg(3) met een ex-libris van een vijftiende-eeuwse hand; zo ook aan een twaalfde-eeuws handschrift uit de ‘Biblioteca Apostolica Vaticana’(4) dat in 1437 te Bazel door Jacobus, bibliothecaris van een mij niet nader bekende bibliotheek, voor ‘vijf floreni’ en zes ‘scudi’ aan kanunnik Theodericus Elsbracht uit Aschaffenburg in Beieren werd verkocht.

Ook het Salzburgse handschrift, dat nu te Wenen(5) wordt bewaard, - alweer een twaalfde-eeuwse codex, - sluit verder, door zijn hele samenstelling bij de oudere verzameling aan van het Sankt-Peter-Stift te Salzburg dat dit werk overigens in zijn twaalfde-eeuwse bibliotheek-cataloog opnam(6).

Voorts mag hier ook een twaalfde-eeuwse codex uit Wolfenbuttel(1) niet onvermeld blijven, waar men het volgende ex-libris aantreft: Liber S. Adriani in Lamesprigge, Rotbertus. ab c. Hieruit blijkt al dadelijk dat dit handschrift reeds vroeg aan de abdij der benedictijnenzusters te Lamspringe in de buurt van Hildesheim(2) heeft toebehoord. Het ex-libris werd immers door een laat-twaalfde-eeuwse hand aangebracht. Te Wolfenbuttel ontmoetten wij intussen 15 codices waarvan de band, zoals bij het handschrift met Ruperts liturgische encyclopedie het geval is, zeer hoekig werd afgewerkt, zodat deze als houten blokken voorkomende zowel door het geschrift bij de tekst en bij het ex-libris als door de band nauw met elkaar verwante codices blijkbaar uit eenzelfde scriptorium komen. In een geheel op dezelfde manier vervaardigde Augustinuscodex uit Wolfenbuttel(3) ontmoeten wij intussen een ex-libris dat ons meer houvast verleent. Dit luidt zoals volgt: Liber Sancti Adriani martiris in Lamesprigge, scriptus a domina Ermengarde in diebus domine Judite priorisse et Gerhardi prepositi, Sermones sancti Augustini episcopi. Daar nu O. von Heinemann(4) aanstipt dat proost Gerhard en priorin Judith, blijkens nog bestaande oorkonden in de jaren 1178-1191 bij het bestuur van de abdij waren betrokken, kunnen wij hieruit besluiten dat de 15 twaalfde-eeuwse codices en bijgevolg ook het Rupert-handschrift in die jaren, even vroeger of hoogstens enkele jaren later, zullen zijn vervaardigd.

Verder mogen wij hier, omdat wij niet konden achterhalen wanneer deze kloosters Ruperts liturgische encyclopedie wisten aan te werven, slechts onder voorbehoud verwijzen naar de twee veertiende-eeuwse bibliotheek-catalogen van Admont in Steiermark(5) en wij zijn het eens met H. Silvestre(6) wanneer

hij voorbehoud maakt voor Rh. Haacke's identificering van de thans te Admont aanwezige Rupert-codices met die in de twee catalogen uit de jaren 1376 en 1380.

Men moet verder ook rekening houden met de bibliotheekcatalogen van Heiligenkreuz, 1363-1374(1), met die van de kartuizers van Güterstein(2) dagtekenend uit de jaren 1450-1476, met die van de benedictijnen van Michelsberg bij Bamberg dagtekenend uit het jaar 1483(3) en, wat de Romaanse landen betreft, met de bibliotheek-cataloog van het ‘Convento di San Francesco’ te Bologna, 1421(4) en met die van het eveneens te Bologna gevestigde ‘Convento di San Salvatore’, een cataloog namelijk die rond het jaar 1533 werd vervaardigd(5).

Door de titel van een schijnbaar onbekend werk mogen wij ons ook niet laten misleiden. Met het De ecclesiasticis officiis in een twaalfde-eeuwse codex uit het ‘All Souls College’ te Oxford(6) die daar sinds de veertiende eeuw aanwezig is, wordt immers het De divinis officiis bedoeld, dat met deze titel overigens ook voorkwam in de handschriftenverzameling van William Laud († 1645)(7). Verder wordt het De divinis officiis in het reeds hierboven vermelde handschrift uit de kartuize te Güterstein vermeld met de alweer misleidende titel De tempore et de sanctis en dit handschrift kan Rh. Haacke, O.S.B., nog aan zijn handschriftenlijst toevoegen.

Tot onze spijt hebben wij intussen niet alle Rupert-codices kunnen ter hand nemen en een inschrift is ook niet altijd even doorzichtig, zo bij voorbeeld het inschrift bij een Brusselse codex, waar Rupert-excerpten voorkomen: ‘Praesens liber

vocatur dat pellenboeck’(1), een inschrift waar alleen uit af te leiden valt dat dit handschrift, dat in 1899 voor 775 fr. door de Belgische regering bij het huis Sotheby te Londen uit de verzameling Phillipps(2) werd aangekocht, blijkens de hand die er dit ex-libris aan toevoegde, gedurende de vijftiende eeuw, in of buiten de Nederlanden, aan een Nederlandstalige lezer moet hebben toebehoord. Verder hebben wij aan een bijzonder jong ex-libris bij een twaalfde-eeuwse of bij een dertiende-eeuwse codex ook niet zo heel veel, aan dat bij voorbeeld bij het ms. Atrecht (Arras), Bibliothèque municipale, 969, waar Ruperts De victoria Verbi Dei voorkomt, en aan dat bij het ms. 161, eveneens uit Atrecht, waar men het De divinis officiis ontmoet. Het ex-libris bij de eerste codex luidt namelijk: Bibliothecae monasterii Sancti Vedasti Atrebatensis, 1628, B 54, dat bij de tweede codex: Bibliothecae monasterii Sancti Vedasti Atrebatensis, 1628, B. 41. Het eerste van deze twee handschriften is intussen een twaalfde-eeuwse, het tweede een dertiende-eeuwse codex, twee handschriften bijgevolg, waar waarschijnlijk bij hun verhuizen naar Atrecht (Arras), in 1628 een ex-libris werd aangebracht.

Tot nadenken stemt het intussen wel dat een kopiist uit de Sint-Maartensabdij te Keulen in het jaar 1480 voor zijn klooster nog de aan Rupert van Deutz toegeschreven Passio beati Eliphii Martyris(3), waarvan de echtheid evenwel bepaald niet vast staat, ging kopiëren en hij zal met het ‘martyrium’ in zijn colofoon wel de marteldood van Eliphius, niet zijn eigen kopiëerwerk hebben bedoeld. Dit colofoon bij het Brusselse handschrift(4) luidt immers: Per me fratrem Henricum captivum consummatum est hoc martyrium, terwijl wij vooraan in de codex nog het gedateerde inschrift vinden: Scriptus per R.P. Henricum Zousbeeck Coloniensem sub annum 1480. De eo Hubertus Stralensis in necrologio sui temporis(5).

Veel vragen blijven intussen, wat de verspreiding betreft van Ruperts werken in het buitenland, al evenzeer onopge-

helderd als de vraag in hoever wij de drie thans te Brussel bewaarde Rupert-codices uit de twaalfde eeuw(1) die eens aan het klooster van de auteur, aan de Sint-Laurentiusabdij te Luik hebben toebehoord, als codices mogen beschouwen, die in het scriptorium van vermeld klooster werden vervaardigd.

Volledigheidshalve vermelden wij hier verder nog enkele bibliofielen die, in een tijd wanneer reeds werken van onze auteur door de boekdrukkunst werden verspreid, handschriften bezaten van Rupert van Deutz, zo bij voorbeeld de Spaanse koningen(2) en Franciscus Xaverius de Zelada († 1801), kardinaalbibliothecaris van de Roomse kerk(3), zo ook koningin Christina van Zweden († 1689)(4), William Laud († 1645)(5) en de prinsen van Condé(6).

Wat wij van de boekenjacht in de zestiende en de zeventiende eeuw ook moeten denken, heeft het hierbij zijn betekenis dat Rupert, zich uit het dwangbuis van zijn belezenheid bevrijdend, met een kloek vertrouwen in de voorlichting van de heilige Geest de Bijbel naar eigen inzicht tracht toe te lichten en aldus in zijn bijbelse vroomheid als het ware een voorsmaak meemaakt van de Godservaring. Wanneer men hierbij de breed uitdeinende verspreiding van zijn oeuvre wil op het oog houden, zal men

Rupert van Deutz niet, zoals Fr. Ohly(1) het ons heeft voorgedaan, als de promotor van de Duitse, maar wel als de vader beschouwen van de Germaanse mystiek, bij wie zowel de Duitse als de Nederlandse mystieke literatuur hun aanloop nemen.

Met zijn uitwijken naar Deutz heeft Rupert immers zijn nog te Luik aangevangen en, in een paar gevallen, ook voltooide werken immers geenszins verloochend en, blijkens de tot nog toe bekende handschriften, is de belangstelling voor zijn wellicht in Siegburg en waarschijnlijker in Deutz voltooide geschriften tot het eind van de Middeleeuwen in de Nederlandse provincies minstens even aanzienlijk geweest als in de Duitse gouwen. Ook heeft men tot nog toe niet aangetoond dat het religieuze klimaat van de werken uit zijn Duitse periode niet hetzelfde zou zijn als dat uit zijn Luikse jaren.

Tweede hoofdstuk
De nederlandse vrienden van Sint Hildegard van Bingen

Hoewel er, na Ruperts overlijden, van het oeuvre van auteurs zoals Franco van Affligem († 1135) en Reiner van Luik († 1200) maar weinig de weg naar het buitenland schijnt te zijn uitgegaan en zij hierbij ook ten gunste van de Nederlandse mystiek toch maar zwakjes konden getuigen, hebben de Nederlandse Vromen de vrij gemaakte weg niettemin zowel in oostelijke als in zuidelijke richting nooit lang ongebruikt gelaten. Hierbij ging het echter vooral om de weg naar het Oosten, aanvankelijk om de relaties van een paar kringen van Vromen met Sint Hildegard van Bingen († 1179), de Zieneres van Rupertsberg die volgens Hadewijch(1) ‘alle die visione sach’.

De abdis van Rupertsberg bij Bingen had immers, wat de Nederlanden betreft, vooreerst al vrienden in het in 1129 gestichte ‘Parcus dominorum’, in de premonstratenzersabdij Park bij Leuven. Wij bezitten één brief van abt Filip († 1165), tweede prelaat van dit koorherenhuis, aan Hildegard en wij bezitten ook drie brieven van de Zieneres aan het adres van abt Filip(2). In de eerste van haar drie brieven verzocht Hildegard de abt om de gewetensvraag te willen onderzoeken welke de vrouw hem zal voorleggen die hem de brief zal ter hand stellen, een vrouw namelijk met de naam Ida.

In zijn antwoord deelt de prelaat van Park aan de abdis mee dat hij op haar verzoek is ingegaan en aan die vrouw tot kwijtschelding een penitentie heeft opgelegd die strookte met haar leeftijd. Ook betreurt hij het ten zeerste dat hij, bij zijn laatste reis, aan het voorgenomen bezoek aan Rupertsberg heeft moeten verzaken.

Filip zat verder zelf ook weleens met gewetenszorgen. Nadat hij, in een thans verloren brief, had te kennen gegeven dat zijn ambtelijke verantwoordelijkheid bij het besturen van zijn abdij

zwaar op hem drukte, trachtte Hildegard hem bij haar antwoord moed in te spreken om zonder aarzelen enerzijds de zwakken te steunen, anderzijds bij ieder vergrijp de schuldigen terecht te wijzen. Ook kwam hij een ander maal, naar aanleiding van iets hinderlijks bij het celebreren van het Misoffer, tot enige vertwijfeling, waarna Hildegard hem in haar derde brief voorhield dat hij dit storende voorval als een tak met veel twijgjes diende te beschouwen, dat namelijk dit teken hem niet alleen om hem zelf, maar ook om anderen werd gegeven opdat zij allen aan het Misoffer veel zorg zouden besteden. Bij de hartelijke toon van deze brieven is het dan ook niet bepaald verrassend dat de koorheren van Park, hoewel er slechts een achttiendeen een vijftiende-eeuws ex-libris voorkomen(1), reeds vroeg een codex met een werk van Hildegard, met de Scivias, wisten aan te werven, vroeger overigens dan het vijftiende-eeuws ex-libris laat vermoeden. In 1635 stipte Joannes Masius († 1647), abt van Park, in zijn bibliotheek-cataloog bij het vermelden van deze codex immers aan dat ‘deze, zoals blijkt, in het jaar 1147 op het nadrukkelijk verzoek van prelaat Filip de Tweede werd vervaardigd(2). Naast de vier bewaarde brieven getuigt deze mooie, thans te Brussel bewaarde codex bijgevolg voor de hartelijke verhouding die rond het midden van de twaalfde eeuw de norbertijnenabdij Park bij Leuven en Rupertsberg met elkaar verbond.

‘Parcus dominorum’ is intussen, in de Nederlanden, niet het enige premonstratenzersklooster waar men met Rupertsberg relaties onderhield. J.B. Pitra(3) ontdekte immers destijds in een Weense codex(4) een brief van Hildegard aan het adres van de ‘abbas de Eberbusde’ en verder ook een schrijven van

de heilige aan het adres van ‘Andreas, prepositus de Eberbutde’. In de eerste brief betuigt Hildegard haar sympathie voor de abt die, in een vorig schrijven, zijn waardering had te kennen gegeven voor de genaden die aan de abdis te beurt vielen(1). De tweede brief is een aanmaning om aan het prelaatsambt niet te verzaken(2), waarom hij volgens H. Lindeman, O.S.B.(3) heel goed om een gelijkaardig geval tweemaal kan zijn uitgestuurd, éénmaal aan ‘Andreas, prepositus de Eberbutde’ en éénmaal aan de Saksische abdij Vessra in de buurt van Themar in Turingen. Voor ons heeft het, bij dit alles, zijn betekenis dat in de stichtingsoorkonde van de abdij Averbode uit het jaar 1139(4) de twee plaatsnamen ‘Averbodium’ en ‘Erebodium’ voor elkaar worden gebruikt, terwijl de auteurs van de Gallia christiania(5) het, wanneer zij Averbode bedoelden, zoals nu nog in de streek omheen de abdij wordt gedaan, weleens over Everbeur hadden. Zo was dan ook het risico niet zo erg groot wanneer de Bollandisten(6) eens ‘Andreas de Eberbutde (Eberbusde)’ als een wisselvorm hebben begrepen voor Andreas van Averbode. Van 1139 tot 1164 is er daar overigens een prelaat geweest met die naam, maar Nikolaas Hoochlant, O. Praem. († 1330)(7) weet ons over hem zoveel wonderbaars mee te delen, dat men hem beter hierbij niet te veel vertrouwen schenkt.

Verder volstaat het niet dat het kerkje, waar de relikwieën van Sint Gerlach van Houthem († 1172) rusten, sinds 1201 door koorheren van Prémontré werd bediend, om Gerlach bij de premonstratenzerskoorheren in te schakelen. Gerlach was toen immers reeds dertig jaar overleden. Wat men hier ook moet over denken, heeft het thans voor ons meer belang dat de kluizenaar die, na een bewogen ridderleven en enkele jaren dienst in een ziekenhuis te Rome, zijn leven knusjes in de uit-

geholde stam van een oude boom in de buurt van Maastricht ging inrichten, bij zijn tijdgenoten hoog in aanzien stond. Ook vernemen wij uit de Vita Gerlachi(1) dat de auteur van de Scivias eens, nadat ze bij een visioen de voor onze kluizenaar in de hemel bestemde plaats had gezien, haar professiekroontje als een persoonlijk aandenken aan de kluizenaar liet ter hand stellen. De naam hebben wij evenwel niet kunnen achterhalen van degenen aan wie wij het te danken hebben dat de twee twaalfde-eeuwse heiligen, Hildegard van Bingen en Gerlach van Houthem, elkaar een hoge achting toedroegen.

Voor de cisterciënzers uit Villers in Brabant tasten wij verder, wat de tussenschakel betreft, minder in het duister. Guibert van Gembloers, O.S.B. († 1204), om beurt abt van Florennes en van Gembloers, twee benedictijnenabdijen in de provincie Namen, is namelijk voor de mediaevisten geen onbekende en men weet sinds jaren dat hij meermalen, voor een onderhoud met de abdis, soms voor een vrij uitvoerig onderhoud, op reis is gegaan naar Rupertsberg bij Bingen. Zo heeft Hildegard hem eens in de herfst van het jaar 1175 vier dagen lang te woord gestaan, met het gevolg dat de monniken van Villers bij zijn terugkeer uit Bingen gretig naar hem luisterden en met veel belangstelling een brief gingen lezen dien de abdis reeds vroeger aan Guibert had geschreven. Dit was de Epistola de modo visitationis suae(2). Hildegard, die over de ‘conversio’ van één van de monniken, met de naam Sigert, reeds in vroegere jaren had beslist(3), maakte de cisterciënzers van Villers, met alles wat zij over haar te horen kregen, overigens al enige tijd erg benieuwd. Dit bracht er hen ook toe aan de auteur van de Scivias een brief te sturen, waarbij ze haar, met de steun van een aanbevelingsbriefje van Guibert van Gembloers, 38 vragen voorlegden. Deze brief schijnt intussen eerst een jaar later, in maart 1176, ter bestemming te zijn gekomen. Ook is J.B. Pitra(4) van mening dat die brief zoek is, zodat de brief uit de Patrologia Latina(5) dan een jonger

schrijven zou zijn dat door een zekere vrouw Ida, - misschien de Ida over wie prelaat Filip van Park het reeds had, - naar Rupertsberg zou zijn gebracht. Voor H. Delehaye, S.J.(1) is de brief uit de Patrologia Latina echter wel degelijk de eerste brief.

Bij de vragen welke de monniken aan de Zieneres stelden, ontbreekt het nu niet aan verscheidenheid. Zo ontmoeten wij er zowel vragen betreffende het intiemere leven van de Drieëenheid als vragen die verband houden met de Schepping van het heelal. Er komen even duidelijk vragen voor betreffende de staat van de mens vóór de zonde als vragen over de toestand van de mens na de eerste zonde en vragen over de Godservaring van de mens liggen er evenzeer voor het grijpen als vragen over een en ander dat bij voorbeeld Sint Paulus schijnt te hebben meegemaakt.

Zo wordt er vooreerst al gevraagd welk verschil er eigenlijk bestaat tussen de voortkomst welke Christus te kennen geeft met de woorden ‘Ik ben van God voortgekomen’ (Joannes, VIII), en de voortkomst waarop de woorden teruggaan ‘De heilige Geest die van de Vader voortkomt’ (Joannes, XV); waarom namelijk bij de eerste voortkomst de voortgekomene Zoon, niet heilige Geest wordt genoemd (quaestio XXIII)? Wij ontmoeten er verder ook de vraag hoe wij het moeten begrijpen dat, volgens het boek Ecclesiasticus (XVIII), Degene die in eeuwigheid leeft alles te gelijker tijd schiep, terwijl volgens Genesis (c. I) God de Schepping over zes dagen heeft verdeeld (Quaestio I)? Wat heeft het voorts te betekenen dat God de wateren scheidde die boven en de wateren die onder het firmament thuishoren? Zijn er namelijk ook boven het firmament wateren (Quaestio II)?

In verband met de menselijke situatie vóór en ook na de zonde wordt onder meer de vraag gesteld hoe wij het moeten begrijpen dat de mens vóór de zonde God met de ogen van het lichaam aanschouwde, zodat dit ook eens aan ons zal te beurt vallen, terwijl de Apostel (I Cor., XV) toch te kennen geeft dat wij bij de opstanding uit de doden een geestelijk lichaam zullen ontvangen (Quaestio III)?

De nadruk wordt er intussen vooral nog gelegd op de Godservaring van de mens, zo bij voorbeeld bij de vraag welke de lengte en de breedte, de hoogte en de diepte zijn welke Sint Paulus (Ephesiërs, III) van harte wenst eens door de Ephesiërs samen met alle heiligen te zien doorpeilen (Quaestio XV)? Wat de Apostel (Actus Apostolorum, XVII) eigenlijk voorheeft wanneer hij te kennen geeft dat wij in Hem leven, bewegen en zijn (Quaestio XVI)?

Wat heeft Sint Paulus verder op het oog gehad wanneer hij zeide: ‘Ook indien ik de taal van engelen en mensen zou spreken’ (I Cor. XIII)? Wat zijn dan de talen der engelen (Quaestio XIV)? En wat bedoelde hij met de verklaring dat hij dag en nacht in de diepte der zee heeft vertoefd (I Cor. XI) (Quaestio XVII)? En hoe moeten wij hem begrijpen wanneer hij zichzelf de geringste noemt onder de apostels (I Cor., XV), terwijl hij toch harder heeft gewerkt dan anderen (Quaestio XVIII)?

Andere vragen zijn intussen evenwel nog meer verrassend, zo bij voorbeeld de vraag of het een echt vuur is dat in het braambos aan Mozes verscheen zonder dit te verteren, de Sinaï eensklaps verlichtte en op Pinksteren over de apostelen neerdaalde (Quaestio XI)(1)?

De vragenlijst schijnt nu, hoe uitvoerig zij ook weze, in Rupertsberg niet onwelkom te zijn geweest. De abdis antwoordde immers dat zij, niettegenstaande haar drukke dagtaak en haar wankele gezondheid, spoedig op de gestelde vragen zou ingaan en zij vergeleek de monniken, in haar schrijven, bij een tuin, bij de tuin der deugden die door de liefde wordt onderhouden(2). Dit was dan, volgens de chronologie waarvoor H. Herwegen, O.S.B.(3) het heeft opgenomen, in 1176. Hildegard scheen er dus te willen spoed bij zetten en zij liet, enige tijd later, aan de cisterciënzers weten dat zij reeds met het antwoord op 14 vragen klaar was(4).

Intussen heeft dan een monnik, die niet al te veel geduld had, de zaak verkorven wanneer hij het waagde nog een tweede

vragenlijst naar Rupertsberg te sturen(1). Dit moet het nu de abdis hebben op de zenuwen gegeven en Guibert van Gembloers schreef dan ook, blijkbaar op het verzoek van Hildegard, aan Radulphus van Villers dat hij met zijn vragen beter bij een of andere magister te Parijs kon gaan aankloppen(2).

Tenslotte had de Zieneres van Rupertsberg bij Bingen ook in het Utrechtse nog vrienden, zo vooreerst al bij de benedictinessen van Oudwijk bij Utrecht, waar de abdis Sophie er ernstig over dacht om af te treden en verder, aansluitend bij de abdij, als recluse te gaan leven, een opzet die haar door Hildegard werd afgeraden in een schrijven dat nog vóór het jaar 1173 moet zijn opgesteld(3). In haar relaties met Oudwijk moeten wij nu vermoedelijk de verklaring zoeken voor het feit dat de abdis van Rupertsberg ook met bisschop Godfried van Utrecht, eigenlijk Godfried van Rhenen († 1177), met een magister ‘M. de Trajecto’ en met kanunnik Boudewijn van Utrecht heeft gecorrespondeerd.

Zo zijn er dan, in ieder geval, in de Nederlanden zeven kringen van Vromen, waarmee de Sybille van Rijnland op goede voet stond. Deze zijn de premonstratenzersabdijen Park bij Leuven en Averbode, de vriendenkring omheen de kluizenaar Gerlach van Houthem, de benedictijnenabdijen te Florennes en te Gembloers, tenslotte ook nog de cisterciënzersabdij te Villers in Brabant en de Utrechtse kringen die met de benedictinessen van Oudwijk bij Utrecht op vertrouwde voet leefden(4).

Derde hoofdstuk
Hadewijch

Met de auteur van de Scivias blijft Hadewijch, hoewel zij in haar brieven heel wat meer bij het Neo-Platonisme aansluit, door de hoog opgedreven symboliek in verschillende van haar visioensverhalen tot op een zekere hoogte verwant, maar zij weet intussen tot nog toe haar persoonsbewijs voor vorsers veel beter te verbergen. Ook met haar oeuvre staan wij overigens nog steeds voor een paar raadselen. Duidelijk is het namelijk nog steeds niet wat er in een excerpt uit de sinds lang spoorloos verdwenen bibliotheek-cataloog van het koorherenklooster Sint-Maartensdal te Leuven met haar ‘Proverbia’ wordt bedoeld en men heeft ook nog steeds het spoor niet weten te achterhalen van de daar eveneens vermelde Latijnse vertaling van haar Visioensverhalen(1). Ook ontmoeten wij, hoewel zonder de Latijnse tekst der Visioenen, deze werken eveneens in de rond het jaar 1532 vervaardigde verzamelcataloog van Rodeclooster(2). Tot nog toe wist men niet te achterhalen wat in deze twee bibliotheek-catalogen, een laat-vijftiende-eeuwse en een zestiende-eeuwse, met de Proverbia wordt bedoeld en de niet zo lang geleden door R. Lievens(3) in dit verband gestelde vragen brengen ons niet eens tot een voorlopige hypothese.

Belangrijker is hier voor ons de vraag hoe wij de referentie ‘Eius Visiones Latine’ (tweedehands: Eius Visiones etiam Latine) moeten begrijpen. Daar de twee referenties, die van 1487 en die van rond het jaar 1532, op het boekenbezit teruggaan

van de kartuizers uit Zelem bij Diest, kan men vermoeden dat alleen de jongste referentie, die dan een vergissing uit de bibliotheek-cataloog van 1487 heeft willen terecht wijzen, in dit verband te vertrouwen valt. Men kan echter ook van mening zijn dat de tweedehandse emendatie in het cataloog-excerpt uit het Gentse handschrift dit onwaarschijnlijk maakt, zo dat de kartuizers van Zelem bij Diest dan wel degelijk twee codices met Hadewijchs Visioenen, één met de Dietse tekst en één met een ons tot nog toe niet nader bekende Latijnse vertaling zullen hebben bezeten, die misschien ook door een van hen werd vervaardigd. De kartuizers hebben overigens, zoals verder nog zal blijken, nog wel meer mystieke teksten van betekenis ten behoeve van buitenlandse lezers in het Latijn vertaald, maar niets laat ons toe te gissen waar wij de buitenlandse vrienden moeten zoeken, die er hen zouden hebben toe aangezet voor een Latijnse vertaling te zorgen van Hadewijchs Visioenen, een Latijnse vertaling waarvan het bestaan tot nog toe overigens niet eens vaststaat. Hoewel het niet bijzonder waarschijnlijk voorkomt dat hun Duitse confraters hen hiertoe zullen hebben verzocht, hopen wij dat een voor niets versagend onderzoek van het boekenbezit in de buitenlandse kartuizen de Hadewijchvorsers, wat de Latijnse tekst betreft van de Visioenen, vroeg of laat tot een bevredigend antwoord zal brengen.

Bij voorlopig nog steeds niet op te lossen vraagpunten en bij even broze gissingen moeten wij intussen niet blijven en het ziet er naar uit alsof Hadewijch, wat haar buitenlandse relaties betreft, aan Sint Hildegard van Bingen niets had te benijden. Zoals zij relaties onderhield met een niet nader geïdentificeerde magister te Parijs, met ‘een vergheten meesterken alleen in een celleken’ en met een kluizenares in Bohemen, zo ook waren er geestverwanten van de Brabantse begijn die te Keulen woonden, zo vooreerst al Vrouw Lane en een andere vrome vrouw met de naam Oede(1) aan wie zij weleens langs een ons tot nog toe onbekende weg een boodschap wist door te geven. Men kan, in dit verband, ook denken aan een op een religieuze grondslag berustende telepathie, waarbij Hadewijch

zich van een reeds overleden Vrome zou hebben bediend die bij haar vrienden hoog in aanzien stond. Dit zou overigens volkomen stroken met het ‘comen met gheeste’ en met het ‘senden gheeste’ waarover het in de passus over Vrouw Lane gaat. Wat wij hier ook moeten over denken, schijnt het echter vast te staan dat het niet over een bij dromen of visioenen voorgespiegelde reis ging, wanneer Hadewijch het in de Lijst der volmaakten(1) over een diep in Saksen wonende kluizenares had, met de naam Mine, naar wie zij eens Heer Hendrik van Breda met een opdracht stuurde. Hierbij moeten wij er ook nog op wijzen dat het sinds een vóór twee jaar verschenen studie van P.C. Boeren(2) volkomen vast staat dat Hadewijch met de heer Hendrik van Breda, die op haar verzoek voor een boodschap bij een kluizenares in Saksen instond, een priester bedoelde, waarom er in de eerste helft van de dertiende eeuw voor haar opdracht wellicht twee gegadigden in aanmerking komen: heer Hendrik van Breda († 1221), deken van Deventer namelijk, en zijn jongere naamgenoot die om beurt tot proost van Celles, tot domdeken van Utrecht en tot proost van Deventer werd aangesteld en omstreeks 1250 overleed(3).

Voorts moeten wij, volledigheidshalve, ook nog aan vijf Vromen in Turingen, aan negen Vromen in Engeland en aan een predikant, vermoedelijk een dominicaan, in Denemarken herinneren, die allen, hoewel de auteur zich bijzonder onduidelijk over hen uitlaat(4) tot de buitenlandse relaties van Hadewijch schijnen te hebben behoord. Met de bekeerde jodin uit het Keulse, welke zij met de naam Sare nog vóór Sint Bernardus vermeldt(5), schijnt Hadewijch daarentegen een sinds jaren overleden Vrome te bedoelen. Ook kan, bij deze ver strekkende relaties met Vromen die wellicht naar haar opkeken, de vraag worden gesteld of Hadewijch hen allen mede op het oog hield wanneer zij zich bij het dertiende visioensverhaal(6) door een

serafijn liet begroeten als ‘de moeder der Minne’, als een vrouw met ervaring bijgevolg die anderen met haar raad voorlichtte. Voorts blijkt uit dit alles dat wij met het onderzoek van de namenlijst ter aanvulling bij het dertiende visioensverhaal, met de Lijst der Volmaakten nog aan een aanvangsstadium toe zijn.

De buitenlandse referenties in de Lijst der Volmaakten zijn intussen, wat Hadewijchs invloed in het buitenland betreft, voor ons niet het enige houvast. Wel hebben wij, bij het nakijken van de drie volledige Hadewijch-handschriften, twee namelijk uit Rodeclooster te Oudergem bij Brussel(1) en één uit het koorherenklooster Bethlehem bij Leuven(2) en bij het nakijken van vijf handschriften met Hadewijch-excerpten(3), slechts in één codex, in het Ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2879-80, in het handschrift A namelijk, talrijke in het Latijn gestelde randnoten aangetroffen, maar er valt hier voor een buitenlands gebruik van het handschrift al zeer weinig uit af te leiden en het is helemaal niet mogelijk deze Latijnse glossen op een buitenlandse lezer te laten teruggaan wanneer dezelfde hand blijkt ook enige in het Nederlands gestelde randnoten te hebben aangebracht.

Hieruit kunnen wij intussen niet besluiten dat Hadewijch tot het eind van de Middeleeuwen in Duitsland onbekend is gebleven en wij hebben, om ons hiervan te vergewissen, het getuigenis van Lamprecht van Regensburg, O.F.M. († 1255) beslist niet nodig. Hoewel het tot nog toe alles behalve duidelijk is wie hij, wanneer het niet om Hadewijch gaat, wel kan hebben bedoeld, toch achten wij het immers voorbarig om de Duitse franciscaan als een getuige te laten optreden ten gunste van de vertrouwdheid van de Duitse gouwen met het oeuvre van de Brabantse mystieke wanneer hij, niet zonder schamperheid, schrijft:

 
Diu kunst ist bi unsern tagen
 
In Brabant und in Baierlanden
 
Undern wiben uf gestanden.
 
Herre got, waz kunst ist daz,
 
Daz sich ein alt wip baz
 
Verstet dan witzige man’(1)

Van dit ‘alt wip’ uit Die Tochter Syon tot de Adelwip die J. van Mierlo, S.J., eens bij het inkijken van een Duitse encyclopedie(2) zeer benieuwd maakte, was de afstand intussen niet groot en zo kwam de mediaevist er toe in twee Duitse handschriften teksten te achterhalen die op Hadewijch teruggaan(3). Hierbij gaat het om twee vroeg-vijftiende-eeuwse verzamelhandschriften waar men zowel teksten van de zalige Hendrik Seuse († 1366) en van Joannes Tauler († 1361) als preken van Meester Eckhart († 1327) en teksten van Nikolaas van Straatsburg († rond 1327) aantreft. Er komt in deze twee codices intussen nog wel meer voor, zo bij voorbeeld in het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 12, p. 38r-41r, een Duitse tekst die aanvangt met de woorden: Dis ist gar ein nutze lere die sante adelwip lerte. - Der got minnet der minnet sine werg. Sine werg sint tugent(4), en dezelfde tekst vindt men, op een paar woorden na, met dezelfde aanhef ook in het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 149, f. 144v-149v. Voor J. van Mierlo, S.J., was het nu niet moeilijk om in deze Duitse tekst de tiende brief te herkennen van Hadewijch.

Belangrijk is voor ons ook de vraag waar deze twee codices werden vervaardigd en aan wie zij aanvankelijk hebben toebehoord. Met H. Hornung(5), die 86 handschriften wist te achterhalen uit het vroegere boekenbezit van Daniël Sudermann († na 1631), moeten wij nu in dit verband ernstig rekening houden wanneer hij verklaart dat Sudermanns handschriftenverzameling,

wat het aanzienlijkste gedeelte betreft, uit Keulse en uit Straatsburgse kloosters, vooral echter uit het Sint-Gertrudisklooster van de dominikanessen te Keulen en uit het te Straatsburg gevestigde dominicanessenklooster ‘Sanctus Nicolaus in Undis’ kwam.

Verder heeft het voor ons zijn betekenis dat in deze twee Duitse handschriften, één namelijk uit de eerste helft van de veertiende en één uit de vijftiende eeuw, met de grootste waardering over Hadewijch wordt gesproken. Zo lezen wij in de aanhef: Dis ist gar ein nutze lere die sante adelwip lerte die do ist ein grosse heilige in dem ewigen lebende von der lere sunderlich alle gottes frunde in brabant von hundert iaren zuo dem aller vollekomenesten lebende komen sint unde von der gnaden gottes durch su erluhtet.

Hiermee staat het dan vast dat Hadewijch, ‘Sante Adelwip’, in Duitsland sinds de vijftiende eeuw en misschien reeds langer voor bepaalde kringen van Vromen als een aangeziene heilige en tevens ook als een mystieke auteur stond aangeschreven, naar wie men in Brabant sinds honderd jaar opkeek.

Hoe kwam men, in de vijftiende eeuw, aan deze inlichtingen betreffende de Brabantse begijnenleidster? Een leerrijke nota in het thans aan de Universiteitsbibliotheek te Tubingen bewaarde ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 12, f. 120v, brengt ons misschien tot een antwoord op deze vraag. Daar lezen wij namelijk: Es ist zu wissende daz dis buch der frouwen zu sancte katterinen der Johanserin zu hagenuwe ist nach claweses dode in dem riuthove, der do ist lonhere der stelle zu hagen, anno domini mo CCCCo XIIo.

Nu is het een bekende zaak dat de Sint-Nikolaas-parochie, sinds jaren bij de proosdij in Hagenau ingelijfd, nog vóór het eind van de veertiende eeuw onder het toezicht kwam te staan van de in het Zwarte Woud gevestigde premonstratenzersabdij Allerheiligen in de buurt van Oberkirch in Baden(1), zo dat de vermoedelijke belangstelling van de norbertijnen voor de nederlandse mystieken, indien deze althans kan worden bewezen, ons in dit verband wellicht een bevredigend antwoord kan verstrekken. Nederlandse Hadewijch-handschriften die aanvankelijk aan een premonstratenzersklooster hebben toebehoord,

volledige of ook maar codices met Hadewijch-fragmenten, zijn ons evenwel tot nog toe niet bekend.

Dit billijkt intussen nog geenszins het vermoeden dat wij bij de witheren geen belangstelling hoeven te zoeken voor de mystieke literatuur van eigen bodem. Hoewel men deze vertalingen nog steeds niet heeft weten te achterhalen, moet men er immers vooreerst al rekening mee houden dat zowel het traktaat Van den vier becoringhen als dat met de titel Dat boecsken der verclaringhe, twee traktaten namelijk van de zalige Jan van Ruusbroec, door een koorheer uit de premonstratenzersabdij Park bij Leuven in het Latijn moeten zijn vertaald geworden. Dit wordt ons immers in het Ruusbroec-handschrift F(1), dat bij de Broeders van het Gemene Leven te Brussel werd vervaardigd, tweemaal meegedeeld.

Bij deze twee mystieke werken zijn de witheren verder niet gebleven. Blijkens de bibliotheek-cataloog van de hand van Joannes Masius, O. Praem. († 1647)(2) bezaten de norbertijnen van Park bij Leuven in het jaar 1635 immers nog steeds Ruusbroecs Brulocht in de Latijnse vertaling van Willem Jordaens (†1372), alsook het in een vorig hoofdstuk reeds besproken De victoria Verbi Dei van Rupert van Deutz. Van deze aanvankelijk Luikse monnik bezat men intussen ongeveer in dezelfde jaren, in 1606 namelijk, zo goed als zeker heel wat meer, maar men kan het betreuren dat de auteur van de bibliotheek-cataloog van Averbode uit voormeld jaar niet nader heeft bepaald wat hij eigenlijk bedoelt met de referentie Rupertii abbatis opera, in tribus libris(3). Aan Dionysius van Rijkel, O. Carth. († 1471) schenkt hij overigens meer aandacht en vermeldt om beurt zijn Enarrationes in Evangelia, zijn Homiliae in Evangelia, Epistolas, Actus Apostolorum et Apocalypsim en tenslotte zijn Commentaria

in prophetas maiores(1). Voorts bezaten zowel Averbode(2) als Tongerlo(3) respektievelijk in het jaar 1606 en in het jaar 1640 onder de niet overdreven duidelijke titel Sermones een prekenverzameling van Hendrik Herp, O.F.M. († 1477). Hoewel wij uit deze bibliotheek-catalogen niet kunnen afleiden wanneer deze handschriften respektievelijk in de abdijen Park, Averbode en Tongerlo werden aangeworven, kan men bijgevolg niet behoorlijk beweren dat er onder Nederlandse witheren voor de religieus georiënteerde literatuur van eigen bodem geen belangstelling was.

Hiertoe zullen dan waarschijnlijk de relaties met Groenendaal en ook met huizen die met dit huis verwant waren, hebben bijgedragen. Zo vernemen wij vooreerst al uit de Cathalogus fratrum clericorum sive choralium die aansluit bij het Obituarium van Groenendaal, dat de clerici Hendrik van Winkenzeel en Jan Jacobs, beiden uit de priorij te Groenendaal, vermoedelijk in de eerste jaren van de vijftiende eeuw zijn uitgetreden en witheer werden in de abdij Dilighem te Jette in de buurt van Brussel(4).

Ook in andere met Groenendaal nauw verwante priorijen heeft men verder in die jaren jongere clerici om ons onbekende redenen zien uittreden en tot een norbertijnenabdij toetreden, zo bij voorbeeld in Rodeclooster waar een ons niet nader bekende clericus met naam Jan Bols nog vóór het eind van de veertiende eeuw naar de witherenabdij te Grimbergen bij Brussel verhuisde(5).

Moeilijk zal het voorlopig blijven om na te gaan in hoever deze tot de norbertijnen toetredende koorheren uit Groenendaal en uit met dit klooster verwante huizen een vriendschappelijke

verhouding tussen Prémontré en het Brabantse koorherenkapittel hebben kunnen in de hand werken, maar men zal niet betwisten dat bepaalde witherenkloosters onder de in 1412 tot het Windesheimse Kapittel toegetreden koorheren vrienden hadden. Na vruchteloze pogingen om zijn klooster te hervormen, verzocht immers de abt van Park bij Leuven Wouter van Beringen († na 1462) zijn vriend Hendrik van der Heyden († 1473), prior van Bethlehem bij Leuven, om zijn plaats als abt van Park te willen ter hand nemen, een verzoek dat deze alleen beantwoordde met een Epistola reformatoria(1).

Dergelijke gevallen hebben de witheren in Brabant wellicht tot drukke relaties gebracht met de Brabantse koorherenpriorijen, met Groenendaal bij voorbeeld waar Ruusbroec aan Hadewijchs oeuvre zijn fundamenteelste stellingen heeft ontleend(2) en waar de Kok van de priorij, Jan van Leeuwen († 1378) met zijn lof betreffende dit ‘heylich glorioes wijf’ niet zuinig was(3). Meer belang hebben evenwel voor ons, in dit verband, Rodeclooster, waar in ieder geval twee van de thans bekende Hadewijchhandschriften werden vervaardigd, de handschriften A(4) en B(5) namelijk, en verder de priorij Bethlehem bij Leuven, waar het handschrift C(6) vandaan komt.

Vooreerst moeten wij voor de Hadewijch-handschriften A en B niet, ter vergelijking, de hulp inroepen van andere codices. In het handschrift B luidt het ex-libris zoals volgt: Dit boec es der broederen van Sente Pauwels in Zonien gheheeten te roedendale. Ook wordt dit ex-libris van de hand van de kopiist dat in de bovenrand van de codex voorkomt, op een paar woorden na

met dezelfde bewoordingen onder aan het blad nog door een vijftiende-eeuwse hand herhaald.

Bij het handschrift A zorgde een vijftiende-eeuwse hand, niet de hand van de kopiist, verder tweemaal voor een ex-libris, dat éénmaal luidt: Dit boec es der broedere van Sint Pauwels in Zoninghen gheheeten de roede cluse. Het tweede, aanvankelijk uitvoeriger ex-libris werd met zorg uitgekrast, waarom het thans voor de grootste helft onleesbaar is. Bij de twee codices wordt intussen duidelijk verwezen naar Rodeclooster, de beroemde priorij te Oudergem bij Brussel.

Verder biedt de stempelband van het Hadewijch-handschrift B ons nog, wat niet zo vaak voorkomt, de signatuur van de binder: Godefridus scriptor me ligavit. Daar Gaspar Ophuys († 1523) nu in het Obituarium van Rodeklooster, met de titel Cathalogus fratrum regularium cenobii Rubeevallis in zonia prope Bruxellam(1) onder de ‘fratres clerici’ slechts één koorheer vermeldt met de naam Godfried, onder de ‘fratres conversi’ en onder de ‘fratres donati’ daarentegen geen enkele kan men vermoeden dat de signatuur van onze binder op Godefridus de Halem moet teruggaan die later kartuizer werd en ook als scribent is werkzaam geweest. Dit is echter niet het geval daar Pr. Verheyden(2) eens heeft aangetoond dat het hele bezit van Godevaert de Bloc, ook zijn boekbinders- en zijn schrijfgerief, om zware schulden verbeurd verklaard, in 1383 aan Rodeclooster werd overgemaakt. Ook willen wij er hier aan herinneren dat zowel A als B volgens W. de Vreese(3) rond het jaar 1380 werden vervaardigd. Volgens J. van Mierlo, S.J.(4), zou A evenwel reeds op de jaren 1350-1360 teruggaan, terwijl B een vijftigtal jaren jonger zou zijn.

Dan hebben wij nog het Hadewijch-handschrift C(1). Volgens L. Indestege(2) werd de band van deze codex in de binderij van de priorij Bethlehem bij Leuven vervaardigd en hij verwijst, in dit verband, naar een te Brussel(3) bewaard Lectionarium dat met een geheel naar dezelfde stijl vervaardigde band werd toegerust en zijn herkomst te kennen geeft door het volgende ex-libris: Liber pro infirmaria gloriose virginis Marie in Bethleem prope Lovanium, ex parte fratris Johannis Booms senioris. Zo kan men tot het besluit komen dat C dan na het jaar 1406, stichtingsjaar van Bethlehem, en nog vóór het jaar 1429, sterfjaar van Jan Booms, onderprior in dit huis, werd geschreven. Dit besluit is echter maar moeilijk te handhaven, vooreerst al om het geschrift dat volgens W. de Vreese(4) nog op de jaren 1340-1350, volgens J. van Mierlo, S.J.(5), op de jaren teruggaat wanneer een codex met de collacies van Cassianus werd vervaardigd die, blijkens een colofoon, in 1382 moet zijn geschreven en blijkens een viermaal voorkomend ex-libris aan Bethlehem heeft toebehoord(6). De kalfslederen stempelband bij deze Dietse Cassianus herinnert er ons dan ook aan dat men een stempelband uit een goed bekende binderij, ook wanneer men hem voor impliciet gedateerd wil beschouwen, bij het dateren van een handschrift wel als ‘terminus ante quem’, maar in geen geval als ‘terminus a quo’ kan gebruiken. Het Hadewijch-handschrift C blijkt, met andere woorden, beslist ouder te zijn dan de sinds jaren wat gehavende band en het zou ook buiten Bethlehem kunnen zijn geschreven. In dat laatste geval is het echter reeds in de eerste decennia van de vijftiende eeuw het boekenbezit van Bethlehem bij Leuven gaan verrijken.

Volledigheidshalve moeten wij er hier verder nog aan herinneren dat onlangs nog een handschrift werd achterhaald, waar de Strophische Gedichten en een aanzienlijk gedeelte voorkomen

van de Mengeldichten(1), maar de herkomst van deze overigens jongere codex wist men nog niet uit te maken(2) en hierom verstrekt hij ons veel minder houvast dan de drie hierboven besproken handschriften.

Dit bieden de codices met een reeds nu vaststaande herkomst ons tot op een zekere hoogte wel en hierom kunnen wij de relaties tussen Brabantse en Duitse witherenkloosters, met de steun van de koorherenhuizen uit het Brabantse en even later uit het Windesheimse Kapittel, tot op een zekere hoogte voor de tiende brief van Hadewijch en voor enkele andere excerpten uit haar brieven als de weg beschouwen die ze naar Duitsland heeft gebracht. Dit blijft evenwel, tot nog toe, een niet te bewijzen gissing.

Voorts zou, ook wanneer de weg naar Duitsland nu reeds zou zijn uitgemaakt, uit dit alles nog helemaal niet blijken hoe de Duitse Hadewijch-teksten zijn tot ons gekomen. In de twee Duitse verzamelhandschriften vinden wij het ex-libris van Daniël Sudermann, een te Luik geboren vriend van de mystieke literatuur die na 1631 als aanhanger van de Schwenckfeldianersekte te Straatsburg zou sterven. In een van de twee Berlijnse handschriften(3) vinden wij, naast de tekst van Hadewijchs tiende brief, de verklaring dat Sudermann de tekst in een ander handschrift veel uitvoeriger bezit. Daar nu de tekst in de twee ons tot nog toe bekende codices, in die uit Tubingen en in die uit Marburg/Lahn even uitvoerig is, kan Sudermann met zijn randnoot maar moeilijk, zoals J. van Mierlo, S.J.(4) het heeft begrepen, het thans in de Staatsbibliothek te Marburg/Lahn bewaarde ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 149 hebben bedoeld. Het komt dan ook, tot op een zekere hoogte, waarschijnlijk voor dat Daniël Sudermann nog een derde, vermoedelijk eveneens in het Duits gesteld handschrift heeft bezeten, met meer of minder uitvoerige teksten van de Brabantse begijn.

Een volledige Duitse vertaling van de Brieven van Hadewijch zal Sudermann waarschijnlijk niet hebben bedoeld. Hij heeft uit de Brieven echter nog wel meer gekend dan de tiende brief, zo bij voorbeeld wellicht de zestiende. In ieder geval komt er in de Duitse tekst, dien wij thans bezitten, na de tiende brief nog meer voor dat bij de Duitse tekst van deze brief aansluit en dat gedeeltelijk aan de zestiende brief en ook aan andere brieven werd ontleend. Hierom achten wij het waarschijnlijkst dat Sudermanns derde Hadewijch-handschrift een ofwel in het Duits of misschien ook in het Nederlands gesteld florilegium zal zijn geweest, zoals het Hadewijch-florilegium dat thans nog in Den Haag(1) wordt bewaard. Voor een Nederlandse auteur, van wie de oorspronkelijke tekst slechts in drie volledige handschriften, in een vierde, onvolledig, hoewel omvangrijk handschrift en in vijf fragmentarische codices tot ons kwam, getuigen de twee nog bestaande Duitse handschriften met de steun van een derde verdwenen codex, wat de belangstelling betreft van Duitse lezers voor zijn oeuvre, op een vrijwel bevredigende manier.

Vierde hoofdstuk
Gerard Van Luik, O. Cist.

Niet alle religieus georiënteerde auteurs uit de dertiende eeuw blijven intussen met hun oeuvre op het niveau, waar men bij het lezen van de werken van Hadewijch verwijlt, Gerard van Luik, O.Cist., bij voorbeeld in geen geval, maar dit kan voor ons niet een bevredigende reden worden om hem hier onvermeld te laten, de nog heersende twijfel rond zijn nog steeds niet voltooide identificering evenmin.

Voor Pseudo-Henricus Gandavensis(1), een catalograaf uit de veertiende eeuw(2), is hij een dominicaan die ons het traktaat schonk met de titel De doctrina cordis en wellicht ook als de auteur moet worden beschouwd van een heel wat minder druk verspreid werkje, van het Liber de remediis contra amorem illicitum. Deze suggestie is echter niet in goede aarde gevallen en Valerius Andreas († 1655)(3) nam het in de eerste jaren van de zeventiende eeuw, hierin bijgetreden door Franciscus Sweertius († 1629)(4) en een eeuw later ook door Franciscus Foppens († 1761)(5), op voor twee verschillende auteurs, een cisterciënzer namelijk, auteur van het De septem remediis, en een dominicaan, auteur van het De doctrina cordis. Ook schenen zowel de cisterciënzers als de dominicanen hier genoegen mee te nemen, wanneer Carolus de Visch, O.Cist. († 1666)(6), voor de cisterciënzer-auteur alleen het Remediis en J. Quétif, O.P. († 1698) en J. Echard, O.P. († 1724)(7) voor de dominicaan, naast een paar verder nog te vermelden werken, alleen het De doctrina cordis opeisten en het zal wel niet overbodig zijn er hier even aan te herinneren dat J. Echard, O.P., hiertoe tot op een zekere hoogte steun

vond in de handschriften(1) alsook in het feit dat er nog even vóór het midden van de dertiende eeuw een lector uit het dominicanenklooster te Luik, samen met twee andere confraters, door bisschop Guiardus van Kamerijk (Cambrai) († 1247) in verband met het in te voeren Sacramentsfeest werd geraadpleegd(2). Die lector heette Gerard van Luik. Dit alles maakt het dan ook begrijpelijk dat het tot het jaar 1931 heeft moeten duren vooraleer door A. Wilmart, O.S.B., werd uitgemaakt waar wij met de bibliografen aan toe zijn.

Voor A. Wilmart, O.S.B.(3), staat het vast dat het De doctrina cordis het werk is van een cisterciënzer, vermoedelijk het werk van Gerard van Luik, abt van Val-Saint-Lambert in de buurt van Luik, hoewel een auteur die Jean Halgrin d'Abbeville († 1237) citeert(4) niet reeds in 1206 als abt van Val-Saint-Lambert kan zijn overleden. U. Berlière, O.S.B.(5), heeft echter eens op een tweede monnik uit dit klooster gewezen, een monnik met dezelfde naam die daar in ieder geval in de jaren 1249-1254 verbleef en er vermoedelijk eveneens abt is geweest. Wat hier ook van aan weze, moeten wij er hierbij rekening mee houden

dat onze auteur, volgens sommige handschriften(1) uit Reims kwam, blijkens de bijnaam ‘Le Devin’, in de titel boven een codex met zeventig aan hem toegeschreven preken uit het vroegere boekenbezit van de ‘pauperi magistri de Sorbonna’(2), te Parijs hoog in aanzien stond, dit aanzien met de verminkte bijnaam ‘Johannes Divinus’ ook buiten Parijs, bij de cisterciënzers van Cambron in de provincie Henegouwen bij voorbeeld, wist te handhaven(3) en met de naam ‘Gerard de Liège’ door de kloosterlijke en meteen ook door de litteraire periode in zijn leven of althans door een aanzienlijk gedeelte van zijn kloosterleven tot het Luikse behoort. Ook moeten wij er nog aan herinneren dat volgens een paar kopiisten de twee referenties ‘de Remis’ en ‘leodiensis’, zeer goed met elkaar zijn te verzoenen. De auteur zou namelijk, zoals een handschrift uit Clairvaux(4) het heeft begrepen, blijkens de referentie ‘natione remensis’ uit Reims herkomstig zijn en zou als lector tot het dominicanenklooster te Luik hebben behoord(5). Verder is het handschrift uit de kartuize Mont-Dieu bij Sedan(6), hoewel met de verschrijving van ‘Gerardus de Remis’ tot ‘Bernardus natione remensi’, hierbij nog explicieter en stipt met nadruk aan dat het om zijn jaren lang verblijf te Luik (propter longam inhabitationem conventus fratrum predicatorum leodiensium) is dat wij hem thans kennen met de naam ‘Gerardus Leodiensis’,

een epitheton dat voor ons kan volstaan om de auteur als een getuige te laten optreden voor de Nederlandse vroomheid.

Dat is hij, in ieder geval, om drie traktaten, om het De doctrina cordis namelijk, om het De septem remediis contra amorem illicitum en om een derde traktaat, dat blijkens de Proloog tot Remediis, direct bij dit laatste aansluit en wordt aangediend met de titel Quinque incitamenta ad Deum amandum ardenter.

Daar is vooreerst het De doctrina cordis, ook bekend met titels zoals De praeparatione cordis, zoals De dispositione cordis en Cordis instructio, dat voor geclaustreerden geschreven, met zijn indeling in zeven boeken, bij een plichtenleer ten behoeve van de kloosterlingen wil steun zoeken in de gaven van de Heilige Geest, maar het is hierbij aan de problematiek rond het ‘donum septenarium’ nog niet toe.

Wat de verspreiding betreft van dit werk uit het Luikse, is het vooreerst al bekend dat Petrus van Joigny in 1297, met een boekenlegaat ten behoeve van ongegoede theologiestudenten, aan het Kapittel van de ‘Notre Dame’ te Parijs ook een codex schonk waar dit traktaat voorkwam(1).

Deze eerste voor Gerard van Luik gunstige indruk wordt nu bij de handschriftenvorsing geenszins beschaamd; zo vooreerst al niet te Trier, waar de benedictijnen van de Sint-Mathiasabdij en de koorheren van Eberhartsklusen, blijkens een exlibris, sinds de vijftiende eeuw, of misschien ook reeds langer dit werk bezaten(2). Niet zo heel ver van Trier hebben wij overigens in de laatste jaren een derde handschrift van dit traktaat ontmoet, in het sticht voor ouden van dagen te Cues bij Bernkastel aan de Mosel namelijk(3) en J. Marx(4) heeft er destijds op gewezen dat deze codex eens aan Nikolaas van Cues († 1464), kardinaal van ‘San Pietro in Vincoli’, heeft toebehoord. Een codex, dien wij te Oxford(5) ontmoetten, komt daarentegen

uit de kartuize te Mainz. Ook het ms. Pal. lat., 417, uit de ‘Biblioteca Apostolica Vaticana’ moet verder in dit verband worden vermeld omdat dit, met alle ‘codices palatini’, rond het jaar 1550 van de handschriftenverzameling van de Universiteitsbibliotheek te Heidelberg deel uitmaakte. Bij het inkijken van de codex hebben wij echter niet kunnen achterhalen wat hij, vooraleer te Heidelberg rust te vinden, zo al had meegemaakt.

Ook tot Centraal Europa wist dit traktaat overigens reeds in de veertiende eeuw door te dringen. Vooreerst was Gerard van Luik immers te Munchen en vooral nog in de streek omheen Freising, met een paar handschriften van zijn werk, reeds goed op weg naar de midden-europese landen en wij hechten hierom, in dit verband, belang aan een codex uit het franciscanenklooster te Munchen(1) en aan een andere codex uit de benedictijnenabdij te Tegernsee bij Freising(2), aan twee handschriften bijgevolg die respektievelijk sinds de veertiende en sinds de vijftiende eeuw tot het boekenbezit hebben behoord van in Zuid-Beieren gevestigde kloosters.

Verder ontmoetten wij vóór één jaar te Munchen een codex met het ex-libris van de koorheren van het Sint-Nikolaasklooster in de buurt van Passau, met een ex-libris namelijk dat door een veertiende-eeuwse hand werd aangebracht(3). Voorts verwijzen wij hier, in dit verband, ook nog naar de veertiende-eeuwse bibliotheek-cataloog van de cisterciënzersabdij Lilienfeld(4) en naar die van de augustijnen-eremieten van Kulmbach, dagtekenend uit de jaren 1461-68(5).

Niet zonder betekenis is ook het feit dat men in Uppsala een handschrift kan inkijken met het Liber cordis preparatio en met een in de vijftiende eeuw aangebrachte signatuur, waar men de stijl herkent van het Brigitinessenklooster te Vadstena(6).

Aan belangstelling voor dit werk ontbrak het dus geenszins in de Germaanse landen; in Frankrijk overigens evenmin. Zo was het onder de eerste boeken welke de monniken van de

‘Grande Chartreuse’ na een derde bibliotheek-brand, na 1470 en nog vóór het jaar 1500 wisten aan te werven(1). Dit handschrift konden wij overigens te Grenoble(2) inkijken.

Ook Marmoutiers en Clairvaux hadden verder belangstelling voor dit werk. Te Tours ontmoetten wij immers vóór jaren een codex(3) die bij de jongste wereldoorlog gespaard bleef en waar het volgende ex-libris door een veertiende-eeuwse hand werd aangebracht: ‘Liber iste de armaria Majoris Monasterii prope Turones’.

Bij de cisterciënzers van Clairvaux schijnt de belangstelling voor dit werk echter nog heel wat groter te zijn geweest. Men bezat er immers twee codices van dit werk, waar wij de signatuur van Clairvaux aantroffen(4).

Dit zijn intussen, in Frankrijk, niet de enige kloosters waar men reeds vroeg het De doctrina cordis ter hand nam en wij moeten hier, in dit verband, nog aan het te Parijs gevestigde klooster Saint-Victor herinneren(5) en aan de Lieve-Vrouwe-Broeders van Dijon(6), aan de kartuizers van Mont-Dieu bij Sedan(7) en aan de Heilig-Graf-abdij te Kamerijk (Cambrai)(8), tenslotte ook nog aan de monniken van Citeaux(9).

Verder is dit werk, in vroegere jaren, niet alleen de weg uitgegaan naar het Zuiden. Ook in Engeland wist het reeds vroeg tot enkele belangrijke bibliotheken door te dringen. Zo ontmoeten wij het in een vroeg-veertiende-eeuwse codex die, blijkens het ex-libris, teruggaat op de ‘St. Edmunds Abbey’ te Bury in Lancashire(10) en ook in een handschrift uit het Peterhouse te

Cambridge waar het reeds vroeg aanwezig was(1), terwijl het later nog in de verzameling van Henry Howard of Norfolk († 1684)(2) zijn plaats kreeg en in 1646 door ‘Earl Thomas Arundel’ († 1646) werd aangeworven(3), door Edward Harley († 1741) een eeuw later overigens eveneens(4).

Voorts wijzen nog twee factoren met nadruk op de grote belangstelling waarin het De doctrina cordis zich mocht verheugen; vooreerst namelijk het feit dat gedeelten van dit werk met een eigen titel werden in omloop gebracht, verder ook het feit dat dit werk herhaaldelijk werd vertaald. Aan het Priesterseminarie te Trier ontmoetten wij, wat de excerpten betreft, twee handschriften(5) waar respektievelijk een Tractatus de apercione cordis en een De stabilitate cordis voorkomen. Deze twee belangrijke teksten werden nu, vermoedelijk in de Sankt-Mathiasabdij te Trier, aan het De doctrina cordis ontleend. In ieder geval werden de twee handschriften, blijkens een zeer expliciet ex-libris, vervaardigd in het ‘monasterium sancti Eucharii primi treverorum archiepiscopi sanctique Mathie apostoli extra muros treverenses’(6). Verder vonden wij nog in de bibliotheek-cataloog van de benedictijnen van Melk, 1483(7), de volgende referentie: Item modicum de preparatione cordis, wat duidelijk op het hier behandelde werk teruggaat.

Van dit traktaat kwam er ook, in verschillende landen, een bewerking in de volkstaal in omloop, zo vooreerst al een Nederlandse vertaling. Geen enkel van de drie ons tot nog toe bekende Nederlandstalige handschriften(8) deelt ons evenwel mee wanneer en in welk milieu de Nederlandse bewerking, met de titel Bouc der leeringhe van der herten of ook Dat boec vander bereydinge des herten is ontstaan. Voorts hebben wij tot onze spijt niet kunnen nagaan

in hoever het bij de ripuarische tekst, met de titel Van der bereydingen des hertz(1), om een autonome vertaling, om een ‘Uebertragung’ en niet om een ‘Umschrift’ gaat, een te maken onderscheid waarop K. Ruh(2) onlangs met nadruk heeft gewezen. Ook een in het ripuarisch gestelde omschrijving getuigt echter intussen voor de belangstelling welke Gerard van Luik éénmaal onder Duitse lezers heeft genoten.

Ook aan twee Franse vertalingen en aan een Spaanse moeten wij hier herinneren. De eerste Franse vertaling kwam in omloop met de titel ‘Ly livre de la doctrine du cuer’(3), maar de herkomst van het enige tot nog toe bekende handschrift valt moeilijk te achterhalen. Verder heeft J. Echard, O.P.(4) eens op een tweede Franse vertaling gewezen, die het werk is van François de Lattre, koorheer van St. Amé te Dowaai (Douai) en van Walrand Caoult, een vertaling met de titel: La doctrine du coeur, pieuse, excellente et utile à toute personne, composée passé trois cents ans par le P.F. Gérard, liégeois, de l'ordre des FF. prescheurs(5). Vermeldenswaard is het ook dat er in het jaar 1608 te Lyon bij Pierre Rigaud en Jacques du Creux Molliard, van deze vertaling, een tweede druk van de pers kwam dien J. Echard, O.P., te Parijs bij de dominicanen van de ‘rue du Faubourg-Saint-Honoré’ ook kon inkijken. Deze tweede druk wordt intussen niet vermeld bij H.R. Duthilloeul(6).

Volledigheidshalve wijzen wij hier verder ook nog op een Spaanse vertaling, met de titel Del enseñamiento del coraçon die in het jaar 1498 te Salamanca van de pers kwam.

Voor de verspreiding van het De doctrina cordis in het buitenland zal deze informatie moeten volstaan. Een Engelse vertaling van dit werk is het traktaat immers niet dat wij vóór twee jaar aan het ‘Trinity College’ te Cambridge(7) konden inkijken

en dat daar voorkomt met de misleidende titel The doctrine of the heart.

Hiermee zijn wij nog niet klaar. Carolus de Visch(1) vermeldt slechts één werk van Gerard van Luik, het traktaat namelijk met de titel Liber de remediis contra amorem illicitum, en het is hem hierbij onbekend gebleven dat dit nauw aansluit bij een ander traktaat met de titel Quinque incitamenta ad Deum amandum ardenter, dat samen met het eerste voorkomt in een handschrift uit het vroegere boekenbezit van Clairvaux(2). Voor de litteraire eenheid van de twee traktaten staat overigens de Proloog(3) volkomen borg. Ook moeten wij er hier aan herinneren dat de auteur met de bladzijden in het tweede traktaat over het ‘amplexus’ en over het ‘osculum’ in ieder geval, met de steun van Sint Bernardus van Clairvaux († 1153), bij de mystieke literatuur heeft willen aansluiten.

Voor ons heeft het nu hierbij zijn betekenis dat wij voor het eerste van de twee hier laatst vermelde traktaten tot nog toe enkel twee buitenlandse handschriften konden achterhalen, die ook vroeger tot een buitenlandse verzameling behoorden. Wij bedoelen de handschriften Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. Lat. 71, en Troyes, Bibliothèque de la ville, 1890, waar er voor het tweede traktaat, voor het Quinque incitamenta nog een derde codex valt aan toe te voegen uit het vroegere boekenbezit van het te Leuven gevestigde klooster Sint-Maartensdal, een codex bijgevolg ten behoeve van een inheems milieu(4). Ook komt in het handschrift uit Troyes de signatuur voor van Clairvaux. Hiermee staat het dan ook vast dat men daar reeds in de veertiende eeuw Septem remedia en Quinque incitamenta wist aan te werven. Het laatst vermelde van deze twee traktaten is intussen het enige werk van onze auteur waar men, niet geheel zonder resultaat, naar belangstelling zal zoeken voor de mystiek.

Moeilijker valt het om uit te maken wat het tweede gedeelte van het ms. Reg. lat. 71 allemaal heeft meegemaakt vooraleer het samen met het Lotharius de variis rebus moralibus gedurende het pontificaat van paus Alexander VIII († 1691) zou worden ingebonden. Ook schijnt het onvermeld blijven van de twee werkjes van Gerard van Luik in de bibliotheek-cataloog van de maurist Bernard de Montfaucon, O.S.B. († 1741)(1) er duidelijk op te wijzen dat dit door een Engelse kopiist geschreven handschrift nooit tot het boekenbezit zal hebben behoord van koningin Christina van Zweden († 1689), die zich in het jaar 1657 in de veilige aankomst van haar handschriftenverzameling te Rome kon verheugen(2).

Volledigheidshalve moeten wij ook nog wijzen op de preken van Gerard van Luik in een paar te Parijs bewaarde handschriften(3) die reeds in de eerste jaren van de achttiende eeuw aan J. Echard († 1724)(4) bekend waren. Verder werden er aan Gerard van Luik ook nog drie traktaten toegeschreven, respektievelijk met de titels Religionis elucidarium, verder Testamentum electorum en Tractatus de tribulatione.

Voor het eerste van deze drie traktaten vermeldt J. Echard, O.P.(5) een handschrift uit de ‘Biblioteca Mediceo-Laurenziana’ te Florence(6), maar hij ontmaakt zich van het authenticiteitsprobleem met de woorden: ‘Id vero discutiant nostri Florentini’. Voor de echtheid kan men zich intussen maar moeilijk van het feit bedienen dat het Religionis elucidarium in de codex uit Florence onmiddellijk volgt op het De doctrina cordis, vooral niet wanneer men hierbij vaststelt dat in deze codex eveneens verschillende werken van kerkvaders werden opgenomen. Het

handschrift uit Florence heeft de kopiist bijgevolg allerminst als een verzamelcodex bedoeld waar ons, in dit laatste geval, vermoedelijk alle en enkel de werken zouden worden aangeboden van Gerard van Luik. Ook zal men in het Religionis elucidarium vruchteloos naar de betoogtrant zoeken die de onbetwiste werken kenmerkt van onze Luikse auteur.

Voor de overige twee traktaten blijven wij tot nog toe op een handschrift uit Wenen(1) aangewezen, maar de twee traktaten komen in deze codex anoniem voor. Ook schijnt de auteur van de Weense handschriftencataloog zich voor het Testamentum electorum en voor het Tractatus de tribulatione bij de door hem gebruikte bewoordingen ‘eidem Gerardo Leodiensi tributum’(2) eveneens te hebben laten leiden door het feit dat in het Weense handschrift het bekende De preparatione cordis, een onbetwist werk van Gerard van Luik namelijk, zonder auteursnaam aan de twee anonieme traktaten voorafgaat.

Voorts is er nog wel meer waarom het niet voorzichtig lijkt de drie hier het laatst besproken traktaten bij het oeuvre in te schakelen van onze cisterciënzer. Hoewel hij in de dertiende eeuw zeker niet de enige was die Latijn en volkstaal door elkaar gebruikte, toch stemt het immers tot nadenken dat wij, bij een in het Latijn gesteld betoog, het frequent gebruik van woorden en uitdrukkingen in de volkstaal, die zowel in de preken van Gerard van Luik als in het De doctrina cordis, in het De remediis... en in het Quinque incitamenta ... vaak voorkomen, geheel vruchteloos zullen zoeken in Religionis elucidarium, in Testamentum electorum en in Tractatus de tribulatione. Hierom kunnen wij deze drie traktaten maar moeilijk als getuigen laten optreden voor de buitenlandse belangstelling waarin Gerard van Luik zich tot het eind van de Middeleeuwen en ook nog later heeft kunnen verheugen. Ook zal men nog het hele authenticiteitsprobleem moeten onder de loupe nemen en er valt tegen de echtheid zeker niets af te leiden uit het feit dat in het Tractatus de tribula-

tione(1) de in 1174 heilig verklaarde ‘Doctor mellifluus’ wordt geciteerd met de nuchtere bewoordingen ‘sicut dicit bernardus’. De auteur van Quinque incitamenta..., een authentieke cisterciënzer bijgevolg, doet dit immers eveneens(2).

Vijfde hoofdstuk
Guibert van Doornik, O.F.M.

Dan hebben wij nog Guibert van Doornik, O.F.M. († 1284), ook bekend met de namen Gilbert, Guil<l>ibert, Giselbert, Gwybert en Wibert, die ons in de Proloog tot zijn Vita S. Eleutherii(1) zijn persoonsbewijs meedeelt in de hier volgende bewoordingen: ‘Guibertus, origine Tornacensi, professione minor, merito minimus’. Voor ons hebben de relaties van deze auteur hun betekenis omdat zijn religieuze opzet bij zijn optreden in zeer uiteenlopende milieus duidelijk blijkt uit de opdracht van één werk aan de dochter van de graaf van Vlaanderen, aan Maria van Dampierre, cisterciënzerin te Flines bij Rijsel, ook uit de opdracht van een ander werk aan een zuster van Sint Lodewijk IX († 1270), koning van Frankrijk, aan Isabelle († 1270) namelijk, abdis van de clarissen van Longchamps in de buurt van Parijs. Dit maakt het ook begrijpelijk dat onze auteur, die zich slechts éénmaal aan een ‘Quaestio quodlibetica’ schijnt te hebben bezondigd(2), na korte tijd dermate aan de Scholastiek ontgoocheld bleek te zijn dat hij spoedig aan de leerstoel van Sint Bonaventura, O.F.M. († 1274) te Parijs verzaakte om zich toe te leggen op het ‘interioris hominis sabbatismum’(3).

Dit ‘sabbatismum’ laat ons intussen niet toe om van de auteur allerlei confidentiëels te verwachten betreffende zijn religieuze ervaring. Hiermee is hij immers zeer zuinig gebleven en sommige onder zijn werken leenden zich hier wellicht ook weinig toe, zo vooreerst al de Collectio de scandalis Ecclesiae(4), een hervormerspamflet ter voorbereiding tot het concilie van Lyon (1274), een pamflet

dat hem sinds het betoog van A. Stroick, O.F.M.(1) zeker niet meer zal worden betwist. Ook voor de didactisch gestelde vorstenspiegel, met de titel Eruditio regum et principum(2) is dit overigens het geval. Dit betekent intussen niet dat een dergelijk traktaat, onder de vorm van drie voor de koning van Frankrijk bestemde brieven in omloop gekomen, niet mede de weg kan hebben vrij gemaakt voor andere werken van Guibert van Doornik en men bezit nog steeds in buitenlandse bibliotheken twee handschriften die dit, met de steun van een ouder ex-libris, ook laten vermoeden. Hiermee bedoelen wij de mss. Florence, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, S. Croce, XXXI, sin. cod. 8, f. 214-226, en Oxford, Jesus College, 18, f. 24-67(3). Dit volstaat dan ook om te besluiten dat de Doornikse franciscaan sinds de veertiende eeuw in het buitenland lang geen onbekende was.

Uit dit alles kunnen wij intussen nog niet met zekerheid afleiden dat hij er als mystieke auteur bekend stond en het blinde noodlot heeft ons, bij het onderzoeken van dit kleine probleem, beslist niet geholpen. Daar is immers geen enkel werk, waar de franciscaan de mystiek even dicht benadert als in het wijdingvolle De septem verbis Domini in cruce(4). Nergens weet hij de Gekruisigde even piëteitvol te benaderen, nergens voelt hij even innig mee met de ‘derelictio’ van de Heiland en weet hier even innige bewoordingen aan te wijden als in deze beknopte commentaar bij Christus' zeven laatste woorden. Dit werkje was echter slechts in twee handschriften bekend, waarvan er één, dat uit Keulen(5) namelijk, bij de jongste wereldoorlog verloren ging, terwijl het andere, dat uit het Londense British Museum(6)

fragmentarisch eindigt en ons hierom in een colofoon zijn herkomst, de naam van de kopiist of het adres van zijn opdrachtgever niet kan meedelen.

Van Guibert van Doornik bezitten wij intussen ook drie belangrijke prekenverzamelingen, maar ook hier stellen wij onze verwachtingen beter niet te hoog. Vooreerst komt de auteur zeker niet tot mystiek in de homilieën bij het evangelie van de zondag en bij dat van de heiligenfeesten welke wij voor het grijpen hebben in de Sermones dominicales et de sanctis. Tot mystiek komt hij evenmin in de preken ‘ad artifices’, in die ‘ad viduas’ of ook in die ‘ad virgines et puellas’ welke men aantreft in de omvangrijke prekenverzameling met de titel Sermones ad varios status en de vraag kan wellicht worden gesteld of het hierbij niet om een reportatie gaat, om een tekst die niet door de auteur, maar integendeel door toehoorders aan het perkament werd toevertrouwd.

Dan hebben wij nog de Sermones decem in laudem melliflui nominis Jesu. Hoewel de tekst in een paar handschriften(1) als een Tractatus in tien hoofdstukken wordt aangediend, gaat het hierbij wel degelijk om preken of om onderrichtingen, die door de auteur voor zijn ordebroeders werden gehouden. In de Sermo nonus treedt hij immers op met bewoordingen zoals de volgende: ‘Vos autem fratres, vos spiritualiter minores alloquor minimus, qui nichil in terra proprium possidetis...’(2).

Deze preken zijn blijkbaar reeds vroeg in de smaak gevallen van talrijke Vromen, dermate zelfs dat de auteur, die voor zijn andere werken meestal slechts met enkele handschriften kan uitpakken, dank zij zijn preken mede tot onze onder middeleeuwse lezers meest gezochte geestelijke schrijvers behoort. Niet alle handschriften laten ons intussen toe om uit te maken waar zij werden vervaardigd of ook maar in welk milieu zij aanvankelijk werden ter hand genomen. Intussen staat het echter wel vast dat men te Parijs, waar hij geen onbekende was, reeds in de veertiende en wellicht reeds vóór het eind van de dertiende eeuw het bezit van een codex met de Sermones de sanctis op prijs stelde, zo bij voorbeeld, bij de ‘pauperi magistri collegii

de Sorbona’(1), bij de benedictijnen van de abdij ‘Saint Denys’(2) en bij de koorheren van ‘Saint Victor’(3). Ook zijn de relaties van Parijs met Zuid-Vlaamse kloosters hierbij wellicht een steunpunt geweest. Wij ontmoetten immers in de laatste weken te Parijs een dertiende-eeuws handschrift met de Sermones de festis dat destijds door de ‘prepositus’ Arnulphus van de franciscanen uit Sint-Omaars (Saint-Omer) aan de Sorbonne werd geschonken(4). Bij deze vier Parijse handschriften konden wij een ex-libris noteren dat op de dertiende, respektievelijk op de veertiende eeuw teruggaat.

Voorts is de verspreiding van de preken van Guibert van Doornik in het buitenland niet bij de Parijse bibliotheken gebleven. Te Troyes kan men immers twee codices inkijken(5) die reeds in de veertiende eeuw tot het boekenbezit behoorden van Clairvaux en, respektievelijk onder de titels Summa sermonum de Tempore et Sanctis en Summa sermonum de dominicis ac festis, de eerste hier door ons besproken prekenverzameling voor onze tijd hebben bewaard. Verder komen er ook enkele onder Guiberts heiligenpreken voor in een codex die aanvankelijk, blijkens het ex-libris, deel uitmaakte van het boekenbezit van de cisterciënzers van Preuilly bij Provins in de ‘Seine-et-Marne’ en later in de bibliotheek te recht kwam van koningin Christina van Zweden wier schild ook op de band prijkt(6).

Guibert van Doornik was dus, wat zijn prekenverzamelingen betreft, in Frankrijk geen onbekende en dat was hij in Italië evenmin. Voor Italië verwijzen wij intussen vooral naar twee middeleeuwse handschriftenverzamelingen, naar die namelijk van het ‘Convento di San Francesco’ te Assisi en naar die van de benedictijnen van Subiaco. Te Assisi kan men vooreerst in de ‘Biblioteca Comunale’ vier handschriften inkijken met de Sermones dominicales et de sanctis(7) en twee handschriften

met de Sermones ad status(1). Voor Subiaco gaat het om het ms. 226, een veertiende-eeuwse codex met de Sermones ad status.

Voorts mag ook een handschrift uit het minderbroedersklooster ‘Santa Croce’ te Florence hier niet onvermeld blijven. Dit handschrift kan men thans ter hand nemen in de ‘Biblioteca Nazionale’ van vermelde stad(2). Hierbij zullen wij verder het ms. Vat. lat. 812 beter niet voor de verspreiding van de Sermones dominicales in Italië laten getuigen. De stempelband met het schild van paus Pius VI († 1799) en van kardinaal Franciscus Xaverius de Zelada († 1801) billijkt immers het vermoeden dat deze codex eerst in de laatste jaren van de achttiende eeuw in de ‘Biblioteca Apostolica Vaticana’ zal zijn opgenomen.

Verder ontgaat het mij volkomen waar wij de verklaring moeten zoeken voor het feit dat Guibert van Doornik, met wie de middeleeuwse vertalers zich zeker minder hebben ingelaten dan met andere Nederlandse auteurs, niettemin reeds spoedig in het meest westelijk liggende gedeelte van het Iberische schiereiland een vertaler wist te vinden. Hoewel ik dit handschrift, geheel tot mijn spijt, niet kon ter hand nemen, bezitten wij immers, met de titel Sermões das festas e domingas do ano, een portugese vertaling van de Sermones festivales et dominicales. Dit handschrift schijnt nog in de veertiende eeuw te zijn vervaardigd(3) en de vraag kan hierom worden gesteld of wij Guibert van Doornik, O.F.M., onder alle religieus georiënteerde Nederlandse auteurs als de eerste moeten beschouwen die met een van zijn werken tot het Iberische schiereiland wist door te dringen.

De belangstelling voor Guiberts preken in de Romaanse landen mag men bijgevolg niet onderschatten, maar zij zijn intussen ook in Engeland niet geheel onbekend gebleven. Te Antwerpen kan men immers in het Museum Plantin-Moretus een handschrift inkijken(4) met de Sermones ad status, dat in de eerste jaren van de vijftiende eeuw, in het jaar 1415 namelijk door M.W. Saxton te Oxford aan het ‘Balliol College’ werd geschonken. Verder ontmoetten wij vóór een paar jaren

te Worcester twee codices die, blijkens de in de jaren 1622-1623 vervaardigde bibliotheek-cataloog van Patrick Young († 1652)(1), sinds de eerste jaren van de zeventiende eeuw en wellicht reeds langer tot het boekenbezit behoren van de ‘Cathedral Library’(2).

Hierbij moet men ook op het oog houden dat wij, met de steun van de codices met een vaststaande herkomst, slechts tot een zeer fragmentarisch beeld komen van wat de belangstelling voor Guibert van Doornik nog vóór het eind van de Middeleeuwen is geweest. Ook uit de bibliotheekcatalogen kunnen wij, wat onze Doornikse franciscaan betreft, heel wat leren. Ook zij maken het namelijk voor ons duidelijk dat Guibert van Doornik, bij het in omloop komen van zijn oeuvre, niet met de belangstelling van slechts één land heeft moeten vrede nemen en wij verwijzen dan ook, voor zijn preken, naar de bibliotheek-cataloog van de ‘Priory of St Martin’ te Dover uit het jaar 1389(3) en naar die van de ‘Grande Chartreuse’(4), naar die van de kartuize Salvatorberg bij Erfurt uit de jaren 1373-1424(5) en naar die van de ‘Librairie du Louvre’(6). Wij verwijzen echter ook naar de jongste bibliotheek-cataloog van de pausen te Avignon, dagtekenend uit het jaar 1594(7) en naar die van Hernando Colon, zoon van Christoffel Columbus(8).

Volledigheidshalve moeten wij er verder ook nog op wijzen dat een paar van deze werken ook in de vijftiende of in de zestiende eeuw werden ter pers gelegd, zo bij voorbeeld de Sermones ad varios status. Van dit werk bezit men immers nog een vijftiende-eeuwse

druk die in het jaar 1477 te Lyon bij Nicolaus Philippi en Marcus Reinhardt van de pers kwam, alsook een tweede die, door de Leuvense drukker Jan van Westfalen vervaardigd, volgens M.F.A.G. Campbell(1) rond het jaar 1481 moet zijn voltooid. Hier vallen dan nog twee zestiende-eeuwse drukken aan toe te voegen, een namelijk die in 1500 en een die tien jaar later te Lyon van de pers kwam.

Deze eer viel verder ook te beurt aan de Sermones dominicales et de sanctis en aan de Sermones decem in laudem melliflui nominis Jesu. Voor het eerste van deze twee werken wordt door P. Glorieux(2) een zestiende-eeuwse druk vermeld die in het jaar 1518 te Parijs zou zijn verschenen. Een exemplaar van deze druk konden wij evenwel niet achterhalen.

Verder konden wij een tiental jaren geleden in de ‘Biblioteca Nacional’ te Madrid, een in 1506 te Lyon verschenen uitgave ter hand nemen van de Sermones decem ... die daar als een werk van Sint Bonaventura worden aangediend met de titel: Devotissimum opusculum de laude melliflui nominis Jesu a S. Bonaventura editum, decem sermones continens, noviter impressum. Volledigheidshalve moet hier ook nog worden aangestipt dat wij in de achttiende-eeuwse bibliotheek-cataloog van de prinsen van Condé een werk van Guibert van Doornik vermeld vinden, namelijk de Vita S. Eleutherii episcopi Tornacensis(3).

Tenslotte zorgde Franciscus Titelmans, O.F.M., in 1532 nog voor een uitgave van het De septem verbis Domini in cruce, dat hij echter als een werk van Arnoldus Bonevallis aan de drukker toevertrouwde. Deze druk verscheen in voormeld jaar te Antwerpen bij Maarten de Keyser(4). Dit is intussen ook het werk waarmee Guibert van Doornik, O.F.M., het dichtst bij de mystiek aansluit.

Zesde hoofdstuk
Thomas van Cantimpre

Een geheel eigen plaats komt hier verder toe aan Thomas van Cantimpré, O.P., die aanvankelijk tot het victorijnenklooster te Cantimpré in de buurt van Kamerijk (Cambrai) heeft behoord, daar blijkens zijn Proloog tot de Vita Joannis abbatis primi monasterii Cantipratensis(1) 15 jaar verbleef en hierna - volgens W.A. van der Vet(2) in het jaar 1232 - tot de dominicanenorde is toegetreden. Nadat hij nu verder om beurt nog te Keulen en rond het jaar 1238 te Parijs had gestudeerd(3) is hij jaren lang te Leuven werkzaam geweest, en was hierbij sinds 1246 of ook reeds langer onderprior van zijn klooster, waarom hij zich bij de aanhef van de Vita piae Lutgardis aan de in 1248 overleden abdis Hadewijch van Aywières voorstelt met de woorden ‘Frater, offficio Supprior, sed Fratrum Praedicatorum minimus’(4). Volgens de Bollandisten(5) overleed hij in 1263, een datum die in ieder geval geen steun vindt in de ontslagname van de in dat jaar afgetreden Magister generalis van de dominicanenorde Humbertus van Romans († 1277) aan wie Thomas van Cantimpré zijn Bonum universale de apibus heeft opgedragen. W.A. van der Vet(6) is intussen van mening dat Thomas van Cantimpré in de jaren 1270/1272 moet zijn gestorven, maar men mag er ook rekening mee houden dat B. de Jonghe, O.P.(7) voor Thomas' sterfjaar, naast het reeds vermelde jaartal 1263, met enig voorbehoud ook nog de jaartallen 1275 en 1280 mee-

deelt. Verder neemt B. de Jonghe, O.P., met Thomas' ‘curriculum vitae’ een loopje wanneer hij zo maar beweert dat onze auteur na zijn intreden bij de koorheren van Cantimpré en nog vóór zijn intreden bij de dominicanen dertig jaar lang als bisschop of als hulpbisschop is werkzaam geweest(1). Hierin treedt de auteur intussen oudere historici bij, die Thomas van Cantimpré als suffragaan-bisschop, zonder meer als bisschop of ook als aartsbisschop en zelfs als patriarch hebben voorgesteld.

Als encyclopedist, als exempelenverzamelaar en ook als hagiograaf blijft Thomas van Cantimpré, - vermoedelijk naar zijn geboorteplaats ook weleens Thomas van Bellingen of Thomas van Brabant genoemd, - in dertiende-eeuwse stijl voor mediaevisten een schrijver van betekenis. Van hem bezitten wij immers vooreerst een encyclopedisch werk met de titel De natura rerum, waar de auteur met alle knepen van de doorgewinterde compilator over natuurwetenschappen handelt. Met dit werk, waarvan wij tot nog toe 85 handschriften konden ter hand nemen, dienen wij ons hier niet in te laten.

Belangrijker is voor ons het anecdotisch opgestelde Bonum universale de apibus, ook meermalen voorkomend met titels zoals Miraculorum et exemplorum memorabilium sui temporis, libri duo, zoals Liber apum qui dicitur bonum universale sive de prelatis et subditis of nog Bonum utile de proprietatibus apum en met beknopter titels zoals Liber apum of ook De apibus en Apiarius.

De aanleiding tot dit werk was een decreet van een door de auteur niet nader genoemd Algemeen Kapittel, blijkbaar de Kapittels van Milaan, 1255, en Parijs, 1256(2) waar aan de dominicanen werd gevraagd om alle merkwaardige voorvallen uit de geschiedenis van Sint Dominicus' orde aan de Magistergeneralis mee te delen. Hier heeft Thomas van Cantimpré nu willen op ingaan en hij heeft het schema dat hij hiertoe bruikbaar achtte, zoals hij in zijn Proloog(3) te kennen geeft, aan het negende boek ontleend van zijn De natura rerum waar hij handelt

over het leven der bijen. Tot stichting van zijn lezers geschreven is dit zeer anecdotisch gestelde boek nu spoedig ook in buitenlandse kringen van Vromen zeer in de smaak gevallen en voor mediaevisten van onze dagen blijft het nog steeds, niettegenstaande sommige verhalen die men moeilijk voor ernstig kan nemen, tot op een zekere hoogte een niet te versmaden tijdspiegel.

Voor een vlugge verspreiding van dit werk in het buitenland kunnen wij nu zeker geen handschriften laten gelden, die eens aan de te Sint-Omaars (Saint-Omer) gevestigde Sint-Bertinusabdij(1) of aan de Sint-Vedastusabdij te Atrecht (Arras)(2), aan het dominicanenklooster te Dowaai (Douai)(3) of aan de zusters recolletten te Valencijn (Valenciennes)(4) hebben toebehoord, maar de vertrouwdheid van een paar Zuid-Vlaamse kloosters met dit werk verklaart wellicht tot op een zekere hoogte het feit dat aangeziene kloosters in Frankrijk, zo bij voorbeeld de kartuize ‘Les Portes’ in het arrondissement Belley en verder ook Cîteaux nog vóór het eind van de vijftiende eeuw het bezit van dit werk op prijs stelden. Voor de kartuizers van ‘Les Portes’ herinneren wij, in dit verband, aan het vijftiende-eeuwse ms. Grenoble, Bibliothèque de la ville, 380, waar wij een van veel waardering voor het werk getuigende titel hebben aangetroffen, die luidt zoals volgt: Liber notabilis de apibus; exempla sunt valde bona et auctoritates. Ook zal men er rekening willen mee houden dat dit handschrift reeds in de vijftiende eeuw in de boekenlijsten van de Grande-Chartreuse(5) werd opgenomen en bijgevolg reeds vóór dat jaar door ‘Les Portes’ aan de bakermat van de kartuizersorde werd overgemaakt.

Voor Cîteaux verwijzen wij verder naar de bibliotheekcataloog van 1482(6).

Wie intussen nog aan de belangstelling van de middeleeuwse Vromen voor het Liber apum twijfelt, kan ook eens naar Trier reizen waar wij zes handschriften konden ter hand nemen met het Bonum universale de apibus, waarvan er in ieder geval vier, blijkens een ex-libris, sinds de vijftiende eeuw aan een Triers klooster, twee namelijk aan het ‘monasterium beate Marie ad martyres’(1), één aan de Sint-Mathias-abdij(2) en één aan het koorherenklooster Eberhardsklausen ten Noord-Oosten van Trier(3) toebehoorden. Ook kunnen wij al dadelijk aan deze vier codices uit Triers bezit nog een vijfde toevoegen, die blijkens het aangebrachte colofoon in het jaar 1400 werd voltooid en blijkens een ex-libris aanvankelijk aan de clarissen te Trier toebehoorde, een codex dien wij in de ‘Biblioteca Apostolica Vaticana’(4) konden achterhalen en waar het ex-libris van de Trierse clarissen duidelijk op een vijftiende-eeuwse hand teruggaat.

De Trierse kloosters stonden intussen met hun belangstelling voor het Liber apum niet alleen. Ook de Kapittelbibliotheek te Metz(5), het te Straatsburg gevestigde Johannietenhuis ‘Zum grünen Wörth’(6) en de dominicanessen van Gebweiler of Guebwiller bij Colmar(7) bezaten dit werk, de Johannieten van ‘Zum grünen Wörth’ evenwel in een handschrift zonder ex-libris.

Met de steun van een meestal vijftiende-eeuws ex-libris vermelden wij hier verder ook nog, om hun belangstelling voor dit werk, de karmelieten van Andernach aan de Rijn(8), de norbertijnen van Knechtstede tussen Keulen en Neuss(9), het Sint-Nikolaasklooster te Anderspach(10) en wij vernemen uit

het ex-libris bij het hier laatst vermelde handschrift dat deze codex door Petrus Meyssmullner, toen koster van de Lieve-Vrouwekerk te Traubingen in de buurt van de Starnbergersee, in 1465 werd vervaardigd.

Vooral mogen wij echter, bij dit alles, niet over het hoofd zien dat dit werk, nog vóór het eind van de Middeleeuwen, ook tot in de Centraal-Europese landen wist door te dringen. Dit blijkt bij voorbeeld uit twee Weense codices(1) die, blijkens een ex-libris, respektievelijk tot het boekenbezit van de koorheren van het Sint-Dorothea-klooster bij Passau en tot dat van de in de buurt van Praag gevestigde kartuizers hebben behoord. Dit blijkt ook uit twee thans te Wolfenbüttel bewaarde codices die, blijkens een zestiende-eeuws ex-libris, in die jaren respektievelijk aan de koorheren te Henigen en aan de cisterciënzerinnen van Wöltingerode hebben toebehoord(2).

Volledigheidshalve vermelden wij hier verder ook nog een codex zonder een ex-libris, die deel uitmaakt van de zeer oude handschriftenverzameling van de dominicanen te Wenen(3), een handschrift dat echter reeds in 1513 door Michaël Purlwasser, O.P., in zijn bibliotheek-cataloog van de Weense dominicanen(4) werd opgenomen.

Dit alles is niet zo bijzonder verrassend wanneer men vaststelt dat te Gupalskirche, vóór het eind van de vijftiende eeuw dit werk ook in de boekenkast voorkwam van een plebaan, voor wie een vriend de codex had vervaardigd(5).

Verder moeten wij hier ook nog verwijzen naar de bibliotheekcataloog van de kartuizers van Salvatorberg bij Erfurt(6) en naar die van de kartuizers van Aggsbach aan de Donau(7), naar twee vijftiende-eeuwse bibliotheek-catalogen bijgevolg waar dit werk eveneens voorkomt. Aan belangstelling voor het Liber apum ontbrak het dus zeker niet in de Germaanse landen.

Voorts vermoeden wij tot nog toe dat de codices met het Liber apum eerst laat tot Engeland zijn doorgedrongen. Dit is bij voorbeeld het geval voor de handschriften uit het British Museum Ar. 141 en Harl. 3832 waar wel het ex-libris voorkomt van een Engelse bibliofiel, maar naast dit ook een veel ouder ex-libris dat op een klooster in Nederland teruggaat. Ook op het Iberische schiereiland schijnt dit werk overigens eerst laat een gunstig onthaal te hebben gevonden en wij kunnen voor Thomas' exempelboek, wat Spanje betreft, alleen verwijzen naar de bibliotheek-cataloog van Hernando Colon († 1539)(1), zoon van Christoffel Columbus, waar wij dit werk vermeld vonden.

Ook de prinsen van Condé bezaten in de achttiende eeuw, blijkens hun achttiende-eeuwse bibliotheek-cataloog, een exemplaar van dit werk(2).

Op de schatting van de Latijnse handschriften bij W.A. van der Vet(3) mogen wij ons verder niet blind staren. Nadat hij ze op zowat 30 heeft geschat, wisten wij immers voor de oorspronkelijke, voor de Latijnse tekst van dit werk een lijst aan te leggen van 90 codices, waarvan wij er overigens in de laatste jaren 81 konden inkijken. Ook geven de codices met een volledige tekst slechts een zwak beeld van wat dit werk eens voor buitenlandse lezers is geweest. Een anecdotenboek leende zich immers gemakkelijker dan talrijke traktaten tot de verspreiding van enigszins uitvoerige of ook van beknopte fragmenten die, wat onze auteur betreft, in het buitenland niet onwelkom zijn geweest. Zo konden wij vóór een paar jaren te Klosterneuburg(4) een vijftiende-eeuwse codex ter hand nemen waar een excerpt uit de Apiarius voorkomt betreffende het gebruik van verschillende

beneficies(1), een excerpt dat overigens blijkens drie andere handschriften(2) een afzonderlijke verspreiding heeft gekend. Een autonome verspreiding kende verder ook een excerpt over een clericus die bij een synode door angstpsychose werd aangegrepen, maar wij konden niet achterhalen waar de twee thans respektievelijk te Tubingen(3) en te Wenen(4) bewaarde codices werden vervaardigd.

Andere codices met excerpten uit het Liber apum behoorden eenmaal respektievelijk aan de kartuizers te Bazel(5), aan het Sint-Marcus-kapittel te Butzbach ten Noorden van Frankfurt(6) en aan een ons tot nog toe niet nader bekende ingezetene van Nurnberg met de naam Nikolaas Wybel(7) toe.

Voorts mogen hier de vertalingen van het Liber apum niet onvermeld blijven. Naast de twee Middelnederlandse vertalingen, waar W.A. van der Vet(8) reeds heeft op gewezen, bezitten wij immers ook, wat voor de verspreiding van het werk in het buitenland meer betekenis heeft, twee Duitse en twee Franse vertalingen van dit exempelboek. De oudste Duitse vertaling hebben wij in een handschrift uit Karlsruhe(9), in een codex zonder een ex-libris evenwel, aangetroffen met de titel Das gemeyn gut von eygenschaft der bienen. Hierbij gaat het om Nederduits. Verder bezitten wij nog, in een beknoptere vorm, een tweede Duitse bewerking met de titel Das beyen boich, maar wij zijn er niet in geslaagd om uit te maken of het de vertaler, dan wel de kopiist is dien wij voor het besnoeien moeten verantwoordelijk stellen.

Hierbij zal men er ook rekening mee houden dat de codex, waar deze bewerking voorkomt, met het jaartal 1639 werd gedateerd(1).

Dan hebben wij nog de Franse vertalingen, een veertiende-eeuwse namelijk in handschrift, en een zeventiende-eeuwse die in 1650 te Brussel van de pers kwam. Bij het inkijken van het handschrift(2) wordt onze aandacht al dadelijk opgehouden door een omslachtige opdracht aan koning Karel van Frankrijk, op wiens verzoek de vertaler verklaart dat hij is aan het werk gegaan. Zij vangt aan zoals volgt: ‘A très souverain et très excellent prince Charles, par la grace de Dieu roy de France, la vostre poure et humble creature, qui, jour et nuit a son petit pouvoir, s'efforce de Dieu prier pour vous et pour vostre tres noble lignee, tout humble obedience et parfaite reverence et vraie subjection’.

Verder deelt het colofoon ons ook de naam mee van de kopiist, dien wij blijkbaar ook als de vertaler moeten beschouwen. Dit colofoon luidt:

 
Or est ci fine nostre livre,
 
Benît soit Dieu, je en sui delivre,
 
Et l'a escript Henri du Trevou.

Tenslotte heeft het bij dit alles ook nog zijn betekenis dat L. Delisle(3) in een nota van 7 gedeeltelijk verstorven regels tekst bij het eind van de codex, waar de vertaling met het jaartal 1372 wordt gedateerd, de hand heeft herkend van koning Karel V van Frankrijk († 1380) op wiens verzoek bijgevolg deze vertaling werd vervaardigd, een vertaling met de titel Le bien universel des mousches a miel. Ook heeft men in het wapen dat de stempelband siert, dat van Karel V van Frankrijk herkend en wanneer J. Echard, O.P.(4) het verder nog heeft over een Franse vertaling die, met dezelfde titel, in 1423 in de inventaris werd opgenomen van het boekenbezit van Karel VI van Frank-

rijk († 1422), dan gaat het hierbij blijkbaar om de hier zo even vermelde tekst van 1372.

Een tweede Franse vertaling verscheen overigens eerst veel later. In het jaar 1650 kwam namelijk te Brussel bij Jean Vanden Horicke een vertaling van de pers met de titel Le Bien universel ou les abeilles mystiques, een nieuwe vertaling waarvoor Vincent Willart, O.P. († 1658) uit het dominicanenklooster te Atrecht (Arras) verantwoordelijk blijft.

Verder mogen wij ook niet over het hoofd zien dat het Liber apum voor moralisten en predikanten, die aan hun uiteenzetting een paar leerrijke anecdoten ten behoeve van vrome lezers wilden toevoegen, steeds een niet te versmaden bron bleef. Met de nawerkende invloed van het Liber apum bij jongere auteurs, die een paar stichtende exempelen nodig hadden, kunnen wij ons hier evenwel niet inlaten.

In een Geschiedenis van de mystieke literatuur van eigen bodem kan men intussen, om enkele zeldzame mystiek gekleurde anecdoten, aan het Liber apum slechts een secundaire plaats toekennen. Belangrijker is Thomas van Cantimpré dan ook, wat de mystiek betreft, als hagiograaf en dit vooral omdat hij ons heiligenlevens schonk zoals de Vita piae Lutgardis de Aquiria en de Vita Margarete de Ypris. Het Liber tertius bij de Vita Mariae Oigniacensis(1) geeft immers slechts enkele aanvullingen bij het werk van Jacobus van Vitry († 1240) en wij weten tot nog toe geen raad met de Vita Christinae mirabilis(2) waar de auteur door de meest onwaarschijnlijke anecdoten alle heiligenlegenden uit vroegere jaren, hoe bont die het soms ook hebben gemaakt, schijnt te hebben willen overtroeven.

Hoewel ongewone feiten er niet ontbreken, blijft de auteur met de Vita piae Lutgardis de Acquiria(3) vooral bij de innerlijke kant van Lutgarts religieuze ervaring, waarom deze Vita met haar hoofdstukken over de harteverwisseling en over de kruisbeeldomhelzing, over het arendsvisioen en over Lutgarts hartewonde voor mediaevisten een van de belangrijkste teksten blijft die voor de Heilig-Hart-verering in de Nederlanden getuigt,

een tekst dien men met veel bezinning dient te benaderen(1).

Niet onbelangrijk is verder ook de Vita Margarete de Ypris(2), een van de oudste teksten namelijk die voor het gebruik getuigen van het ‘Psalterium Beatae Mariae Virginis’ in de Nederlanden(3) en ook voor de belangstelling voor de gehumaniseerde Christus in begijnenkringen uit de eerste helft van de dertiende eeuw(4).

Bij handschriftenvorsing stelt men nu al spoedig vast dat deze Vitae in het buitenland nooit de belangstelling hebben gevonden welke wij, wat het Liber apum betreft, konden noteren. Onbekend zijn zij er evenwel niet gebleven. Te Trier konden wij immers onlangs een handschrift met de Vita pie Lutgardis inkijken dat, blijkens het ex-libris, in de vijftiende eeuw aan de Sint-Mathias-abdij toebehoorde(5) en wij vonden er een ander vermeld in de bibliotheek-cataloog van Cîteaux dagtekenend uit het jaar 1480(6). In dit verband moeten wij er overigens ook op wijzen dat er in de zestiende eeuw of misschien nog even vroeger, naar de Latijnse tekst, een Franse vertaling werd in omloop gebracht met de titel Vie de sainte Lutgarde vierge(7), een Franse tekst waarvan wij echter tot nog toe geen handschriften uit vroeger buitenlands bezit wisten te achterhalen. Een Duitse bewerking van de Vita Margarete de Ypris bezitten wij daarentegen wel, met de titel: Dis ist sant Margreden leben von dem dorffe das genant ist ypris in Flanderlande, in een thans te Tubingen bewaard handschrift(8) waar wij het ex-libris aantroffen van de ons onder meer reeds dank zij zijn Hadewijchhandschriften bekende Daniël Sudermann († na 1631).

Tenslotte vermelden wij hier, volledigheidshalve, ook nog een codex met de Vita beate Christine en een andere codex met de reeds door Thomas bij de koorheren van Cantimpré begonnen en eerst in de heel laatste jaren van zijn leven voltooide Vita N. Joannis abbatis Cantimpratensis. Vóór twee jaar ontmoetten wij namelijk in het St. John's College te Oxford een handschrift met de eerste van deze twee Vitae, een handschrift namelijk met het ex-libris van Sir William Paddy († 1634), arts van koning James I († 1625), dat blijkens het ex-libris in zijn sterfjaar door Paddy aan het St. John's College werd overgemaakt(1). Verder ontmoetten wij in de eerste dagen van de maand november, 1964, aan de ‘Bibliothèque Sainte-Geneviève’ te Parijs een handschrift met de Vita B. Joannis abbatis Cantimpratensis dat door een laat-zestiende-eeuwse hand werd vervaardigd en waar een achttiende-eeuwse hand het volgende ex-libris heeft aan toegevoegd: ‘Ex-libris S. Genovefae Parisisiensis’(2).

Zo is het duidelijk dat Thomas van Cantimpré als hagiograaf in het buitenland niet onbekend is gebleven en, in ieder geval, met zijn Vita piae Lutgardis de Aquiria in het buitenland voor de mystiek van eigen bodem heeft getuigd.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


datums