Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1965

[p. 252]

Zevende hoofdstuk
Gerard Appelmans

Gerard Appelmans, auteur van de bekende Glose op den pater noster⁽¹⁾, is voor ons een grensgeval dat men tot nog toe, zowel geografisch als chronologisch, alleen bij benadering heeft weten te situeren. In het Brusselse, het tot nog toe enige bekende handschrift⁽²⁾ lezen wij boven de tekst een opschrift dat, bij het inbinden, door een niet goed toeziende binder werd verminkt. Dit opschrift luidt zoals volgt: Dit is de glose op den pater noster broeder gheraerts appelmans die leeg<t> bi ere st<at> die rijc< >re heet <ende> doet daer sw<aer> penitentien <in> een wou<t>.

Dit verminkte auteursadres heeft men tot nog toe niet bevredigend weten bij te werken en wij hebben voor de verminkte plaatsnaam in vroegere jaren vruchteloos naar een oplossing gezocht bij L.Ph.C. van den Bergh, A.A. Beekman en H.J. Meerman⁽³⁾, alsook in werken zoals Nomina geographica neerlandica⁽⁴⁾, en Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland⁽⁵⁾, tenslotte ook in het vóór enkele jaren door M. Gysseling gepubliceerde Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226)⁽⁶⁾. Wanneer wij het, in dit verband, eens voor Rijkel bij Sint-Truiden hebben opgenomen⁽⁷⁾, dan was dit dan ook niet meer dan een voorlopige gissing. Men weet namelijk tot nog toe niet waarop de in de codex verminkte plaatsnaam ryc ... re teruggaat.

Met de taal van de Glose komen wij evenwel, volgens L. Reypens, S.J.⁽⁸⁾, een paar stappen verder. Hij verklaart

(1) Ed. L. Reypens, S.J., Oude mystieke teksten, I, Gheraert Appelmans' Glose op het Vaderons, in: OGE., t. 1, 1927, p. 83-107.

(2) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3067-3073, f. 143r-151v.

(3) Handboek der middelnederlandse Geographie³, 's-Gravenhage, 1949.

(4) T. 1-14, Amsterdam, 1885-1954.

(5) Leiden, 1936.

(6) S.l., 1960.

(7) Zie onze Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, t. 2, De eeuw van Ruusbroec, Antwerpen, 1953, p. 132.

(8) Een nieuw merkwaardig Dietsch mystiek, Broeder Gheraert Appelmans, in: OGE., t. 1, 1927, p. 116-117.

[p. 253]

immers met nadruk dat ‘onze afschrijver, waarschijnlijk een Brabander, een bepaald oostelijk gekleurd voorbeeld moet hebben afgeschreven’ en ook ‘dat het voorbeeld van ons afschrift, of een nog vroegere kopij van het oorspronkelijke, in een of ander oostelijk klooster of oostelijke kluis op het perkament werd gebracht’. Ook is L. Reypens, S.J., vermoedelijk te recht, van mening dat Appelmans voor de kopiist van dat voorbeeld een bekende was. Hoewel L. Reypens, S.J., zich niet zo ver waagt, komt men nu, na dergelijke verklaringen, gemakkelijk tot het vermoeden dat dit ‘oostelijk gekleurde voorbeeld’ de grondtekst van de Glose zal zijn geweest. Hierbij moeten wij er nu op wijzen dat het door J. Verdam in vroegere jaren als Oost-middelnederlands genoteerde stiere (Glose, VIII, 70) voor steun en een woordvorm zoals oponthalt (Glose, IX, 72) voor behoudster niet volstaan om tot een Oostmiddelnederlands voorbeeld te besluiten. Bijna alle woordvormen, welke men als oostelijk Middelnederlands zou kunnen beschouwen, komen overigens ook in het Brabants voor⁽¹⁾. Zo moeten wij dan met de mogelijkheid ernstig rekening houden dat de apograaf en wellicht ook de oorspronkelijke tekst, de autograaf, het werk zijn geweest van een Brabander die, misschien na een jaren lang verblijf in een oostelijker liggend gedeelte van ons taalgebied, een paar aan Brabanders onbekende woorden en woordvormen voor zijn betoog heeft bruikbaar geacht. Om dit alles achten wij het dan ook overbodig om, ter verklaring van de verminkte plaatsnaam Rijc-...re in het handschrift, met plaatsen rekening te houden zoals Riekers te Warquinghem in het ‘Pas-de-Calais (1305) en Ricquel in de buurt van Bethune (1484), zoals Den Rijkere bij Geluwe (1495) en Rijtre te Wacquinghem in het Pas-de-Calais’ (1491), of ook met andere tot op een zekere hoogte hiermee verwante plaatsnamen waarover K. de Flou het uitvoerig heeft in zijn op de toponymen in het westelijk gedeelte van ons taalgebied georiënteerde Woordenboek⁽²⁾.

(1) Tot dit besluit kwam namelijk, na onderzoek, Prof. Dr. C.C. de Bruin uit Leiden. Voor zijn bijzonder welwillende hulp betuig ik hem hier mijn oprechte dank.

(2) Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne, en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, t. 13, Gent, 1932, col. 539, 607, 1058 en 1091.

[p. 254]

De herkomst van de Glose moet men immers niet in westelijke richting, maar ofwel in het oostelijkst liggend gedeelte van Brabant, of misschien ook nog, na het uitwijken van de auteur naar een nog niet geïdentificeerde kluis in het Limburgse, in een oostelijker liggend gedeelte van ons taalgebied zoeken waar de grenscontrole hem om zijn Brabants bagage niet al te veel last had berokkend.

Dit is intussen niet de reden waarom wij de Glose als een grensgeval beschouwen. Negen maal ontmoeten wij in de rand van de tekst één of een paar Duitse woorden waarop L. Reypens, S.J.⁽¹⁾ reeds in vroegere jaren heeft gewezen, zo bij voorbeeld vergehend (bij beliende, II, 9) alles sament (bij algader, V, 4) en anzebetten (bij tanebedene, VI, 12). Dit volstaat wellicht niet om hieruit te besluiten dat de negen perkamenten bladeren met de Glose, nog vooraleer ze mede in de belangrijke verzamelcodex⁽²⁾ zouden worden opgenomen dien wij thans kennen, aan een lezer in Duitsland ter inzage werden toegestuurd.

Met die Duitse randnoten moeten wij overigens omzichtig te werk gaan. Vooreerst zijn de verschrijvingen in de tekst zo zeldzaam dat de Duitse randnoten, - ook indien zij uit dezelfde jaren dagtekenen als het handschrift, - maar moeilijk kunnen het werk zijn geweest van de kopiist die, blijkens het idioom waarin de tekst tot ons kwam, een Brabander moet zijn geweest.

Ook achten wij het tot op een zekere hoogte waarschijnlijk dat wij de kopiist in Rodeclooster moeten zoeken. De anderhalve katern, die ons onder meer de Glose heeft bewaard, deelt ons immers zeer ondubbelzinnig het volgende ex-libris mee: Desen boec es der broedere van sente pauwels in zoninghen gheheeten te roodendale⁽³⁾.

Wij kunnen overigens, in dit verband, de herkomst van de perkamenten bladen met de Glose misschien nog nader omschrijven. Bij confrontering van de Glose met twee Ruusbroechandschriften, die eveneens aan Rodeclooster hebben toebehoord, stellen wij vast dat, in het Parijse handschrift Bibliothèque de

(1) Gheraert Appelmans' Glose op het Vaderons, in: OGE., t. 1, 1927, p. 83-107.

(2) Zie W. de Vreese, De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, t. 2, Gent, 1902, p. 662-663.

(3) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3067-3073, f. 154.

[p. 255]

l'Arsenal, 8217, Ruusbroecs Van den XII beghinen niet door de hand werd geschreven die ons de kopie schonk van de Glose, Ruusbroecs Van den seven sloten in de Parijse codex Bibliothèque Mazarine, 920, daarentegen vermoedelijk wel. De haal van de letters a, d, e, p en vooral g is immers in dit laatste handschrift dezelfde als bij de anderhalve katern met de Glose, waarom de ‘littera textualis’ van Gerard Appelmans' Glose op de pater noster niet bepaald moet, maar in ieder geval zeer goed kan op de kopiist teruggaan uit Rodeclooster die voor de Parijse codex Bibliothèque Mazarine, 920, Van den seven sloten schreef. Tot onze spijt werd intussen dit laatste handschrift niet gedateerd. Verder moeten wij hier, volledigheidshalve, nog aan toevoegen dat het ex-libris bij de anderhalve katern met de Glose niet van de hand is van de kopiist die er voor heeft gezorgd dat wij Appelmans' commentaar bij het Vaderons nog steeds bezitten.

Nu het vast schijnt te staan dat de kopie met Appelmans' Glose in Rodeclooster werd vervaardigd, moeten wij met twee mogelijkheden rekening houden. Ofwel werden de Duitse randnoten in de Nederlanden aan de tekst toegevoegd en dit dan ten behoeve van een Duitse lezer die op het handschrift zat te wachten. Ofwel moeten wij ze als het werk beschouwen van een Duitse lezer die met een Middelnederlandse tekst behoorlijk kon opschieten en een minder met het Nederlands vertrouwde vriend, aan wie hij de tekst wilde doorgeven, met enkele Duitse randnoten wilde van dienst zijn. In geen enkel van de twee gevallen kunnen wij echter met zekerheid besluiten dat het enige tot nog toe bekende handschrift met de Glose op de pater noster eens naar Duitsland werd uitgestuurd. Wanneer dit niet het geval is, dan staat het echter niettemin vast dat het in een milieu waartoe ook Duitsers behoorden, zowel door Duitsals door Nederlandstaligen dankbaar werd ter hand genomen.

Voorts kan nog de vraag worden gesteld in welke jaren het handschrift met de Glose op de pater noster in of ook buiten de Nederlanden belangstelling wist te vinden bij een lezer die met de Duitse woordenschat blijkbaar beter opschoot dan met de taal van Gerard Appelmans. Hierbij mogen wij ons vooreerst niet door de band laten misleiden die, blijkens het in goudschrift op de marokijnen rug aangebrachte naamcijfer en de hierboven prijkende kroon van koning Leopold I († 1865), na het jaar 1831 en vóór het jaar 1865 werd vervaardigd.

[p. 256]

Meer betekenis heeft voor ons het feit dat de verschillende stukken waaruit de codex bestaat, meermalen eindigen met een halve katern of met een halve sextern, waarbij weleens het laatste blad ontbreekt dat normaal bij de katern zou moeten horen. Voor de autonome vóórgeschiedenis van de verschillende gedeelten van het handschrift getuigt overigens ook het feit dat bij verschillende van deze stukken, bij dat bij voorbeeld met Appelmans' Glose, het buitenste blad meer sporen van sleet vertoont dan de binnenbladen⁽¹⁾. Hieruit blijkt dan ook dat de tekst van ieder van de tien stukken van het handschrift, nog vooraleer ze werden samengebracht, werd voltooid.

Volgens W. de Vreese⁽²⁾ dagtekenen de verschillende stukken, die niet alle op eenzelfde kopiist teruggaan, verder uit eenzelfde periode en bij het eind van een traktaat uit het zesde gedeelte vinden wij ook de volgende noot: Explicit anno domini M^oCCC^oLXI^o. Voorts prijkt in de bovenrand van het eerste blad van het eerste stuk en onder aan het laatste blad van het vijfde, van het achtste en van het tiende stuk het ex-libris van Rodeclooster. Wij lezen er namelijk een eerste maal: Dit boec hoort to den broederen van den Roodencloostere canonc reguliers in zonien, daarna: Dit boec hoert toe die van roden dale, en het laatst nog het Latijnse ex-libris: Iste liber pertinet monasterio rubeevallis. Zo staat het dan, dank zij een door de kopiist aangebracht Explicit, volkomen vast dat met de vervaardiging van het zesde stuk in 1361 werd aangevangen en dit misschien reeds toen tot het boekenbezit kwam te behoren van de kluizenaars die vijf jaar later naar de ‘Rode cluse’ in het Zoniënbos zijn verhuisd en in 1373 tot de observantie zijn toegetreden van de koorheren van Sint Augustinus⁽³⁾.

Kan dit ook voor de overige stukken als waarschijnlijk worden genoteerd? Op een dergelijke vraag kunnen wellicht de boekenlijst van Rodeclooster uit de jaren 1394-1395⁽⁴⁾ en de bibliotheekcataloog van dit koorherenhuis uit de zestiende eeuw⁽⁵⁾ ons een antwoord verstrekken.

(1) Zie het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3067-73, f. 143 en 151.

(2) De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, t. 2, Gent, 1902, p. 639.

(3) Zie J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, t. 3, Utrecht, 1880, p. 16.

(4) Ed. W. de Vreese, De Dietsche boeken van 't Rooklooster omstreeks het jaar 1400, in: Album-Kern, Leiden, 1903, p. 397-398.

(5) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 152.

[p. 257]

Wanneer men nu de Brusselse codex, het Ruusbroec-hand-schrift Vv namelijk, even confronteert met de Boekenlijst van Rodeclooster uit de jaren 1394-1395, dan stelt men vast dat, naast een tot nog toe niet nader geïdentificeerde preek, van de in de boekenlijst vermelde werken enkel Ruusbroecs traktaat Trappen ook in het Brusselse handschrift voorkomt, terwijl het verder als enig werk van de zalige Jan van Ruusbroec nog in de zestiende-eeuwse bibliotheek-cataloog wordt vermeld met de referentie: Johannes Ruysbroeck, De septem gradibus divini amoris⁽¹⁾.

Hierbij moeten wij evenwel aanstippen dat men in het Ruusbroec-handschrift Vv alleen de proloog en de eerste twee hoofdstukken van het traktaat aantreft. Voor ons is het echter interessant vast te stellen dat de bladen met een gedeelte van Ruusbroecs traktaat, blijkens een ex-libris, zoals vermoedelijk het hele verzamelhandschrift uit Rodeclooster herkomstig zijn.

Hieruit volgt intussen echter nog niet dat het achtste gedeelte van de codex, waar eveneens het ex-libris van Rodeclooster werd aangebracht, eens in dit koorherenhuis werd vervaardigd.

Verder moet men ook op het oog houden dat de koorheren van Rodeclooster die ofwel voor het vervaardigen, ofwel voor het aankopen lieten zorgen van de anderhalve katern met Appelmans' Glose, wat hun litteraire belangstelling betreft bij een sinds lang gevestigde traditie konden aansluiten. In de reeds hierboven vermelde boekenlijst, die na 15 april, 1394, en nog vóór 23 augustus, 1395, werd vervaardigd⁽²⁾, ontmoeten wij immers onder meer zeven verschillende werken van Ruusbroec, de Brulocht overigens in drie exemplaren, en al naar gelang men de vermelding ‘drie boeke van hadewighen’⁽³⁾ op drie handschriften of misschien beter op drie werken van de begijnenleidster in eenzelfde codex laat teruggaan, ontmoet men er ook vijf of, - bij de andere interpretatie van de boekenlijst, - drie handschriften met werken van de Brabantse begijn. Verder

(1) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 152, f. 24v.

(2) Zie W. de Vreese, De Dietsche boeken van 't Rooklooster omstreeks het jaar 1400, in: Album-Kern, Leiden, 1903, p. 399; - heruitgave bij P.J.H. Vermeeren, Willem de Vreese over handschriften en handschriftenkunde, Tien codicologische studiën, Zwolle, 1962, p. 62.

(3) Ed. W. de Vreese, p. 400: heruitgave, p. 65.

[p. 258]

ontmoet men in de zeventiende-eeuwse bibliotheek-cataloog⁽¹⁾ Gerard Groote en Gerard Zerbolt van Zutphen, Gerlach Peters en Dionysius van Rijkel, O.Cart., Jan van Schoonhoven en Henricus Pomerius, Hendrik Herp, O.F.M., en Rupert van Deutz, O.S.B., tenslotte ook Ruusbroecs Van den vij trappen, maar het is voorlopig op honderd jaar na niet mogelijk om uit te maken wanneer, op Trappen na, deze teksten door Rodeclooster werden aangeworven. Op Trappen na, daar zowel de boekenlijst van 1394-1395 als de jongere bibliotheek-cataloog waarschijnlijk met Trappen⁽²⁾ het tiende en laatste gedeelte bedoelen van het hier onder de loupe genomen handschrift, waar de proloog en de eerste twee hoofdstukken van Ruusbroecs traktaat inderdaad voorkomen.

Aan belangstelling voor de mystieke literatuur van eigen bodem ontbrak het bijgevolg in Rodeclooster allerminst en de verklaring voor het onvermeld blijven van Appelmans' Glose in de boekenlijst van 1394-1395 moet men misschien zoeken in een hinderlijke vlek die dertien regels tekst voor de helft geheel onleesbaar maakt. Dit is intussen niet de enige ontgoocheling voor wie in Rodeclooster zoekt naar belangstelling voor Gerard Appelmans.

Uit een en ander meen ik dat reeds zal zijn gebleken dat de kopiisten in dit koorherenhuis niet in ledigheid leefden en wij stellen ook vast dat hun zwoegen tot verrijking van de kloosterbibliotheek door Gaspar Ophuys († 1523) de kopiisten ten goede werd aangerekend bij het schrijven van de levensberichten voor zijn Cathalogus fratrum regularium cenobii Rubee vallis in zonia prope Bruxellam⁽³⁾, maar naar enige vermelding van Dietse door hen gekopiëerde werken zal men intussen vruchteloos zoeken bij het inkijken van het levensbericht van kopiisten zoals frater Christianus de Veris († 1431) en van frater Johannes Veron († 1455), van frater Daniël Pistoris († 1431) en van frater Johannis de Hasselt († 1465), van frater

(1) Ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 152, f. 21v.

(2) De boekenlijst: Item vanden VII graden der minnen; de jongere bibliotheekcataloog: Johannes Ruysbroeck, De septem gradibus divini amoris.

(3) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 480, f. 200v-273; opgenomen in: Anecdota ex codicibus hagiographicis Johannis Gielemans, Brussel, 1895, p. 201-303.

[p. 259]

Martinus Stephani († 1489) en van frater Christianus van Hesen († 1443). Dit verzuim van Gaspar Ophuys, die in de laatste jaren van de vijftiende eeuw met zijn Cathalogus moet hebben aangevangen, moeten wij dan ook waarschijnlijk uit de litteraire smaak van zijn tijd verklaren, die aan het kopiëren van in het Latijn gestelde werken meer belang hechtte dan aan het vervaardigen van Dietse boeken, waarmee de koorheren, bij het grote aanzien dat de Brabantse mysticus uit het met Rodeclooster nauw verwante Groenendaal in die jaren genoot, vóór het eind van de veertiende eeuw waren begonnen. Ruusbroec († 1381) was overigens nog maar enkele jaren overleden.

Dit is overigens niet het enige verzuim waaraan Gaspar Ophuys zich heeft schuldig gemaakt en wij zullen in zijn Cathalogus even vruchteloos naar enig spoor zoeken van de relaties welke Rodeklooster vermoedelijk met Duitse kloosters onderhield als in zijn kroniek die in het Brusselse handschrift aan de Cathalogus voorafgaat met de titel Originale sive de origine coenobii Rubeae vallis in Zonia⁽¹⁾. Moeten wij hieruit besluiten dat Rodeclooster nooit, zoals volgens Pomerius († 1469)⁽²⁾ voor Groenendaal wel het geval was, het bezoek ontving van vrienden uit Duitsland? De in het Duits gestelde randnoten bij het enige, tot nog toe bekende handschrift met Gerard Appelmans' traktaat, met de Glose op de pater noster, maken dit niet waarschijnlijk. Het Ruusbroec-handschrift w, thans aan de Bibliothèque Mazarine⁽³⁾ te Parijs bewaard, maakt zelfs deze onderstelling volkomen onhoudbaar. Deze codex bestaat uit zes aanvankelijk autonome gedeelten en in het zesde stuk ontmoeten wij, naast Nederlandse excerpten, ook middel-hoogduitse teksten, zo bij voorbeeld een gebedstekst waar Middelhoogduits en Latijn door elkaar lopen⁽⁴⁾. Bij dit gedeelte ontmoeten wij nu geformuleerd zoals hier volgt, het ex-libris van Rodeclooster: Dit boec es der monecke van den rooeden dale uut zoninghen.

Zo staat het bijgevolg volkomen vast dat in de jaren, wanneer dit zesde stuk van de codex werd vervaardigd, volgens W. de

(1) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 480, f. 17-193.

(2) De origine monasterii Viridis vallis, l. 2, v. 18; in: AB., t. 4, 1885, p. 296^15_20.

(3) Ms. 920.

(4) Zie de f. 151a-b.

[p. 260]

Vreese⁽⁵⁾ in de jaren 1360-1370, een Duitse lezer en kopiist bij de koorheren van Rodeclooster te gast was of er ook langere tijd verbleef en zich hierbij niet heeft onbetuigd gelaten. Een Duitse vriend, die in Rodeclooster kortere of langere tijd te gast was, verstrekt ons wellicht ook de verklaring voor de Duitse randnoten, bij de Glose op de pater noster, door Gerard Appelmans.

(5) De handschriften van Jan van Ruusbroec's Werken, t. 1, p. 425.

[p. 261]

Achtste hoofdstuk
Hendrik van Leuven, O.P.

Zoals Rupert van Deutz, O.S.B., is Hendrik van Leuven, O.P., een auteur dien velen vermoedelijk zonder aarzelen bij de Geschiedenis zullen inschakelen van de Duitse vroomheid en Duitse vorsers zoals C. Greith⁽¹⁾ en W. Preger⁽²⁾ zijn hun hierin overigens vóórgegaan. Niet geheel ten onrechte wellicht. De enige preek van Hendrik van Leuven, welke wij tot nog toe bezitten, heeft hij immers in de dominicanenkerk te Keulen gehouden en de Vrome aan wie hij eens een brief heeft toegestuurd met enige heilzame wenken, kan even goed een begijn uit het Keulse zijn als de begijn Petrissa uit Mechelen, met wie hij blijkens zijn Vita⁽³⁾ sinds jaren op een vrome voet relaties onderhield.

En toch behoort hij, die verschillende jaren lang, van 1297 namelijk tot 1302, als lector bij het ‘studium generale’ der dominicanen te Keulen doceerde⁽⁴⁾ en blijkens de Miracula fratris Henrici de Calstris⁽⁵⁾ zowel te Bonn als te Neuss, zowel te Mainz als te Wympfen bij de zielzorg niet onverdienstelijk is gebleven, niet alleen door zijn geboorte uit een Leuvense patriciërsfamilie met de naam Van der Calster tot de Nederlanden. In zijn jongere jaren te Leuven tot de dominicanenorde toegetreden, bestuurde hij, blijkens een oude oorkonde⁽⁶⁾ het Leuvense klooster in 1293 en moet er, volgens zijn Miracula⁽⁷⁾ ook zijn overleden. Dit laatste strookt overigens geheel met

(1) Die deutsche Mystik im Predigerorden, Freiburg i.Br., 1861, p. 58.

(2) Geschichte der deutschen Mystik im Mittelalter, t. 2, Leipzig, 1881, p. 129-131.

(3) Miracula fratris Henrici de Calstris ordinis fratrum predicatorum, in het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 2313, f. 198a.

(4) Zie G. Löhr, O.P., Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, t. 1, Darstellung, p. 48-49, t. 2, Quellen, p. 58 en 65, in: Quellen und Forschungen zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, fasc. 15-17, Leipzig, 1920-1922.

(5) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 2313, f. 197d-201a.

(6) Ed. Paquot, Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas, de la principauté de Liége et de quelques contrées voisines, t. 9, Leuven, 1767, p. 229.

(7) In het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 2313, f. 201v.

[p. 262]

twee Keulse oorkonden, met een eerste uit het jaar 1297 waarbij Hendrik van Leuven tot de testamentuitvoerder wordt aangesteld van de begijn Guda Cindatrix, en met een tweede uit het jaar 1302 waarbij de hem in dit verband gegeven opdracht hem wordt ontnomen omdat hij toen vermoedelijk niet meer te Keulen verbleef⁽¹⁾.

Zo behoort Hendrik van Leuven dan dank zij zijn voor een gedeelte te Leuven en voor een gedeelte ook te Keulen doorgebracht kloosterleven, door zijn relaties zowel aan deze als aan gene zijde van de Rijn en door zijn schaarse geschriften⁽²⁾ samen met Rupert van Deutz, O.S.B., tot de zeldzame auteurs die even duidelijk bij de Duitse als bij de Nederlandse vroomheidsliteratuur aansluiten en tot op zekere hoogte voor beide kunnen worden opgeëist.

Dit is intussen niet de enige reden waarom hij voor mediaevisten wel enige betekenis heeft. Rond het midden van de dertiende eeuw vond het verspreiden van religieuze literatuur in de volkstaal bij de dominicanen nog steeds weinig sympathie en het Algemeen Kapittel van Parijs, 1242⁽³⁾ heeft zich tegen het vertalen van religieuze teksten uit het Latijn met nadruk verzet. Hendrik van Leuven schijnt dan ook, onder de dominicanen, een van de eersten te zijn geweest die met het verspreiden van hun religieuze inzichten in de volkstaal hebben ingestemd.

Verder is ook de directheid merkwaardig waarmee hij, zonder de steun van bijbelse en van patristieke teksten, op het probleem ingaat. Aan bespiegelende mystiek is hij overigens nog niet toe, maar zijn heldere beschouwingen over nederigheid en over reinheid van harte gaan duidelijk op een religieuze ervaring terug die, aan Nederlandse zijde, in de dominicaanse literatuur nog niet was tot uiting gekomen. Zo verrassend is het bijgevolg niet dat Sint Petrus Canisius, S.J. († 1597) de brief aan het anonieme biechtkind, als een tekst van een geestverwant en

(1) Ed. G.M. Löhr, O.P., Beiträge zur Geschichte des Kölner Dominikanerklosters im Mittelalter, t. 2, Quellen, p. 58 en 65, nrs 112 en 128.

(2) Ed. St. G. Axters, O.P., De zalige Hendrik van Leuven, O.P., als geestelijk auteur, in: OGE., t. 21, 1947, p. 248-256.

(3) Nec aliquis fratrum de cetero sermones vel collaciones vel alias sacras scripturas de latino transferant in vulgare, ed. B.M. Reichert, O.P., Acta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, t. I, in: Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum historica, t. 3, Rome-Stuttgart, 1898, p. 24^28_29.

[p. 263]

tijdgenoot, in zijn Tauleruitgave⁽¹⁾ heeft opgenomen, waarom hij dan ook mede door L. Surius, O.Cart. († 1578)⁽²⁾ werd in het Latijn vertaald met de titel De sex quibusdam, quae faciunt hominem immobiliter in divina unione persistere. Aan Taulers eervol gezelschap heeft deze brief het blijkbaar te danken dat hij herhaaldelijk opnieuw van de pers kwam.

(1) Des erleuchten D. Johannis Tauleri, von eym waren Evangelischen leven, goetliche Predig, Leren, Epistolen, Cantilenen, Prophetien ..., Keulen, 1543, f. 331bis.

(2) D. Joannis Thauleri clarissimi ac illuminati theologi, ordinis Praedicat. Sermones de Tempore et de Sanctis totius anni, Keulen, s.a. (1552), p. 809-810 (ed, princeps: 1548, p. XCIV-XCV).

[p. 264]

Negende hoofdstuk Margareta Poirette

Zoals wij een auteur bezitten die ons een in het Duits gestelde preek schonk, zo mag hier ook een in het Picardisch bewaard traktaat, met de titel Le mirouer des simples ames anienties⁽¹⁾, niet worden verwaarloosd dat in een codex uit Cambridge⁽²⁾ met een Latijnse vertaling zo maar aan de zalige Jan van Ruusbroec wordt toegeschreven, ‘Russhbroke, qui fuit prior de ordine cartusiensi’⁽³⁾ en, met de steun van een Weense codex⁽⁴⁾ door Fr. Toldi⁽⁵⁾ voor Margareta van Hongarije († 1270), voor de in de jongste jaren heilig verklaarde dominicanes werd opgeëist.

Hier is men intussen niet bij gebleven en in 1939 heeft E. Koltay-Kastner⁽⁶⁾ nog gemeend dat de auteur een franciscaan moet zijn geweest uit Napels.

Vreemd is dit alles zonder twijfel omdat de vermelding van de twee rivieren, Seine en Oise, en ook de vermelding van drie door de auteur geraadpleegde censoren, van Jan van Querayn,

(1) In het ms. Chantilly, Musée Condé, 986; ed. R. Guarnieri, Marguerite Porete, Le mirouer des simples ames anienties et qui seulement demourent en vouloir et désir d'amour, Edizione provisoria in 100 esemplari fuori commercio del ms. Chantilly, Condë, F.XIV 26 - ancien 986, Rome 1961.

(2) Ms. Pembroke College, 221.

(3) Ms. Cambridge, Pembroke College, 221, f. 41a. - Als kartuizer wordt Ruusbroec ook in de aanhef tot de Engelse vertaling voorgesteld van het traktaat Van den blinckenden steen, in de eerste regels namelijk van het werk met de titel The treatise of perfection of the sons of God, in het ms. Londen, British Museum, Add. 37.790, f. 115r; - ed. J. Bazire en E. Colledge, The Chastising of God's Children, and the treatise of perfection of the sons of God, Oxford, 1957, p. 229^4_5, en dezelfde vergissing vindt men ook in een kartuizerstraktaat, met de titel Confirmacio ordinis Carthusiensis, in het ms. Cambridge, Trinity College, 1401, f. 86.

(4) Ms. Wenen, National-Bibliothek, 15093, f. 1r, 4r en 8v. Steeds is de vermelding van Margareta van Hongarije als de auteur van het Specchio hierbij van de hand van de kopiist.

(5) Ujabb adalékok a régibb magyar irodalom történetéhez, Budapest, 1871, p. 8-14.

(6) La leggenda della B. Margherita d'Ungheria alla corte angioina di Napoli, in: Studi e Documenti Italo-ungheresi della R. Academia d'Ungheria di Roma, t. 3, 1939, p. 174-180.

[p. 265]

O.F.M., van Frank van Villers, O.Cist., en van Godfried van Fontaines († 1306) het duidelijk maken dat Ruusbroec zo min als Margareta van Hongarije en de franciscaan uit Napels voor het auteurschap kan in aanmerking komen. Voor ons heeft het dan ook, bij dit alles, meer betekenis dat R. Guarnieri⁽¹⁾ vóór zo wat twintig jaar twee stellingen, aan dit werk ontleend⁽²⁾, in de akten terugvond van een kerkelijk proces dat tegen de auteur van het Mirouer werd aanhangig gemaakt en waarbij de auteur om ‘ketterse gezindheid’ tot de brandstapel werd verwezen. Deze procesakten bezorgden aan R. Guarnieri immers met één slag de naam van de auteur van het mystieke traktaat, Margareta Poirette namelijk uit Valencijn (Valenciennes), verder ook een toespeling op een eerste tegen haar te Kamerijk (Cambrai) ingezet onderzoek en ook het vonnis van de Parijse rechtbank die haar in 1310 tot de brandstapel verwees, waar zij ook op 1 juni van voormeld jaar omkwam. Voorts blijkt uit deze akten nog dat het Mirouer reeds vóór het jaar 1306, sterfjaar van bisschop Gwijde de Tweede van Kamerijk (Cambrai), die een eerste maal tegen haar was opgetreden, in omloop kwam. Ook ontkomt men niet aan de greep van deze ‘terminus ad quem’ door, voor twee teksten die het hele werk beheersen, tot interpolatie te besluiten. Zo schijnen bijgevolg de inquisiteurs zich te Parijs niet te hebben vergist, wanneer zij meenden nu eens met het meest expliciete quiëtisme te kunnen afrekenen.

Intussen laat evenwel het oordeel, dat drie theologen aan de begijn uit Valencijn (Valenciennes) meedeelden, veel minder beslistheid blijken. Terwijl een van hen, Frank Chauntour uit de cisterciënsersabdij te Villers in Brabant namelijk, meedeelde

(1) Lo ‘Specchio delle anime semplici’ e Margherita Poirette, in: L'Osservatore Romano, 16 juni, 1946, p. 3.

(2) Deze twee stellingen luiden zoals volgt: Quorum articulorum, primus talis est: quod anima adnichilata dat licentiam virtutibus nec est amplius in earum servitute, quia non habet eas quoad usum, sed virtutes obediunt ad nutum. Item decimus quintus articulus est: Quod talis anima non curat de consolacionibus Dei nec de donis ejus, nec debet curare nec potest quia tota intenta est circa Deum, et sic impediretur ejus intentio circa Deum, in de Instrumenta facta super examinatione M. Porete, culpabili de heresi, in de ‘Archives Nationales’ te Parijs, J. 428.15 en 19bis; ed. P. Fredericq, Corpus documentorum Inquisitionis haereticae pravitatis Neerlandicae, t. 1, Gent-'s-Gravenhage, 1889, p. 155-160, n^is 164-165; t. 2, Gent-'s-Gravenhage, 1896, p. 63-64, n^o 37.

[p. 266]

dat hij van het hele traktaat eigenlijk niet veel begreep, gaven de overige twee censoren aan de auteur immers alleen dringend de raad om haar werk liever niet te verspreiden, omdat anders wellicht onrijpe lezers aan de deugdbetrachting zouden verzaken om een hogere volmaaktheid welke zij toch niet zullen bereiken⁽¹⁾. Deze twee censoren nu waren Jan van Querayn, O.F.M., en Godfried van Fontaines († 1306). Ook kan men begrijpen dat zij er niet voor voelden om een traktaat onvoorwaardelijk te veroordelen, waar men te lezen krijgt dat de vrome ziel weliswaar aan de deugden of beter aan de deugdbeoefening zal verzaken, maar de deugden zullen niet aan haar verzaken omdat zij voortaan in een hogere mate de liefde, koningin van alle deugden, bezit⁽²⁾.

Dergelijke uitlatingen, die meermalen aan de preken herinneren van Meester Eckhart († 1327) en misschien aan de zalige Jan van Ruusbroec een bladzijde uit Van VII trappen⁽³⁾ en wellicht ook een andere uit Een spieghel der eeuwigher salicheit⁽⁴⁾ hebben geïnspireerd, hadden nu voor gevolg dat het ‘corpus delicti’ niet alleen door betweters werd ter hand genomen, die zich bij voorkeur met strenge bewoordingen over de auteur zouden uitlaten. De valencijnse begijn had ook haar bewonderaars die het Mirouer aan anderen doorgaven en een vluggere verspreiding van het boek door een vertaling zochten in de hand te werken. Zo stellen wij vast dat er spoedig een Latijnse, een Italiaanse en een Engelse vertaling van het Mirouer zijn in omloop gekomen, maar wij konden tot onze spijt niet achterhalen wie hiertoe het initiatief namen en wij konden evenmin uitmaken in hoever rekening valt te houden met het vermoeden van

(1) Zie Cl. Kirchberger, The Mirror of simple Souls by an unknown French mystic of the thirteenth century translated into English by M.V. now first edited from the Mss., in: The Orchard Books, fasc. 15, Londen, s.a., 1927, p. LXV-LXVII.

(2) Zie het Mirouer des simples ames anienties, c. XXI, ed. R. Guarnieri, p. 30^{7_11, 23_27}.

(3) In Werken², t. III, p. 246³³-247⁹.

(4) In Werken², t. III, p. 184^20_26 en p. 198^24_31; te confronteren met Le Mirouer des simples ames anienties, c. VI en c. XXI, in het ms. Chantilly, Musée Condé, 986, f. 11r- en f. 27r; ed. R. Guarnieri, Marguerite Porete, Le mirouer des simples ames anientes ..., p. 16^23_26, p. 30^{7_11, 23-27}.

[p. 267]

Fl. Banfi⁽¹⁾ dat de valencijnse begijn zelf zowel de Latijnse als de Franse tekst zal hebben vervaardigd. Vast staat echter wel, dank zij het oudste van de drie ons bekende handschriften, dat het Latijnse traktaat, met de titel Speculum simplicium animarum, reeds vóór het eind van de veertiende eeuw in omloop is gekomen en, daar de jongste codex uit het jaar 1521 dagtekent, nog in de loop van de zestiende eeuw werd gekopiëerd. Dit oudste handschrift kan men ter hand nemen in de Vatikaanse bibliotheek⁽²⁾, dat van het jaar 1521 eveneens⁽³⁾ en wij vinden hier nog meer dan het jaartal. In het ms. Chigi, C. IV, 85, ontmoeten wij immers nog het volgende ex-libris: Copiatum fuit in speculo sancti Benedicti et finitum 1521 in die 5 novembris. Zo is het dan duidelijk dat deze codex nog vóór het eind van het jaar 1521 in Subiaco werd voltooid.

Volledigheidshalve vermelden wij hier verder ook een derde Latijns handschrift, een codex evenwel zonder een ex-libris. Wij bedoelen het ms. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat., 4335, maar er moeten intussen enige tijd nog wel meer handschriften van het Speculum zijn in omloop geweest. Dit kunnen wij immers besluiten uit het feit dat er verder nog een zeer kort fragment, met slechts het eerste blad van de tekst, bekend is dat te Oxford⁽⁴⁾ wordt bewaard.

Reeds vroeg moet het werk ook in het Italiaans zijn vertaald. In ieder geval kunnen wij, in dit verband, verwijzen naar een handschrift uit Napels⁽⁵⁾, naar een veertiende-eeuwse codex die voor een zeer vroege verspreiding getuigt van dit werk in Italië. Dit handschrift is overigens niet het enige met de Italiaanse tekst. Wij bezitten immers ook twee vijftiende-eeuwse codices met het Specchio⁽⁶⁾. Ook schijnt de belangstelling voor dit boek enige tijd althans in Italië zo aanzienlijk te zijn geweest dat men het nog vóór het eind van de vijftiende eeuw in de benedictijnenabdij ‘Santa Giustina’ te Padua geraden achtte in

(1) ‘Specchio delle anime semplici dalla B. Margarita d'Ungaria scripto, in Memorie Domenicane, fasc. 781, 1940, p. 137.

(2) Ms. Ross. 4.

(3) Ms. Chigi, C. IV, 85.

(4) Ms. Oxford, Bodleian Library, Laud. Lat. 46, f. 70v-72r.

(5) Ms. Napels, Biblioteca Nazionale, XII. F. 5.

(6) Thans de mss. Wenen, National-Bibliothek, 15.093, en Budapest, National Museum, Oct. Ital. 15.

[p. 268]

te grijpen en het Speculum voor de monniken tot verboden lectuur te verklaren⁽¹⁾.

Verrassend is het verder in hoge mate dat Margareta Poirette met het Mirouer gemakkelijker tot Engeland heeft weten door te dringen dan verschillende anderen onder onze auteurs. Vóór twee jaar ontmoetten wij immers in de ‘Bodleian Library’ te Oxford een codex⁽²⁾ waar een Engelse vertaling voorkomt met de titel The Mirrour of symple souls, een codex namelijk die blijkens het ex-libris door Edmund Storour, O.Cart. († 1503), van 1468 tot 1477 prior van het ‘Domus Salutationis Matris Dei’ in de buurt van Londen, werd vervaardigd en later tot het boekenbezit heeft behoord van Thomas Bodley († 1613)⁽³⁾. Ook bij de kartuizers te Shene in het graafschap Surrey was dit werk verder geenszins onbekend en men kan in het British Museum⁽⁴⁾ nog steeds een codex met de Engelse bewerking van het Mirouer ter hand nemen waar randnoten voorkomen van de hand van James Grenehalg († 1530) monnik uit Shene. Verder konden wij te Cambridge in het St John's College⁽⁵⁾ nog een derde Engelse codex met dit werk inkijken, waar wij echter geen ex-libris aantroffen, of enig ander spoor dat de herkomst van het handschrift zou laten kennen.

Aan belangstelling voor de paradoxaal gestelde formuleringen in dit traktaat heeft het dus niet ontbroken en wij moeten er ook rekening mee houden dat de drie hierboven vermelde vertalingen ons slechts een fragmentarische kijk verstrekken op de verspreiding van dit werk. Dit blijkt bij voorbeeld uit het feit dat de in 1528 overleden kartuizer, Richard Methley, vicarius van de kartuize ‘Mont Grace’ in de buurt van Londen, vermoedelijk in de laatste jaren van zijn leven, naast het bekende Engelse traktaat met de titel The Cloud of Unknowing, ook het Mirouer naar een Engelse tekst andermaal in het Latijn vertaalde, waarom wij steeds nog in eenzelfde codex⁽⁶⁾ de twee Latijnse

(1) Zie R. Guarnieri, Lo ‘Specchio delle anime semplici’ e Margherita Poirette, in: L'Osservatore Romano, 1946, 16 juni, p. 3.

(2) Ms. 505 .

(3) Zie E. Bernard, Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae in unum collecti, Oxford, 1697, p. 143, n^o 2676.

(4) Ms. Add. 37.790.

(5) Ms. 71.

(6) Thans het Ms. Cambridge, Pembroke, College, 221.

[p. 269]

vertalingen bezitten, ik bedoel de Divina caligo en het Speculum animarum simplicium.

Uit dit alles valt een en ander te besluiten. Wanneer er thans slechts één codex bekend is met de Franse tekst van het Mirouer, dan betekent dit wellicht nog niet dat er in Frankrijk voor dit werk, dat weliswaar meer bij de Germaanse mystiek aansluit dan bij de Franse, geen belangstelling was te vinden. Wij moeten echter in acht nemen dat, ook wanneer de wraking van een auteur door kerkelijke instanties meermalen aan de belangstelling voor zijn boek zal zijn ten goede gekomen, het verspreiden van het Mirouer in Frankrijk sinds het Parijse proces van 1310 misschien een moeilijke zaak was en wij moeten er vooral rekening mee houden dat voor de verspreiding van het boek in Italië en in Engeland Frankrijk, hoe dan ook, steeds het vertrekpunt zal zijn geweest. Wij zijn overigens van mening dat de vier vertalingen van het Mirouer tot op een zekere hoogte duidelijker voor de verspreiding van dit werk getuigen dan dit met kopieën van de oorspronkelijke tekst, dien wij slechts in één handschrift konden achterhalen, zou het geval zijn.

Voorts wijzen wij er ook op dat het Mirouer, zoals voor een paar werken van aangeziene mystieken uit de Nederlanden het geval is, voor zijn verspreiding in het buitenland vooral bij de kartuizers heeft steun gevonden. Ook kan men, bij dit alles, besluiten dat Margareta Poirette bij haar terechtstelling op de ‘Place de grève’ te Parijs op 1 juni, 1310, waarschijnlijk niet de belangstelling voor haar mystiek traktaat zal hebben verwacht die haar tot het eind van de Middeleeuwen en tot het midden van de zestiende eeuw is te beurt gevallen.

[p. 270]

Tiende hoofdstuk
De zalige Jan van Ruusbroec

Bij Gerard Appelmans en bij Margareta Porete, ook bekend met de naam Margareta Poirette († 1310), vooral echter bij Hadewijch ontmoetten wij reeds een en ander waarmee zij de weg voor de zalige Jan van Ruusbroec († 1381) hebben vrij gemaakt, zodat zij bij het onthaal dat spoedig in het buitenland aan Ruusbroec de Wonderbare zou te beurt vallen, niet onverdienstelijk zijn gebleven. Hoewel er onder de 84 door W. de Vreese⁽¹⁾ beschreven codices met werken van de Prior van Groenendaal slechts twee zijn die reeds vóór het eind van de Middeleeuwen aan een buitenlands klooster toebehoorden en er overigens ook werden vervaardigd, de Ruusbroec-handschriften y⁽²⁾ en z⁽³⁾ namelijk waar de kopiist het ex-libris aan toevoegde van de Keulse kruisheren, toch staat het vast dat de Goede Prior, die bijgevolg hierin aan Rupert van Deutz, O.S.B., niets te benijden heeft, met zijn litteraire loopbaan nog niet eens halfweg was, wanneer men in het buitenland reeds sommige van zijn werken ter hand nam.

Wij bezitten vooreerst al het niet al te duidelijk getuigenis van de kartuizer Broeder Gerard in zijn Proloog bij het Ruusbroechandschrift D⁽⁴⁾ dat de Brulocht werd vermenigvuldigd ‘tot aan de voet van de berg’, waarmee het ‘Oberlant’ kan zijn bedoeld en Rulmann Merswin († 1382) heeft er voor gezorgd dat men hier niet aan kan twijfelen, wanneer hij ons enige jaren later met nadruk meedeelde dat de Goede Prior dit werk reeds in het jubeljaar 1350 aan een kring van ‘Gottesfreunde’ in

(1) De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, t. 1-2, Gent, 1900-1902.

(2) Ms. Keulen, Stadtarchiv, GB. 8^o 55.

(3) Ms. Keulen, Stadtarchiv, GB 8^o 53.

(4) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3416-24, f. 1a-2b, Dit is die prologe her Gherardus ... ed. W. de Vreese, Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec, in Het Belfort, a. 10, 1895, t. 2, p. 14^19_22.

[p. 271]

‘Oberlant’ heeft toegestuurd⁽¹⁾. Verrassend is het dan ook niet dat Hendrik van Langenstein († 1397), vermoedelijk in de jaren 1383-1384, bij een verblijf in Rijnland de Brulocht ter hand nam, wat er hem ook toe bracht nog vóór kanselier Gerson († 1429) tegen een en ander in dit werk ernstig bezwaar te maken. De brief van Geert Groote aan het adres van de koorheren van Groenendaal, waar hij het hierover heeft, dagtekent uit de eerste weken na Pasen, 1383⁽²⁾.

Voorts waren er, hoewel de cisterciënzers van Ter Doest bij Brugge met de Brabantse tekst van de Brulocht niet wisten op te schieten en dan ook om een vertaling verzochten⁽³⁾, in het buitenland nog wel meer lezers die de oorspronkelijke tekst dankbaar ter hand namen, zo vooreerst al in de kartuize Salvatorberg bij Erfurt waar men nog vóór het eind van de vijftiende eeuw de Spieghel der eeuwigher salicheit bezat ‘in vulgari secundum ydeoma provincie Brabancie’. Dit wordt ons namelijk meegedeeld door de bibliotheek-cataloog van voornoemde kartuize⁽⁴⁾. Salvatorberg bezat overigens nog meer werken van Ruusbroec.

Voor de verspreiding van de werken van de ‘Doctor Mirabilis’ in het buitenland blijven wij intussen, in de eerste plaats, aangewezen op de vertalingen en het heeft, in dit verband, voor ons zijn betekenis dat men met dit vertaalwerk niet tot het overlijden van Ruusbroec heeft gewacht en hierbij zelfs op zijn toezicht heeft kunnen beroep doen. Wij weten immers niet alleen, dank zij het Obituarium van Groenendaal⁽⁵⁾, dat de in 1372 overleden koorheer Willem Jordaens in ieder geval na zijn intrede in dit koorherenklooster rond het jaar 1357 de Tabernakel, de Brulocht

(1) Zie Rulmann Merswin, Buch der furkommenden gnoden und von der verdientlichen gnoden, in het ms. Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 818, f. 1 r.

(2) Ed. W. Mulder, S.J., Gerardi Magni Epistolae, in: Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 3, Antwerpen, 1933, p. 208-209.

(3) Zie voor het antwoord van Groenendaal, dit is de Epistola ad fratres de capella Thosan in Flandria super interpretatione libri sequentis, ed. A. Combes, Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. 1, Introduction et dossier documentaire, in: Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. 4, Parijs, 1945, p. 592^1_11.

(4) Ed. P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, t. 2, Bistum Mainz-Erfurt, München, 1928, p. 312^5_20.

(5) Ed. M. Dykmans, S.J., Obituaire du monastère de Groenendael dans la forêt de Soignes, in: Academie Royale de Belgique, Brussel, 1940, p. 306-307. CRH.,

[p. 272]

en Van den VII Trappen, volgens een kartuizershandschrift⁽¹⁾ echter niet Trappen, maar als derde werk Vanden blinckenden steen in het Latijn heeft vertaald. Aubertus Miraeus († 1640)⁽²⁾ heeft in vroegere jaren ook in de Proloog tot Jordaens' thans verloren Latijnse vertaling van de Tabernakel gelezen dat hij zich, hoe dan ook, bij het vertaalwerk door Ruusbroec liet helpen. Voorts moeten wij er nog aan herinneren dat Jordaens' vertalingen waarvan de vertaler de breedsprakerigheid en de hoogdravende stijl toegeeft⁽³⁾, niet iedereen bevredigden en hierom vrij spoedig door een in een soberder stijl gestelde vertaling van de Brulocht werden gevolgd. Nog even vóór Pasen, 1383, begon Geert Groote († 1384) namelijk met een nieuwe Latijnse vertaling van dit boek, dit keer met de titel De ornatu spiritualis desponsationis, en hij ging hierbij met meer nauwgezetheid te werk dan zijn voorganger, met meer nauwgezetheid ook dan de Keulse kartuizer Laurentius Surius († 1578) die ongeveer twee eeuwen later het hele oeuvre van de Brabantse mysticus, met een hooggestemde titel in een Latijnse bewerking zou laten verschijnen⁽⁴⁾.

Dit alles maakt het nu voor ons begrijpelijk dat de handschriften met één of met meer werken van Ruusbroec vrij spoedig tot allerhande kloosters en, over de confessionele grens heen, ook tot talrijke op mystieke literatuur gestelde lekenmilieus hebben weten door te dringen. Ook komen, traditiegetrouw, de kartuizers die Ruusbroec meermalen als één van hun confraters hebben voorgesteld⁽⁵⁾, hierbij nog het meest in aanmerking. Zo vermeldt de bibliotheek-cataloog van de kartuize Salvatorberg bij Erfurt

(1) Thans het Ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 4935-43, f. 42-60.

(2) Elogia et testimonia variorum de V. Joanne Rusbroquio, Priore monasterii Viridis Vallis, Brussel, 1622, p. 35.

(3) Zie de Epistola ad fratres de capella Thosan, ed. A. Combes, Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. I, Introduction critique et dossier documentaire, in: Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. IV, Parijs, 1945, p. 591-594.

(4) D. Joannis Rusbrochii summi atque sanctiss. viri, qnem insignis quidam theologus alterum Dionysium Areopagitam appellat, opera omnia, Keulen, 1552.

(5) Zie voor de toekenning van het Mirouer des simples ames anienties naar de Latijnse vertaling aan ‘Russhbroke qui fuit prior de ordine cartusiensi’, het ms. Cambridge, Pembroke College, 221, f. 41a; - zie ook de Confirmacio ordinis Carthusiensis, in het ms. Cambridge, Trinity College, 1401, f. 86r-v, geciteerd door A. Ampe, S.J., De vroegste Ruusbroec-verspreiding in Engeland, in: OGE., t. 31, 1957, p. 395-396.

[p. 273]

vóór het eind van de vijftiende eeuw, naast een Nederlands handschrift met de Spieghel der eeuwigher salicheit, ook nog een Nederlandse codex met een weliswaar onvolledige tekst van de Brulocht, en twee of wellicht drie in het Latijn gestelde handschriften met dit werk, drie namelijk met Groote's vertaling en een vierde met de titel Tractatus de mistica theologia die blijkens de inhoudsopgave op de Brulocht schijnt terug te gaan. Voorts moet hier voor Salvatorberg ook nog het traktaat De perfectione filiorum Dei seu de calculo, een gedeelte namelijk van de Latijnse vertaling van Van den blinckenden steen, worden vermeld⁽¹⁾.

In hetzelfde verband moeten wij er hier ook aan herinneren dat de ‘Grande Chartreuse’, na haar derde kloosterbrand, opnieuw, hoewel in de Latijnse vertaling van Willem Jordaens († 1372), aan een exemplaar wist te komen van de Brulocht⁽²⁾.

De bibliotheek-catalogen zijn, bij dit alles, intussen niet onze enige vraagbaak en men bezit nog steeds Ruusbroec-handschriften van kartuizerherkomst zoals dat van de kartuize Vauvert in de buurt van Parijs, met Jordaens' Latijnse vertaling van de Brulocht⁽³⁾, waar waarschijnlijk de eveneens in Vauvert vervaardigde Franse vertaling op teruggaat die, met de titel ‘L'ornement des nopces spirituelles’, te Toulouse in 1606 van de pers kwam, zowat veertig jaar bijgevolg nadat er in het jaar 1565 te Venetië een Italiaanse vertaling van Ruusbroecs Spieghel werd gepubliceerd met de titel Specchio dell'eterna salute. Laatst vermelde vertaling was een prestatie van Mambrino da Fabiano.

Verder vermelden wij hier terloops, wat de werken van Ruusbroec betreft in de buitenlandse kartuizen, ook nog The tretease of perfeccioun off the sonnys of god⁽⁴⁾, een Engelse vertaling namelijk van de Blinckenden Steen in een vijftiende-eeuws

(1) Zie de bibliotheek-cataloog van Salvatorberg, ed. P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge..., t. 2, p. 308^13_14, ^25_26, 312^5_17, 313^34_37, 322^18_19 en 343^2_4.

(2) Zie het Repertorium librorum domus Cartusie, ed. P. Fournier, Notice sur la bibliothèque de la Grande Chartreuse au moyen âge, suivie d'un catalogue de cette bibliothèque au XV^e siècle, Grenoble, 1887, p. 363.

(3) Thans het ms. Parijs, Bibliothèque Mazarine, 921. Zie A. Combes, Essai..., t. 1, p. 79-81.

(4) Ed. J. Bazire en E. Colledge, The Chastising of God's Children and the Treatise of Perfection of the Sons of God, Oxford, 1957, p. 229-258.

[p. 274]

handschrift dat in de eerste jaren van de zestiende eeuw tot het boekenbezit behoorde van de kartuize Shene in Surrey⁽¹⁾.

Moeten wij er nu nog op wijzen dat de kartuizers in het buitenland niet de enige kloosterlingen waren die er een duidelijke belangstelling voor de inzichten van Ruusbroec op na hielden? Vooreerst bezit Subiaco⁽²⁾ nog steeds twee vijftiende-eeuwse handschriften van de Brulocht in Jordaens' vertaling, Montecassino daarentegen een veertiende-eeuwse codex⁽³⁾ van dit werk die aanvankelijk aan het Sint-Anna-klooster te Mondragone in de provincie Napels had toebehoord. Voor de periode wanneer de twee vorige codices door Subiaco werden aangeworven, blijft men daarentegen tot nog toe bij gissingen.

Verder konden wij niet achterhalen wanneer het ms. Bologna, Biblioteca universitaria, 2073 (1058), een codex namelijk met Jordaens' vertaling van de Brulocht, in voormelde universiteitsstad is terecht gekomen en het ontbreken van enig ex-libris heeft ons hierbij niet geholpen.

In hetzelfde verband herinneren wij hier ook aan een handschrift uit het Stift te Sankt-Gallen⁽⁴⁾, waar L. Reypens, S.J.⁽⁵⁾ reeds vóór enkele jaren heeft op gewezen. Om ons onbekende redenen heeft de kopiist echter, voor wie het houdt met de indeling van J.B. David, het kopiëren van de intussen in omloop gekomen Hoogduitse vertaling van de Brulocht bij het eind van het tweeëntwintigste hoofdstuk stop gezet en wij krijgen hier bijgevolg niet eens de eerste helft van het werk.

Bij het vertalen van een belangrijk fragment in het Duits is men overigens niet gebleven en wij bezitten in ieder geval nog volledige codices van de Brulocht in Duitse vertaling, zo vooreerst al een handschrift dat in het jaar 1472 door een kopiiste met de naam Anna Jaki zo goed als zeker ofwel te Villingen in het Zwarte Woud, ofwel te Rottweil aan de Neckar werd geschreven⁽⁶⁾. Dit suggereren immers de als schutblad gebruikte

(1) Thans het Ms. Londen, British Museum, Add. 37790.

(2) Ms. Biblioteca dell' Abbazia, 202 en 219.

(3) Ms. 597 K.

(4) Thans het Ms. Sankt-Gallen, 1002.

(5) Bij het zesde eeuwfeest der hoogduitse vertaling van Ruusbroec's Brulocht, in OGE., t. 24, 1950, p. 233.

(6) Thans het Ms. Wenen, National-Bibliothek, 12.759, f. 208r.

[p. 275]

oorkonden die respektievelijk op deze twee steden teruggaan. Hier heet nu het werk Das gemahel buch Von aim gaistlichen gemahel löf zwuschen got und unser natur. In het naschrift heet het daarentegen Die gezierde der götlichen Gemahelschaft. Intussen valt de bibliotheek waaraan de codex aanvankelijk toebehoorde, zeker niet te achterhalen uit het al te onduidelijke ex-libris op de binnenzijde van het voorbord: Gehört in die gemain Liberey.

Dan hebben wij nog de, tot op een zekere hoogte, met Groenendaal verwante koorherenkloosters, zo bij voorbeeld het Sankt-Johanns-kloster te Rebdorf in de buurt van Eichstädt en het niet bij het Windesheimse Kapittel aangesloten koorherenklooster te Indersdorf in de buurt van Dachau in Beieren. Tot het boekenbezit van de koorheren van Rebdorf behoorde vroeger, blijkens de nog bewaarde bibliotheek-cataloog⁽¹⁾, een handschrift van Ruusbroecs Spieghel der eeuwigher salicheit, dat wij tot onze spijt niet hebben kunnen achterhalen. Verder hebben wij te München een handschrift van de Brulocht in Hoogduitse vertaling ontmoet met de titel Von ainem gaistlichen Prautlauff zwischen Got und unser natur⁽²⁾ dat, volgens L. Reypens, S.J.⁽³⁾, waarschijnlijk op de tekst teruggaat uit het thans verwoeste handschrift van het Straatburgse Johannietenhuis en eens deel heeft uitgemaakt van het boekenbezit van de koorheren te Indersdorf bij Dachau.

De koorheren van Rebdorf en die van Indersdorf waren overigens in Duitsland niet de enigen die belangstelling hadden voor Ruusbroec en wij ontmoetten vorig jaar te Marburg/Lahn aan de Staatsbibliotheek een codex⁽⁴⁾ waar, in Geert Grote's Latijnse vertaling, de Brulocht en, eveneens in het Latijn, de traktaten Van den blinckenden steen en Van VII trappen voorkomen, een codex waarmee wij ons, in verband met Jan van Schoonhoven, overigens nog zullen hebben in te laten.

Met enig voorbehoud vermelden wij hier ook een codex

(1) Ed. P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, t. III, p. 290^8_9.

(2) Thans het ms. Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 346.

(3) Bij het zesde eeuwfeest der hoogduitse vertaling van Ruusbroecs Brulocht, in OGE., t. 24, 1950, p. 232-234.

(4) Ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 1398.

[p. 276]

uit Bazel⁽¹⁾, het oudste thans bekende handschrift namelijk van de Brulocht in Hoogduitse vertaling, dat volgens G. Binz⁽²⁾ vroeger waarschijnlijk aan het dominicanessenklooster ‘Maria Magdalena in der Steinen’ te Bazel heeft toebehoord.

Hoewel de grens tussen Nederduits en Nederlands meermalen niet behoorlijk valt uit te maken, bestaat er verder, naast de Hoogduitse, ook een Nederduitse vertaling van de Brulocht, waarvoor onder meer een Berlijnse codex⁽³⁾ uit een mij niet nader bekend kruisherenklooster getuigt met de titel Tzierheit der geistlicher broulofft. Hier krijgen wij de tekst in het Keulse ripuarisch van het jaar 1479, van het jaar namelijk wanneer de kopie werd voltooid.

In het Nederduits werd verder ook de vertaling opgesteld van de twee onbetwiste traktaten Van den seven trappen en Van den kersten ghelove, alsook de vertaling van het te recht aan Ruusbroec betwiste traktaat Van den XII dogheden, drie traktaten welke wij aantroffen in het ms. Keulen, Stadtarchiv, GB. 8^o 53, dit is in een vijftiende-eeuwse codex waar voorin het ex-libris van de Keulse kruisheren door de hand van een tijdgenoot werd aangebracht. Voorts moet aan het verdienstelijke overzicht bij L. Reypens, S.J.⁽⁴⁾ ook nog een Nederduitse vertaling worden toegevoegd van de twee traktaten Van den vier becoringhen en Boecsken der verclaringhe, welke wij alle beide niet zo heel lang geleden aantroffen in het ms. Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 99, in een handschrift bijgevolg dat nog uit de veertiende eeuw dagtekent.

Verder hebben hier voor ons ook de florilegia en de rapiaria, waar heel wat van Ruusbroec werd opgenomen, hun betekenis, zo vooreerst al het werk van Rulmann Merswin († 1382) uit Straatsburg, met de titel Buch der furkommenden gnaden und von der verdientlichen gnoden⁽⁵⁾. Dit bestaat namelijk alleen uit excerpten die aan de eerste twee boeken van de Brulocht werden ontleend,

(1) Thans het ms. Bazel, Universitätsbibliothek, A. VII, 58.

(2) Die deutschen Handschriften der Oeffentlichen Bibliothek der Universität Basel, Bazel, 1907, p. 109.

(3) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Fol. 1028.

(4) Bij het zesde eeuwfeest der hoogduitse vertaling van Ruusbroec's Brulocht, in OGE., t. 24, 1950, p. 225-242.

(5) In het ms. Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 818.

[p. 277]

meestal met een paar volzinnen aan elkaar werden verbonden en aldus in vier hoofdstukken werden ingedeeld. Dit florilegium nu is blijkbaar bij vijftiende-eeuwse lezers in de smaak gevallen. Naast het hier reeds vermelde handschrift, dat eens aan het ‘Collegium sancti Caroli’ te Salzburg heeft toebehoord, heeft J. Huijben, O.S.B.⁽¹⁾ immers in vroegere jaren nog twee andere codices vermeld. Deze zijn de mss. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. asc. 203, en Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 194, en het was voor ons niet onaardig op het derde blad van dit laatste handschrift het ex-libris aan te treffen van de reeds in verband met Hadewijch door ons vermelde Daniël Sudermann. Verder behoort het ms. Straatsburg, Bibliothèque Nationale et Universitaire, 739 (als. 96a) in dit verband eveneens te worden vermeld.

Naast Merswins' florilegium hebben, aan Duitse zijde, ook de rapiaria voor ons hun betekenis, zo vooreerst al een rapiarium dat te Keulen⁽²⁾ wordt bewaard en ons, naast Latijnse excerpten uit de werken van oudere auteurs, ook ontleningen aan Ruusbroecs werken biedt in een taal die dichter schijnt te staan bij het Nederlands dan bij het Nederduits. Hierbij moeten wij er nu rekening mee houden dat de codex, blijkens het ex-libris ‘Fratrum sancte Crucis in Colonia’⁽³⁾ bij de kruisheren te Keulen zal zijn vervaardigd. Dit ex-libris werd immers door de kopiist zelf aangebracht.

Tenslotte bezitten wij ook nog een in het Engels gesteld traktaat, met de titel The Chastysing of goddes Chyldern, dat wij hier als een grensgeval moeten beschouwen. Een florilegium is dit traktaat zeker niet, een Ruusbroec-rapiarium evenmin, maar E. Colledge⁽⁴⁾ stelde er in de laatste jaren zo veel ontleningen vast aan de Brulocht dat het onmogelijk blijkt de verspreiding van Ruusbroecs inzichten in het buitenland na te gaan

(1) Uit Ruusbroec's vriendenkring, in: Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap, Antwerpen, Mechelen-Amsterdam, 1931, p. 129, n. 2.

(2) Ms. Keulen, Stadtarchiv, G B. 8^o 55.

(3) Zie f. 2r.

(4) J. Bazire en E. Colledge, The Chastising of God's Children, and the Treatise of Perfection of the Sons of God, Oxford, 1957, p. 44-47.

[p. 278]

zonder dit intussen geheel anders geörienteerde werk bij het onderzoek te betrekken.

Ook bij de verspreiding van dit traktaat zijn nu de kartuizers niet onverdienstelijk gebleven. Wij bezitten immers vooreerst nog een handschrift met dit werk dat, blijkens het ex-libris, in de jaren 1469-1477 door Edmund Storour († 1503) uit de kartuize ‘Domus salutacionis matris Dei’ in de buurt van Londen werd vervaardigd. Dit ex-libris luidt zoals volgt: ‘Liber domus salutacionis matris Dei ordinis cartusiensis prope London per Edmundum Storour eiusdem loci monachum’⁽¹⁾.

Verder bezat ook de kartuize ‘Jesus of Bethlehem at Sheen’ in het graafschap Surrey twee codices met dit traktaat, een eerste namelijk waar er een schenkingsbetuiging voorkomt die teruggaat op John Kyngeslove⁽²⁾, en een tweede met randnoten van James Grenehalg († 1530), kartuizer uit Shene⁽³⁾. De schenkingsbetuiging uit de eerste codex moeten wij nu nemen voor wat zij is. Zij luidt namelijk zoals volgt: ‘Iste liber est domus Jesu de Bethlehem ordinis cartusiensis, de Schen ex dono domini Johannis Kyngeslow primi reclusi ejusdem, cujus animae propitietur Deus’. Hieruit blijkt nu niet dat Kyngeslove de codex heeft vervaardigd, maar alleen dat hij hem aan de kartuize te Shene heeft geschonken. Verder stellen wij ook vast dat Kyngeslove niet tot Sint Bruno's zonen behoorde, maar door koning Hendrik V († 1422) tot kapelaan werd aangesteld ter bediening van de kluis welke de koning, aansluitend bij de in 1414 door hem ingestelde kartuize, had opgericht⁽⁴⁾. Hierom heet Kynslove in de schenkingsbetuiging: ‘primus reclusus eiusdem’. Verder dagtekenen de twee handschriften uit de vijftiende eeuw.

Voorts heeft dit traktaat zich tot het eind van de Middeleeuwen en wellicht ook nog langer weten te handhaven. Wel zullen sommigen misschien de vraag niet overbodig achten of

(1) Ms. Oxford, Bodleian Library, 505 223v>.

(2) Thans het ms. Oxford, Bodleian Library, Rawl. C. 57.

(3) Thans het ms. Londen, British Museum, Add. 37.790.

(4) Zie E.M. Thompson, The Carthusian Order in England, Londen, s.a. (1930), p. 238-241.

[p. 279]

zijn handschrift met dit traktaat, bij E. Bernard⁽¹⁾ vermeld, voor Elias Ashmole († 1692) wel meer is geweest dan een ‘curiosum’, maar een dergelijke vraag had voor ons, maar weinig zin, wanneer wij, bij een bezoek aan het ‘Sion College’ te Londen vóór twee jaar vaststelden dat rond het jaar 1494 een uitgave van dit werk te Londen, eigenlijk in Westminster, bij Wynkyn de Worde van de pers kwam en volgens E. Gordon Duff⁽²⁾, zoals andere werken, met de letter werd gezet van de te Brugge een tijd lang werkzame William Caxton († 1491). Blijkens een ex-libris behoorde dit gedrukte boek in de zeventiende eeuw tot het boekenbezit van ‘Georg, Earl of Berkley, Governor of the Palace of Nomsuch and Master of Trinity House’ († 1698).

Ook zal niemand onderstellen dat wij de werken van Ruusbroec, wat de in vroegere jaren afgelegde weg betreft, alleen in de kloosters en bovendien ook alleen in roomse kringen moeten zoeken. Wel is het waar dat wij niet konden uitmaken in hoever het handschrift met Jordaens' Latijnse vertaling van de Brulocht, dat wij in de ‘Cathedral Library’ te Worcester⁽³⁾ aantroffen, een codex met het ex-libris van Thomas Blockley, daar vóór ofwel na de protestantisering van Engeland is gekomen, maar men heeft in een randnoot bij een Londense codex⁽⁴⁾ van de Brulocht naar Groote's vertaling de hand erkend van Patrick Young († 1652), de bekende protestantse Bijbelvorser.

Tot de Ruusbroec-handschriften, waarvoor buitenlandse geleerden nog in de zeventiende eeuw belangstelling lieten blijken, behoren verder ook de mss. Oxford, Bodleian Library, Add. C 118 en Add. B 43, welke Thomas Marshall, D.D. († 1685), die als rector van het ‘Lincoln College’ en ‘Dean of Gloucester’ bekend staat, bij zijn overlijden aan de ‘Bodleian Library’, overmaakte. Hierbij ging het om een legaat van zo maar 159 codices en het komt als zeer waarschijnlijk voor dat de rector van het ‘Lincoln College’ gedurende zijn verblijf in Nederland van het jaar 1650 tot het jaar 1672 aan de twee Nederlandse

(1) Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae in unum collecti, Oxford, 1697, p. 349, n^o 8099. Thans het ms. Oxford, Bodleian Library, Ashmole, 41.

(2) Zie E. Gordon Duff, William Caxton, Chicago, 1905, p. 80-81 en p. 98.

(3) Ms. F 80.

(4) Ms. Londen, British Museum, Royal, 6. B. IX. f. 9.

[p. 280]

handschriften zal zijn gekomen. Het eerste, het bekende Ruusbroec-handschrift Mm, is een uit de eerste jaren van de vijftiende eeuw dagtekenende codex van de Tabernakel; het tweede, het handschrift Nn namelijk, bevat onder meer het tot vóór korte jaren aan Ruusbroec toegeschreven traktaat met de titel Vanden XII dogheden.

Volledigheidshalve moeten wij er hier ook nog op wijzen dat Abraham von Franckenberg († 1652), naast andere mystieke werken, ook de werken van Ruusbroec en van Thomas Hemerken van Kempen bezat en deze, bij uiterste wil, en nog vóór dezes toetreden tot de roomse Kerk, aan Johann Scheffler († 1677), beter bekend met zijn pseudoniem Angelus Silesius, liet overmaken⁽¹⁾. Voor Ruusbroec ging het hierbij om de Opera omnia, om Surius' vertaling namelijk in de Keulse druk van 1609.

Zo even hadden wij het over het bekende traktaat, met de titel Van den XII dogheden, over een spurium bijgevolg dat reeds in de vijftiende eeuw door sommige codices aan Ruusbroec werd toegeschreven⁽²⁾, niet door allen evenwel. Vóór één jaar konden wij immers te Marburg/Lahn in de Staatsbibliotheek het sinds jaren spoorloos verdwenen Ms. Phillipps 1175⁽³⁾ achterhalen, waar R. Priebsch⁽⁴⁾ destijds reeds had op gewezen. Dit handschrift uit het vroegere boekenbezit van de Frankfurtse koopman Johannes Bernardus Nack brengt ons nu wellicht aan de naam van de auteur van het traktaat. De eerste regels van deze Duitse vertaling van Dogheden luiden er immers zoals volgt: Hie begynnet das buch vonden zwolff dogenden des geistlichen herren Godeverdes regulers canonikes in den closter Grunendale... Te recht heeft M. Dykmans, S.J.⁽⁵⁾ hierbij aan de enige koorheer uit Groenendaal met de naam Godfried, aan Godfried van Wevel († 1396) herinnerd en J. van Mierlo, S.J.⁽⁶⁾ heeft het

(1) Zie H.L. Held, Angelus Silesius, Sämtliche poetische Werke, t. 1, Leben und Werke des Angelus Silesius, Munchen, 1952, p. 27-28 en p. 151.

(2) Zie R. Lievens, Wie schreef de XII Dogheden?, in VMKVA, 1960, p. 234.

(3) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 478.

(4) Deutsche Handschriften in England, t. 1, Erlangen, 1896, p. 75-77.

(5) Obituaire du monastère de Groenendael dans la forêt de Soignes, bij de CRH., Brussel, 1940, p. 329.

(6) Uit de uitgave van het Obituarium van Groenendael, in VMKVA., 1941, p. 431-441.

[p. 281]

hierna met nadruk voor Godfried van Wevels auteurschap opgenomen, een standpunt dat wij overigens zelf enkele jaren later voorlopig zijn bijgetreden⁽¹⁾.

Intussen komt het echter zeer waarschijnlijk voor dat dit werk zijn verspreiding in het buitenland vooral aan de naam van Ruusbroec te danken heeft, waarmee het voor velen nauw verbonden blijft. Zo wordt het aan de prior van Groenendaal toegekend in het in ripuarisch dialekt gestelde ms. Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 53, waar overigens ook de aanwezigheid van twee onbetwiste werken van de Brabantse mysticus⁽²⁾ tot op een zekere hoogte voor de authenticiteit wil getuigen van Dogheden. Blijkens het ex-libris voor in de codex behoorde nu dit in het jaar 1468 geschreven handschrift van het begin af aan de kruisheren te Keulen toe, voor wie het ook zal zijn vervaardigd.

Dit onechte traktaat is bijgevolg, wat het buitenland betreft, reeds vóór het eind van de vijftiende eeuw bij Duitse lezers in de smaak gevallen. Niet alleen bij Duitse lezers evenwel. Terwijl er slechts van één onbetwist werk van Ruusbroec een Engelse vertaling vóór het eind van de Middeleeuwen schijnt te zijn in omloop gekomen, konden wij immers onlangs ook een Engelse vertaling inkijken van Dogheden, waaraan men, tot onze spijt, tot nog toe maar weinig aandacht heeft geschonken. De titel luidt zoals volgt: A most excelent little booke of some of y^e most principall vertues: made by y^e devine Doctor and most excelent Contemplator Blessed Jhon Rusbrocke Cannon Regulor of our holy father S. Augustins order.

Op de binnenzijde van het voorbord van het Brusselse handschrift⁽³⁾ komt een ex-libris voor dat, met de datum 17 juli, 1854, op een vroegere bezitter teruggaat met de naam George Wilson, maar hieraan hebben wij niet zo heel veel. Meer betekenis heeft daarentegen voor ons een zeventiende-eeuws ex-libris achter in de codex⁽⁴⁾ dat luidt zoals volgt: This boke was sent me from one of the religious women of Lovaine. Hieruit blijkt namelijk dat

(1) Zie onze Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, t. 2, Antwerpen, 1953, p. 333-335.

(2) Zie hierboven onze p. 276.

(3) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 5158.

(4) Op de p. 124.

[p. 282]

dit handschrift gedurende de zeventiende eeuw tot het boekenbezit behoorde van een te Leuven gevestigd nonnenklooster, blijkbaar tot het boekenbezit van de ‘Augustinian Canonesses Regular of the Lateran, of St. Monica's’, een in het jaar 1609 begonnen kloosterstichting namelijk waar men de zalige Jan van Ruusbroec wellicht even beslist als in het te Brugge gevestigde zusterhuis een hechte verering toedroeg⁽¹⁾. De belangstelling voor Ruusbroec laat intussen nog niet toe te besluiten dat, indien de codex in het Sint-Monicaklooster werd vervaardigd, ook de Engelse vertaling daar moet zijn ontstaan.

Uit dit alles blijkt dat de grootste onder onze mystieke auteurs reeds zeer vroeg in het buitenland belangstelling heeft gevonden en deze ook tot het eind van de Middeleeuwen heeft weten te handhaven. Om alles wat hij, tot fundering van zijn eigen visie, aan de oudere literatuur ontleent, toelicht en aan de aanrukkende generatie doorgeeft, heeft dit voor ons een niet te onderschatten betekenis. Voor een juiste kijk op Ruusbroecs historische functie moet er echter nog meer in aanmerking komen. Ruusbroec de Wonderbare heeft namelijk ook de weg vrij gemaakt voor een paar jongere auteurs uit de Nederlandse gouwen die, hoewel elk op een geheel eigen wijze, bij het oeuvre van de prior van Groenendaal aansluiten en, niettegenstaande een geheel eigen dosering van de nadruk op sinds lang voor echt erkende religieuze waarden, wisten te bereiken dat de belangstelling voor Ruusbroecs oeuvre niet bij het eind van de Middeleeuwen als een voorbijgestreefd verschijnsel ter ziele is gegaan.

(1) Zie de kroniek van St. Monica's, ed. A. Hamilton, O.S.B., Chronicle of the English Augustinian Canonesses Regular of the Lateran, at St. Monica's in Louvain, now at St Augustines Priory, Newton Abbot, Devon, t. 1-2, Edimburg-Londen, 1904-1906; - C.S. Durrant, A link between flemish mystics and english martyrs, Londen, 1925, p. 310.

[p. 283]

Elfde hoofdstuk
Jan van Leeuwen

Onder alle geestverwanten van de zalige Jan van Ruusbroec is Jan van Leeuwen († 1378), bijgenaamd de Goede Kok, ongetwijfeld degene die het nauwst met hem verwant blijft. Vooreerst is hij het die, volgens Pomerius⁽¹⁾ vijf jaar vóór het toetreden van de kluizenaars tot de koorherenobservantie, dit is in 1344 ingetreden en drie jaar vóór de Goede Prior overleden, het langst met hem heeft geleefd. Verder is het onder Ruusbroecs toezicht dat hij, die nooit heeft school gelopen⁽²⁾ en volgens Pomerius⁽³⁾ in de priorij drie of vier, naar zijn eigen getuigenis⁽⁴⁾ wel zeven ambachten waarnam, heeft leren lezen en schrijven. Vooral mogen wij echter niet over het hoofd zien, dat zijn ‘lieven gloriosen biechtvader’⁽⁵⁾, over wie hij niet uitgepraat geraakt, met de stift van zijn onderricht in het wassen tafeltje dat de ontvankelijke ziel van de Kok toen was, het alfabet van de mystieke ervaring heeft neergeschreven. Voor ons betekent dit dat het oeuvre van Jan van Leeuwen ons, hoewel zonder de wijsgerige fundering welke men bij zijn leermeester aantreft, in een volkser vorm als de echo doorgeeft van de mystieke leer, welke Ruusbroec de Wonderbare in zijn werken uitvoerig uiteenzet.

Hierom nu heeft het voor de verbreiding van Ruusbroecs inzichten in het buitenland een niet te onderschatten betekenis dat J. Lechner⁽⁶⁾ vóór ongeveer dertig jaar een handschrift heeft achterhaald waar de volledige tekst van vijf traktaten

(1) De origine monasterii Viridisvallis, 1.1, c. 15-16; in AB, t. 4, 1885, p. 277^7_23.

(2) Zie zijn Een boexken van meester Eckaerts leere daer hi in doelde, c. 2, in het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 888-890, f. 135 b.

(3) De origine monasterii Viridisvallis, 1.3, c. 3; in AB., t. 4, 1885, p. 311¹¹.

(4) Boec vander bedinghen, c. 19; in het ms. Lier, Dominicanenklooster, 1, f. LX b.

(5) Zie Redene ende ondersceyt tusschen die ghene die God gheroepen ende ewelec uutvercoren heeft, c. 14; in het ms. Lier, Dominicanenklooster, 1, f. CXC, c.

(6) Der vlämische Mystiker Johannes von Löwen in deutschen Handschriften, in: Zeitschrift für Aszese und Mystik, t. 2, 1936, p. 192-209.

[p. 284]

van Ruusbroecs intiemste leerling in Duitse vertaling voorkomt⁽¹⁾. Deze traktaten zijn: Van den drie coninghen, Van tienderhande materien, Een gethughe, Redene ende ondersceet tusschen die ghene die God gheroepen ende ewelijc uutvercoren heeft, tenslotte nog Van vijf manieren broederliker minnen.

Aan dit handschrift nu kunnen mediaevisten maar moeilijk te veel belang hechten. Vooreerst is deze in 1459 vervaardigde codex nog een paar tientallen jaren ouder dan het oudste tot nog toe bekende Middelnederlandse handschrift, dat wij in 1943 te Lier ontdekten⁽²⁾. De codex van Pommersfelden is ook tachtig jaar ouder dan het enige volledige handschrift met de werken van de Kok⁽³⁾. De onsamenhangende fragmenten in de zes, blijkbaar om de miniaturen bewaarde, bladen uit het Groenendaalse verzamelhandschrift⁽⁴⁾ laten wij hierbij buiten beschouwing. Verder willen wij er nog op wijzen dat deze vijf in het Duits vertaalde traktaten zowel in de lijst van de werken van de Kok bij Pomerius⁽⁵⁾ als in de twee Dietse handschriften⁽⁶⁾ op elkaar volgen, waarom de vraag kan worden gesteld of het Pommersfeldense handschrift, dat ons in Duitse vertaling twee derden biedt van wat men in de eerste helft van het Brusselse verzamelhandschrift⁽⁷⁾ vindt, misschien aanvankelijk tot een Duitse codex heeft behoord waar, in één of in twee banden, alle werken van de Kok voorkwamen.

In het Pommersfeldense handschrift heeft J. Lechner⁽⁸⁾ nu een ex-libris aangetroffen dat op Rebdorf teruggaat, het bekende klooster dat in 1458, met de steun van bisschop Jan III van Eichstätt († 1464) door augustijnen-koorheren van Kirchgarten bij Worms werd hervormd. Hierbij moeten wij er nog aan herinneren dat Kirchgarten bij Worms in 1443 door het Sint-Meinulphus-klooster uit Bödeken tussen Krefelt en de Rijn

(1) Ms. Pommersfelden, Graeflich von Schoenbornsche Bibliothek, 280/2881.

(2) Thans het ms. Lier, Dominicanenklooster, 1.

(3) Thans de mss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 667 en 888-890.

(4) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 138.

(5) De origine monasterii Viridisvallis, l.3, c. 2; in AB., t. 4, 1885, p. 310^14_28.

(6) Mss. Lier, Dominicanenklooster, 1; en Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 667.

(7) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 667.

(8) Der vlämische Mystiker Johannes von Löwen in deutschen Handschriften, p. 195.

[p. 285]

werd bevolkt, dat zelf rond het jaar 1408 van uit het in de buurt van Zwolle gevestigde klooster Bethlehem werd gesticht en in 1430 tot het Kapittel van Windesheim is toegetreden⁽¹⁾.

Wanneer wij nu bedenken dat L. Hedberg⁽²⁾ en G. de Smet⁽³⁾, bij het nagaan van de verspreiding van twee teksten doorheen Nederduitsland, op de invloed hebben gewezen van Bödeken⁽⁴⁾, dan komt het niet onwaarschijnlijk voor dat de vriendelijke relaties tussen het Sint-Meinulphus-klooster en het koorherenhuis te Rebdorf bij Eichtstätt aan de Kok van Groenendaal zijn ten goede gekomen. Sinds één jaar door koorheren uit Kirchgarten hervormd, wist Rebdorf, dat intussen op zijn beurt tot het Windesheimse Kapittel was toegetreden, namelijk zeer spoedig voor de bibliotheek van zijn conversen een belangrijk handschrift van Jan van Leeuwen aan te werven of zelf te vervaardigen, dat eerlang zou worden geëxcerpeerd. Men bezit immers nog steeds twee Duitse codices met excerpten van de Kok die op het Pommersfeldense handschrift teruggaan⁽⁵⁾. Verder bezit men ook nog een kopie van deze excerpten in het ms. Eichstätt (Beieren), St. Walburg-kloster, Germ. 7,

(1) Zie J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, t. 3, Utrecht, 1880, p. 59-62.

(2) Epistola de vita et passione Domini nostri und Regula Augustini in mittelniederdeutschen Fassungen, Diozesanarch. Trier, Ms. 45, in: Lunder Germanistische Forschungen, t. 29, Kopenhagen, 1954, p. 107.

(3) Over de woordenvoorraad van de Oudenaardse versies van de Regula Augustini, materiaal voor de woordgeografie en -kronologie van het Middelnederlands, in: Handelingen van de Geschied- en oudheidkundige kring van Oudenaarde, Feestnummer 1956, p. 5-13.

(4) Voor de Epistola verwijzen wij naar K. Grübe, Des Augustinerpropstes Iohannes Busch Chronicon Windeshemense und Liber de reformatione monasteriorum, in: Geschichtsquellen der Provinz Sachsen und angrenzender Gebiete, t. 19, Halle, 1886, p. 226-244. Voor de Regula Augustini verwijzen wij naar de uitgave van W. Hümpfer, bij W. Hümpfer en R. Arbesmann, Jordani de Saxonia Ordinis Eremitarum S. Augustini: Liber Vitas fratrum, in: Cassiciacum, t. 1, New York, 1943, p. 494-504. Zie nog voor die kloosterregel T. van Bavel, O.E.S.A., Parallèles, vocabulaire et citations bibliques de la ‘Regula Sancti Augustini’, Contribution au problème de son authenticité, in: Augustiniana, t. 9, 1959, p. 12-77.

(5) Deze zijn het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 565, f. 172a-183a, thans te Marburg/Lahn in de Staatsbibliothek bewaard, en het ms. München, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 447, f. 1-26.

[p. 286]

f. 89a-113a, kopie die naar het Munchense handschrift werd vervaardigd.

Dit alles heeft voor ons zijn betekenis omdat de Goede Kok in de traktaten uit het Pommersfeldense handschrift met nadruk handelt over het ‘overliden van alle beelden’, over ‘een onbekinnesse alre creaturen’, over het ‘god blindelinghe bekinnen met niete’ en over ‘ons ingaen in enicheyt’, allemaal belangrijke thema's van Ruusbroec bijgevolg welke de Kok aan zijn lezers met een meer volkse formulering doorgeeft.

Hoewel het verzamelhandschrift met de werken van Jan van Leeuwen, vermoedelijk na de door Kanselier Gerson tegen Ruusbroec uitgebrachte kritiek, blijkens de zeldzame bewaarde bladen werd vernietigd, heeft het Obituarium van Groenendaal⁽¹⁾ bijgevolg niet bepaald overdreven, wanneer daar werd aangestipt dat de werken van de Kok ‘in verschillende plaatsen en streken werden vermenigvuldigd’.

(1) Ed. M. Dykmans, S.J., p. 96.

[p. 287]

Twaalfde hoofdstuk
Hendrik Herp, O.F.M.

Zowel om de jaartallen die aan zijn litteraire loopbaan vastzitten als om het milieu waar hij leefde, zowel om het klimaat dat zijn oeuvre kenmerkt, als om de litteraire invloeden welke hij hierbij onderging, schijnt Hendrik Herp, O.F.M. († 1477) al zeer weinig bij Ruusbroec aan te sluiten. Ook zouden wij hier niet een plaats gunnen aan deze franciscaan die aanvankelijk om beurt als rector tot het Fraterhuis te Delft en tot dat te Gouda heeft behoord⁽¹⁾, wanneer niet één van zijn werken, de Spieghel der volcomenheit⁽²⁾ namelijk, in vrij aanzienlijke mate op de Brulocht terugging van Ruusbroec de Wonderbare en wanneer niet dit werk van Herp, dank zij de Latijnse vertaling, waar Pieter Bloemeveen, O.Cart. († 1536) voor zorgde, mede tot de verbreiding had bijgedragen van Ruusbroecs inzichten in het buitenland. Te recht heeft men Herp dan ook als de heraut voorgesteld van de zalige Jan van Ruusbroec⁽³⁾.

Zo zal men niet betwisten dat het hierbij om de nawerkende invloed ging van de Prior van Groenendaal, wanneer men vaststelt dat in een codex van de kartuize Salvatorberg, op Ruusbroecs' Spieghel der eeuwigher salicheit, hoewel in de Latijnse vertaling, Herps Spieghel der volcomenheit volgt⁽⁴⁾, zodat hiermee het Speculum tegenover de Spieghel en Herp tegenover de ‘Doctor mirabilis’ komen te staan.

Voor Herp hadden de kartuizers intussen niet alleen in Salvatorberg bij Erfurt een grote belangstelling. De Duitse vertaling van Herps Spieghel kwam ook voor in de kartuize te Buxheim

(1) Zie Hendrik van Arnhem, Kroniek, ed. A.M.L. Hensen, Henric van Arnhem's Kronijk van het Fraterhuis te Gouda, in: Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap te Utrecht, t. 20, 1899, p. 23.

(2) Ed. L. Verschueren, O.F.M., Hendrik Herp. O.F.M., Spieghel der volcomenheit, in: Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 2, Antwerpen, 1931.

(3) Zie L. Verschueren, O.F.M., De heraut van Ruusbroec, in: Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap, Antwerpen, Mechelen-Amsterdam, 1931, p. 230.

(4) Zie P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, t. II, p. 313^37_42.

[p. 288]

in Beieren⁽¹⁾, terwijl de Keulse kartuizers dit werk in de Latijnse vertaling bezaten⁽²⁾.

Voor ons heeft het intussen meer betekenis dat de rond het jaar 1475 te Mainz verschenen Duitse uitgave van Herps Spieghel op de codex teruggaat van Salvatorberg⁽³⁾, zodat de Duitse vertaling waarschijnlijk het werk is geweest van een kartuizer. Voorts hebben de Keulse kartuizers zich nog zeer verdienstelijk gemaakt, wanneer zij, met weglating van de twee prekenbundels en van het traktaat met de titel De processu humani profectus, alle werken van onze franciscaan in één boek hebben verenigd, dat in 1538 te Keulen van de pers kwam met de titel Theologia mystica cum speculativa, tum praecipue affectiva, quae non tam lectione iuvatur quam exercitio obtinetur amoris, tribus libris luculentissime tradita⁽⁴⁾.

Voorlopig achten wij het nu geheel onmogelijk om de verspreiding van Herps werken in het buitenland op de voet te volgen en men zal er beter niet op rekenen dat de toestand, in dit verband, eerlang gunstiger zal worden. Vooreerst heeft L. Verschueren, O.F.M.⁽⁵⁾ er eens op gewezen dat er van 1493 tot 1598 in ieder geval alleen reeds in Frankrijk tien Herpuitgaven zijn van de pers gekomen en hij stelt hierbij, vermoedelijk terecht, ook de vraag of men zich toen in Frankrijk niet ook, tot op een zekere hoogte, voor Herp van handschriften bediende.

Verder moet men er ernstig rekening mee houden, dat de belangrijkste werken van Herp, de Spieghel en de reeds vermelde tekstencompilatie met de titel Theologia mystica, in Spanje tot driemaal van hoger hand tot verboden lectuur werden verklaard, een feit waaraan P. Groult⁽⁶⁾ ons vóór jaren heeft herinnerd. Ook wanneer wij nog steeds niet, zoals voor Frankrijk, over een inventaris beschikken van de Herp-uitgaven in Spanje,

(1) Zie L. Verschueren, O.F.M., Hendrik Herp. O.F.M., Spieghel der Volcomenheit, in: Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. I, Antwerpen, 1931, p. 25.

(2) Thans het ms. Darmstadt, Landesbibliothek, 1023.

(3) Zie L. Verschueren, O.F.M., Hendrik Herp, t. I, p. 97.

(4) Keulen, 1538.

(5) Herp-uitgaven in Frankrijk, in OGE., t. 4, 1930, p. 183-195.

(6) Les mystiques des Pays-Bas et la littérature espagnole du seizième siècle, in: Recueil de travaux publiés par les membres des conférences d'histoire et de philologie de Louvain, ser. 2, fasc. 9, Leuven, 1927. p. 71.

[p. 289]

had dit herhaald optreden tegen onze franciscaan alleen zin in zover zijn werken onder Spaanse lezers werkelijk een gezochte lectuur konden zijn. Wij mogen overigens, in dit verband, niet over het hoofd zien, dat de franciscanen bij een te Toledo in 1633 gehouden Algemeen Kapittel op onderrichtingen voor de kloosterlingen aandrongen, waarbij men Herp zou als leidraad nemen⁽¹⁾. Ook wanneer men wil onderstellen dat Herp voorlopig nog niet in het Spaans werd vertald, moet hij dan ook, dank zij de Latijnse vertalingen die voor het grijpen lagen, reeds vroeg op de boekenmarkt van het Iberische schiereiland een behoorlijke plaats hebben veroverd. Wij moeten overigens op het oog houden dat onze franciscaan, wat de verspreiding betreft van de Spieghel der volcomenheit in het buitenland, niet op de in 1538 te Keulen verschenen Theologia mystica heeft moeten wachten. Alleen reeds voor de eerste helft van de zestiende eeuw heeft L. Verschueren, O.F.M.⁽²⁾, immers vier drukken van Bloemeveens Latijnse vertaling, met de titel Directorium aureum contemplativorum, kunnen achterhalen die nog aan de Theologia mystica zijn voorafgegaan. Verder moet men er ook ernstig rekening mee houden dat er reeds in 1524 te Venetië, met de titel Speculum perfectionis, een tweede Latijnse vertaling van de Spieghel van de pers kwam. Ook staat het nu reeds vast dat er van de Spieghel in ieder geval in 1533 te Coïmbra een Portugese vertaling op de markt is gekomen met de titel Espelho de perfeycam⁽³⁾.

Verder schijnt het, blijkens de twee bekende Italiaanse vertalingen, een van 1522 met de titel Libro dela perfectione humana thesoro⁽⁴⁾ en een van 1539 met de titel Specchio della perfettione humana⁽⁵⁾, met de verspreiding van de Spieghel in Italië nog heel wat vlotter te zijn verlopen. Deze tweede Italiaanse vertaling was intussen het werk van de kartuizer Benedictus Osanna († 1631?).

(1) Zie P. Groult, Les mystiques des Pays-Bas..., p. 73, n. 3.

(2) Hendrik Herp, O.F.M., Spieghel der volcomenheit, t. I, Inleiding, in: Tekstuitgaven van Ons Geestelijk Erf, t. 1, Antwerpen, 1931, p. 99-105.

(3) Zie L. Verschueren, O.F.M., Hendrik Herp, O.F.M., t. 1, p. 104.

(4) Venetië, 1522.

(5) Venetië, 1539.

[p. 290]

Was er ook in Engeland belangstelling voor Hendrik Herp? Vermoedelijk zeer weinig, maar wij konden niettemin in de laatste jaren vaststellen dat de in 1586 te Rome van de pers gekomen uitgave van de Theologiae mysticae libri tres, ten behoeve van de Londense clerus, in ieder geval sinds de eerste jaren van de achttiende eeuw of ook reeds langer in het ‘Sion College’ te Londen aanwezig was⁽¹⁾.

(1) Zie G. Reading, Bibliothecae Cleri Londinensis in Collegio Sionensi catalogus, Londen, 1724, p. III, 1.

[p. 291]

Dertiende hoofdstuk
Jan van Schoonhoven

Hoewel hij te Parijs had gestudeerd en nog zowat vier jaar met Ruusbroec onder eenzelfde dak heeft geleefd, laat Jan van Schoonhoven († 1432) voor de inzichten in de Brulocht vertolkt, heel wat minder begrip blijken dan de ongeschoolde Kok Jan van Leeuwen († 1378) en hij sluit ook heel wat minder nauw bij de Brabantse mysticus aan dan Hendrik Herp, O.F.M. († 1477) die Ruusbroec de Wonderbare nooit heeft gekend, maar, niettegenstaande een paar minder genuanceerde formuleringen, tot de verbreiding van Ruusbroecs inzichten heel wat heeft bijgedragen. Ook vat Schoonhoven de inzichten van de ‘Doctor Mirabilis’, bij zijn repliek aan het adres van kanselier Gerson († 1429), op een manier samen die zo weinig ter zaak is dat de vraag wellicht kan worden gesteld of de pleitbezorger van Ruusbroec niet met zijn Commendatio sive defensio, in een tweede redaktie omgedoopt tot een Epistola responsalis⁽¹⁾, kanselier Gerson heeft willen om de tuin leiden⁽²⁾. Bij nader toezien komt men intussen tot de vaststelling dat Jan van Schoonhoven de fundering van de mystieke ervaring, waarvoor de Brulocht getuigt, niet behoorlijk aankon, en hierom, wanneer hij voor de Windesheimse koorheren in een paar Kapittelpreken⁽³⁾ over mystiek wilde praten, bij voorkeur met citaten te werk ging, liever over ‘liquefactio’ sprak dan over éénwording met ons oerbeeld in God en bij een paar schuchtere uitlatingen over exemplarisme zeer theoretisch blijft.

Een hoofdstukje over Jan van Schoonhoven, tweede prior van Groenendaal, zouden wij hier, om dit alles, dan ook overbodig achten, wanneer de Parijse kanselier, na de harde kritiek tegen Ruusbroec uitgebracht in de Epistola prima ad fratrem

(1) Ed. A. Combes, Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. 1, Introduction critique et dossier documentaire, in: Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. 4, Parijs, 1945, p. 684-771.

(2) Zie A. Combes, Essai..., t. 1, Introduction..., p. 719^2_7.

(3) De preek Visita vineam istam, en de preek Fiet unum ovile et unus pastor, in het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.129, f. 33r-41r, en f. 205r-232r.

[p. 292]

Bartholomaeum⁽¹⁾, niet in de Epistola II ad Bartholomaeum⁽²⁾, dit is tien jaar later, door de rechtzinnigheid van de andere werken van de ‘Doctor mirabilis’ en ook het onwraakbare recht van de metafoor toe te geven aanzienlijk had ingebonden.

Hoewel wij de Epistola secunda niet met Ruusbroecs biograaf Henricus Pomerius⁽³⁾ († 1469) als een retractatie mogen beschouwen en Gerson in zijn Annotatio doctorum aliquorum qui de contemplatione locuti sunt⁽⁴⁾, in 1422 bijgevolg, nog zal verklaren dat het derde boek van de Brulocht voor hem een vrijwel verdachte tekst blijft, is het bijgevolg duidelijk dat de Groenendaalse koorheren zich, bij het uitkijken naar een hiertoe geschikte persoon, niet hebben vergist wanneer zij de verdediging van Ruusbroecs orthodoxie aan Schoonhoven opdroegen. Bij de vraag in hoever de fundering van de mystieke ervaring, in de Brulocht voorgedragen, vertrouwen verdient, blijft Jan van Schoonhoven dan ook voor mediaevisten zeer nauw betrokken, de kartuizers eveneens. Het is immers zo goed als zeker dat Schoonhoven niet door de Parijse kanselier, maar door de onervaren Ruusbroec-lezer Frater Bartholomaeus, blijkens de kroniek van Arnold Beeltsens, O.Cart. († 1489), en Joannes Ammonius, O. Cart. († 1545)⁽⁵⁾, door Bartholomaeus Clantier, O. Cart. († rond 1428) uit de kartuize te Herne bij Edingen (Enghien), werd om uitleg verzocht. De naam van Jan van Schoonhoven blijft aldus, sinds zijn optreden in opdracht van de Groenendaalse koorheren, zo nauw met die van de auteur van de Brulocht en met die van de Parijse kanselier verbonden, dat ze vaak niet meer van elkaar te scheiden vallen.

Verrassend is het intussen niet dat een polemisch stuk, dat geheel bij het werk van anderen aansluit, als autonoom werk in het buitenland nooit een drukke verspreiding schijnt te hebben gekend, maar integendeel slechts ter aanvulling bij belangrijker werk werd op de markt gebracht. Ook vond het de steun dien

(1) Ed. A. Combes, Essai..., t. I, Introduction..., p. 615-635.

(2) Ed. A. Combes, Essai..., t. I, Introduction..., p. 790-804.

(3) De origine monasterii Viridisvallis, l.2, c. 7, in AB., t. 4, 1885, p. 287-288.

(4) Ed. A. Combes, Essai..., t. I, Introduction..., p. 823¹⁷-824⁶.

(5) Chronica domus Capellae B. Virginis Mariae Ordinis Cartusiensis, ed. E. Lamalle, S.J., Arnold Beeltsens, et Jean Ammonius, Chronique de la Chartreuse de la Chapelle à Hérinnes-lez-Enghien, in: Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, fasc. 8, Leuven, 1932, p. 38-39 en p. 49-50.

[p. 293]

het hiertoe nodig had, nu eens bij Ruusbroec, dan weer bij de auteur van het tegen de Brulocht uitgebrachte requisitoir. Zo bezit men vooreerst in een codex uit de kartuize te Herne bij Edingen (Enghien), in een handschrift bijgevolg voor binnenlands gebruik⁽¹⁾, de belangrijkste stukken uit het Ruusbroec-dossier. Deze zijn het Tractatus tertius de ornatu vitae superessentialis et contemplativae (= Brulocht, l. III), de Epistola (prima ad fratrem, Bartholomaeum), de Epistola responsalis fratris Johannis Scoenhovia - super epistolam prescriptam cancellarii en het bewijsstuk waarheen Schoonhoven verwijst in zijn repliek aan het adres van de Parijse kanselier, dit is de Epistola compendiose materiam libri praedicti de ornatu spiritualium nuptiarum complectens.

Duidelijk is het zonder twijfel dat de tweede, de derde en de vierde tekst hier alleen ter aanvulling bij de eerste, bij het De ornatu werden samengebracht. Zo is men nu, in ieder geval een vijftal keren, en wellicht vaker, ook in het buitenland te werk gegaan. Ook de koorheren van de Sint-Meinulphus-priorij te Bödeken tussen Krefelt en de Rijn stonden er namelijk op in verband met het geval Ruusbroec-Gerson een bundel te bezitten, waar de belangrijkste stukken betreffende de zaak zouden voorkomen. Dit handschrift⁽²⁾ vangt aan met drie werken van Ruusbroec in Latijnse vertaling, met de Brulocht, de Steen en Trappen, waarop de Epistola prima ad fratrem Bartholomaeum en Schoonhovens Commendatio seu defensio volgen. Hierbij moeten wij er nu op wijzen, dat dit handschrift, dat eens tot de verzameling Thomas Phillipps⁽³⁾ heeft behoord, blijkens een ex-libris, in het jaar 1448 door Conradus en Henricus de Lippia, hoewel met de hulp van Theodoricus de Gerden, onder het priorale toezicht van Arnoldus de Huls voor het Sint-Meinulphusklooster te Bödeken werd vervaardigd. Dit ex-libris luidt namelijk zoals volgt: Anno domini 1448 conscriptus est liber iste per conradum et henricum de lippia et Theodoricum de gerden clericos in et pro domo sancti meynulphi in bodeken sub venerabili patre ac priore arnoldo de huls pio propagatore animarum. Pro quibus oratio postulatur.

Intussen waren de koorheren uit Bödeken in het buitenland

(1) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 4935-43.

(2) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Quart. 1398, thans te Tubingen aan de Universiteitsbibliotheek bewaard.

(3) Ms. Phillipps, 683.

[p. 294]

niet de enigen die dit convoluut op prijs stelden en wij ontmoetten, niet zo lang geleden, te Parijs⁽¹⁾ een codex waarvan het eerste gedeelte in een tot nog toe niet duidelijk geïdentificeerd klooster met de naam ‘Vallincidi’ zou zijn vervaardigd⁽²⁾, het tweede gedeelte daarentegen rond het midden van de vijftiende eeuw door Jean Lamasse († 1458), prelaat van dit huis, voor de Parijse abdij ‘Saint-Victor’ werd aangekocht. Dit leert ons immers het hier volgende ex-libris: ‘Hunc librum acquisivit monasterio Sancti Victoris prope Parisius frater Johannes Lamasse, dum esset prior ejusdem ecclesie’⁽³⁾. Duidelijker kan het niet, daar Lamasse eerst als prior en verder tot zijn overlijden in 1458 als abt in dit koorherenhuis fungeerde. In deze codex ontmoeten wij nu, na Ruusbroecs traktaten met respektievelijk de titels Brulocht, Steen en Spieghel, Gersons Epistola prima, Schoonhovens antwoord, de Epistola responsalis namelijk, en de Epistola secunda van de kanselier. Zo is het duidelijk dat Ruusbroecs hoog aangeschreven naam in het buitenland aan de verspreiding van Schoonhovens pleitrede voor de rechtzinnigheid van de Brabantse mysticus zal zijn ten goede gekomen.

Ook in het aanzien dat de Parijse kanselier in talrijke kringen genoot, moet Schoonhoven echter, wat de verspreiding betreft van zijn repliek, hebben steun gevonden. Te Trier ontmoetten wij immers vóór enkele maanden een codex die in de Sankt-Matthias-abdij, in de Trierse benedictijnenabdij bijgevolg, werd vervaardigd en zich met veertien werken van de kanselier en met slechts twee werken van andere auteurs zeer duidelijk als een Gerson-codex aandient, waar men voor andere schrijvers slechts ruimte verlangde vrij te houden in zover dit aan het begrip voor een paar werken van Gerson kon ten goede komen. Zoals wij namelijk in dit handschrift op een werkje van de Parijse kanselier over vleesderven bij de kartuizers een korte verhandeling van Pierre d'Ailly († 1420) zien volgen over hetzelfde probleem, zo ook heeft men het goed gevonden na de Epistola prima aan het adres van Bartholomaeus Clantier en nog vóór de Epistola Secunda, hier opgenomen met de titel Prescripta super excusatione facta per fratrem Johannem de Schoenhovia, de repliek van Schoon-

(1) Aan de Bibliothèque Mazarine, 921.

(2) Zie A. Combes, Essai..., t. I, Introduction..., p. 77-81.

(3) F. 122v.

[p. 295]

hoven in te lassen met de titel Liber, in quo nititur defendere quaedam dicta fratris Johannis Ruisbroich contra m. Johannem Gersonem cancellarium Parisiensem⁽¹⁾.

Dit is intussen geen alleenstaande geval. Ook in de bibliotheekcataloog van de kartuizers van Salvatorberg bij Erfurt⁽²⁾ sluit de vermelding van Schoonhovens Libellus onmiddellijk aan bij de twee brieven van Gerson aan de kartuizer, zodat de Epistola prima het eerst, het Libellus van Schoonhoven als tweede werk en de tweede brief van de kanselier als derde werk worden vermeld, een volgorde welke wij overigens ook noteren bij het inkijken van de bibliotheek-cataloog van de priorij ‘San Salvatore’ te Bologna⁽³⁾.

Hoewel het hierbij steeds ook tot op een zekere hoogte om Ruusbroec gaat, is Schoonhoven het blijkbaar aan de belangstelling voor Gerson verschuldigd, wanneer zijn repliek mede in het Trierse handschrift, in een Gerson-convoluut namelijk werd opgenomen en, in de twee hierboven vermelde bibliotheekcatalogen, naast de twee brieven van de Parijse kanselier aan de kartuizer niet onvermeld bleef.

Volledigheidshalve moeten wij er hier verder nog aan herinneren dat Schoonhovens Epistola responsalis niet onuitgegeven is gebleven, maar in de in 1483 te Keulen bij Johan Koelhoff van Lubeck verschenen ‘editio princeps’ en wellicht ook in de hierop volgende uitgaven van de Opera omnia van Gerson mede een eervolle plaats heeft gekregen. In ieder geval vindt men de tekst van Schoonhovens repliek in de Joannis Gersonii opera omnia⁽⁴⁾ welke L. Ellies du Pin in het jaar 1706 te Antwerpen publiceerde, in de vulgaat-editie namelijk van Gerson waarop men tot het optreden van A. Combes voor Jan van Schoonhoven aangewezen bleef.

Aan de belangstelling voor Ruusbroecs inzichten, die voor dit alles het vertrekpunt was, kon de belangstelling voor Schoon-

(1) Thans het ms. Trier, Stadtbibliothek, 719.

(2) Ed. P. Lehmann, Mittelalteriche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, t. 2, p. 470^29_30.

(3) Ed. M.H. Laurent, O.P., Fabio Vigili et les bibliothèques de Bologne au début du XVI^e siècle, d'après le ms. Barb. Lat. 3185, in: Studie Testi, fasc. 105, Città del Vaticano, 1943, p. 299^28_31.

(4) T.I, Antwerpen, 1706, col. 63-78.

[p. 296]

hoven in het buitenland alleen ten goede komen. Hiermee willen wij er aan herinneren dat Jan van Schoonhoven, bij het verspreiden van zijn repliek in het buitenland, evenzeer als Jan van Leeuwen en Hendrik Herp, O.F.M., steun vond in het aanzien dat Ruusbroec sinds jaren genoot, maar zijn repliek aan het adres van de Parijse kanselier is op haar beurt voor de verspreiding van Ruusbroecs inzichten op buitenlandse bodem een niet te versmaden steunpunt geworden en de laat-middeleeuwse Ruusbroec-vertalingen en dito-bloemlezingen zijn niet van aard om een dergelijke vaststelling te ontzenuwen. Hierom menen wij dan ook dat men eerst tot een heldere kijk zal komen op de nawerkende invloed van de mystieke inzichten van de ‘Doctor mirabilis’ in het buitenland, wanneer men zich bereid verklaart om ook Jan van Leeuwen, Hendrik Herp, O.F.M., en Jan van Schoonhoven bij het onderzoek van de handschriften en van de vroegdrukken te betrekken.

[p. 297]

Een nawoord

Wanneer men, vooraleer dit boek ter zijde te leggen, tot één besluit wil komen dat men verder niet meer zal dienen bij te werken, dan zal het zeker de vaststelling zijn dat Jan te Winkel († 1927)⁽¹⁾ zich heeft vergist wanneer hij in 1922 de zalige Jan van Ruusbroec, - tot op een zekere hoogte de voltooier van de Nederlandse interpretatie van de mystieke ervaring, - als ‘de vader (heeft voorgesteld) van de Nederlandse mystiek’. Dat is Ruusbroec niet en de vergissing was eigenlijk nog beroerder dan die van het jaar 1887 wanneer J. Te Winkel⁽²⁾ de Brabantse mysticus tot de ‘vader (heeft gepromoveerd) van het Nederlandse proza’. Dit was verkeerd omdat het Nederlandse proza al evenmin als de Nederlandse mystiek met het oeuvre heeft aangevangen van de ‘Doctor mirabilis’.

Hiervan zijn op onze dagen buitenlandse lezers zich volkomen bewust en dankbaar neemt men thans in het buitenland Beatrijs van Nazareth in een Franse of in een Duitse vertaling en Hadewijch in het Duits of in het Italiaans, in het Frans of één van haar gedichten ook in het Engels ter hand, maar de ontdekking van de mystieke literatuur uit de lage landen bij de zee is eigenlijk niet één van de roemrijkste feiten uit het litteraire leven van onze tijd. Met de verspreiding van de markantste werken van onze mystieken door alle 's Heren landen is men immers reeds rond het midden van de twaalfde eeuw begonnen en wanneer men hierbij tot een rustpoos kwam, kunnen wij thans verklaren dat deze nooit bijzonder lang heeft geduurd.

Wanneer Rupert van Deutz, O.S.B., nauwelijks of misschien nog niet eens was overleden, gingen sommigen in Centraal-Europa rond het midden van de twaalfde eeuw reeds in enkele van zijn werken steun en voorlichting zoeken. Verder is het oudste gedateerde handschrift van Thomas van Cantimpré's Liber apum niet een Middelnederlandse, maar integendeel een in het Duits gestelde codex⁽³⁾. Voorts werd het oudste handschrift met de

(1) De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde², t. 2, Haarlem, 1922, p. 205.

(2) Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, t. 1, Haarlem, 1887, p. 550.

(3) Zie onze p. 247.

[p. 298]

volledige tekst van een vijftal traktaten van Jan van Leeuwen, alweer een vertaling in het Duits⁽¹⁾, in het jaar 1459 voltooid, dit is zowat twintig tot dertig jaar vooraleer het oudste Middelnederlandse handschrift dat wij thans kennen⁽²⁾, zou worden vervaardigd. De zes, blijkbaar om de miniaturen bewaarde, bladen met onsamenhangende fragmenten uit het Groenendaalse verzamelhandschrift⁽³⁾ laten wij hierbij buiten beschouwing. Tenslotte zullen sommigen wellicht ook opkijken bij het vaststellen dat het in het Picardisch gestelde traktaat van de Valencijnse begijn Marguerite Poirette († 1310), dat vermoedelijk nooit in het Nederlands werd vertaald, sinds de veertiende eeuw in een Latijnse, in een Italiaanse en ook in een Engelse vertaling in omloop kwam⁽⁴⁾.

Dergelijke feiten stemmen zeer ernstig tot nadenken en zullen er zeker velen toe brengen de vraag te stellen hoe, bij de niet overdreven gunstige vervoermogelijkheden uit die jaren, de werken van onze mystieken zo vlug de weg naar het buitenland hebben weten te vinden.

Een eerste weg naar het buitenland zijn vermoedelijk sinds het midden van de twaalfde eeuw de drukke handelsrelaties onder Hanzesteden geweest. Hiermee dringen wij echter tot een tot nog toe slechts matig geëxploreerd oerwoud door dat sommige van zijn geheimen waarschijnlijk nooit zal prijsgeven. Zo staat het nog helemaal niet vast wanneer de oudste Hanze, de Londense hanze, eigenlijk de ‘Hansa brugensis’ of de ‘Hansa flandrensis’, bij voorbeeld is ontstaan en sinds de vaststellingen welke H. Pirenne⁽⁵⁾ eens ter aanvulling bij het ontginningswerk van L.A. Warnkoenig⁽⁶⁾ meedeelde, kunnen wij vooral besluiten dat de Londense hanze in ieder geval sinds 1187 en misschien reeds enkele jaren langer over de belangen waakte van de Vlaamse kooplieden bij de vaart op Engeland. Ook valt er niets af te leiden

(1) Zie onze p. 283-284.

(2) Zie onze p. 284.

(3) Ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II, 138.

(4) Zie hierboven onze p. 266-268.

(5) La hanse flamande de Londres, in: Bulletin de l'Académie royale de Belgique, Classe des Lettres, ser. 3, t. XXXVII, 2, 1899, p. 65-108.

(6) Flandrische Staats- und Rechtsgeschichte bis zum Jahre 1305, t. 1, Tubingen, 1835, p. 329-331.

[p. 299]

uit het feit dat Jacob van Maerlant⁽¹⁾ († 1300) bij het opsommen van de koopwaren die langs het Zwin naar Engeland werden vervoerd, ‘gout (namelijk), selver, stael, loot, iser, tin’, niet ook perkamenten codices vermeldt.

Met de geschiedenis van de Hanze der zeventien steden en vooral met de geschiedenis van de Duitse Hanze is men er, tot op een zekere hoogte, beter aan toe, met de bedrijvigheid van de Noordnederlandse Hanzesteden eveneens⁽²⁾, maar deze laatste kwam vooral tot haar recht in een tijd wanneer het Nederlandse boek voor zijn verspreiding in het buitenland naar meer bevredigende middelen kon grijpen. Wat nu de Hanze der zeventien steden betreft, staat het thans wel vast dat ze, hoewel reeds in de laatste jaren van de twaalfde eeuw ontstaan, eerst in het jaar 1230 aan die naam is gekomen, niet bij zeventien steden is gebleven en, met de steun van de aangesloten Vlaamse gemeenten, vooral op de lakenfactorijen in de ‘Champagne’ en in ‘Ile-de-France’ was georiënteerd⁽³⁾.

Verder schijnt de slechts geleidelijk tot haar volle ontplooiing gekomen Duitse hanze zich, wanneer wij hierbij E. Daenell⁽⁴⁾ goed begrijpen, eerst bij de erkenning van haar privilegies in de Skandinavische landen ten jare 1376 en in Engeland ten jare 1377 een internationaal aanvaard statuut te hebben kunnen eigen maken, maar wij moeten er, in dit verband, rekening mee houden dat zij volgens H. van Werveke⁽⁵⁾ reeds in 1358 met die naam is opgetreden en intussen, zonder voormelde naam, reeds langer aan het werk was, terwijl afzonderlijke stadshanzen vooral ten bate van de handelsrelaties met Engeland in Duitsland aan een algemenere groepering in een interurbaan verband schijnen te zijn voorafgegaan.

(1) Dander Martyn, ed. J. Verdam en P. Leendertz Jr., Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten, nieuwe bewerking der uitgave van Franck en Verdam, in: Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde, Leiden, 1918, p. 46^7_9.

(2) Zie P.A. Meilink, De Nederlandsche Hanzesteden tot het laatste kwartaal der 14^e eeuw, 's-Gravenhage, 1912.

(3) Zie H. Laurent, Un comptoir de vente international au moyen âge, Nouvelles recherches sur la Hanse des XVII villes, in: Le Moyen âge, Revue d'Histoire et de Philologie, t. 45, 1935, p. 81-94.

(4) Die Blütezeit der deutschen Hanse, Hansische Geschichte des 14. bis zum letzten Viertel des 15. Jahrhunderts, t. 1, Berlijn, 1905, p. 46.

(5) Das Wesen der flandrischen Hansen, in: Hansische Geschichtsblätter, t. 76, 1958, p. 18-19.

[p. 300]

Zoals de Duitse schijnt intussen ook de Hanze der zeventien steden eerst tot een ver uitdeinende invloed te zijn gekomen, wanneer er voor het Nederlandse boek interessanter wegen bleken bruikbaar te worden.

Bij zoveel nog steeds onopgeloste vraagpunten is het zeker vooralsnog niet mogelijk om ernstig op de vraag in te gaan in hoever de internationale handelsrelaties sinds de twaalfde eeuw de verspreiding van het Nederlandse boek hebben in de hand gewerkt, maar wij kunnen nu reeds met nadruk verklaren dat zij voor het Nederlandse boek zeker niet de enige en wellicht ook niet de belangrijkste weg naar het buitenland zijn geweest. Ook het jaarlijks of om de twee jaar te houden Algemeen Kapittel, waar monniken uit een aantal landen, op een internationaal vlak, hun bestuursproblemen in onderling overleg zochten te regelen, is waarschijnlijk meermalen voor een onlangs in de Nederlanden in omloop gekomen werk een welkome steun geweest.

Hoewel Guy de Valous⁽¹⁾ hierbij enig voorbehoud maakt, zijn nu, volgens Ph. Schmitz, O.S.B.⁽²⁾ de cluniacenzers niet vóór de dertiende eeuw met een Algemeen Kapittel begonnen. Intussen zijn zij echter, onder alle benedictijnen, de groep die het eerst op een centralizerend bestuur aandrong.

Hierom menen wij dan dat Sint Stephanus Harding, O. Cist. († 1134), wanneer hij in het jaar 1118 bij het opstellen van de Charta karitatis⁽³⁾ het ‘Generale capitulum’ in de cisterciënzersobservantie opnam, met iets aanving dat tot dan onder Westerse monniken geheel onbekend was⁽⁴⁾, maar eerlang andere klooster-

(1) Le monachisme clunisien des origines au XV^e siècle, Vie intérieure des monastères et organisation de l'ordre, t. 2, in: Archives de la France monastique, t. 40, Ligugé, 1935, p. 74.

(2) Histoire de l'ordre de saint Benoit, t. 1, Maredsous, 1942, p. 138.

(3) Ed. J.M. Canivez, O.C.R., Statuta Capitulorum generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, in: Bibliothèque de la Revue d'Histoire ecclésiastique, fasc. 9, Leuven, 1933, p. XXVIII.

(4) De formulering van het decreet betreffende het jaarlijks te houden Algemeen Kapittel werd later gewijzigd, maar de opzet in de ‘textus receptus’ bleef duidelijk wat er mee bedoeld werd in de Carta caritatis prior, ed. Joannes-B. van Damme, O.C.R., Documenta pro cisterciensis ordinis historiae ac juris studio, Westmalle, 1959, p. 15-21; - Zie nog: J.B. van Damme, O.C.R., Formation de la Constitution cistercienne, Esquisse historique, in: Studia monastica, t. 4, 1962, p. 111-137; - La constitution cistercienne de 1165, in: Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis, t. 19, 1963, p. 78-86.

[p. 301]

orden tot navolging zou aanzetten, de koorheren van Prémontré en de kartuizers bij voorbeeld. Zo heeft Prémontré het reeds in het eerste statuut van de norbertijnen⁽¹⁾ voor een ‘annuum colloquium’ of een ‘annuum capitulum’ opgenomen. Hierbij moeten wij er evenwel rekening mee houden dat er volgens I.J. van de Westelaken, O. Praem.⁽²⁾ aan dit statuut van Prémontré, dat volgens hem rond 1143 zou zijn ontstaan, een ouder statuut moet zijn voorafgegaan dat wij niet meer bezitten.

Terwijl men dus tot nog toe, op enkele jaren na, niet goed weet wanneer de witheren voor het eerst een Algemeen Kapittel hielden, staat het wel vast dat de kartuizers op 18 october, 1142, voor het eerst hiertoe zijn overgegaan⁽³⁾.

Verder herinneren wij er hier in dit verband nog aan dat de mendicanten, hoewel ieder van de vier bedelorden hierbij op haar eigen manier zal zijn te werk gegaan, reeds in de eerste jaren na hun respektievelijke stichting dankbaar naar het Algemeen Kapittel hebben gegrepen als naar een waarborg voor de gaafheid van een kloosterideaal dat niet in alle landen even beslist door de tijdgeest zou worden gesteund. De dominicanen hielden hun eerste Algemeen Kapittel te Bologna in het jaar 1220⁽⁴⁾.

Voor de franciscanen is de zaak veel minder duidelijk, maar het schijnt wel vast te staan dat uit de jaarlijkse bijeenkomst bij Portiuncula reeds in 1221 het ‘capitulum’ is ontstaan waar, luidens de Regel van 1223⁽⁵⁾, om de drie jaar ook alle oversten van over zee en van over de bergen moesten aanwezig zijn⁽⁶⁾.

Voorts volgden in het jaar 1256 de augustijnen-eremieten met een te Rome gehouden Algemeen Kapittel, het kapittel

(1) Ed. R. Van Waefelghem, O.S.N., Les premiers statuts de l'ordre de Prémontré, Le Clm. 17.174 (XII^e siècle), in: Analectes de l'ordre de Prémontré, t. 9, Leuven, 1913, p. 35-36.

(2) Premonstratenzer wetgeving <1120-1165>, in: Analecta Praemonstratensia, t. 38, 1962, p. 7-42.

(3) Zie L. Ray, Chartreux, in: Dictionnaire de droit canonique, t. 3, Parijs, 1942, col. 640.

(4) Zie B.M. Reichert, O.P., Acta capitulorum generalium ordinis praedicatorum, in: Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum historica, 1, Rome-Stuttgart, 1898, p. 1^8_10.

(5) Regula I, c. 18; in: Opuscula sancti patris Francisci Assisiensis, in: Bibliotheca franciscana ascetica medii aevi, t. 1, Quaraechi, 1904, p. 48-49.

(6) Zie H. Holzapfel, O.F.M. Cap., Handbuch der Geschichte des Franziskanerordens, Freiburg i. Br., 1909, p. 182.

[p. 302]

namelijk dat in het teken stond van de ‘Magna Unio’⁽¹⁾, terwijl het oudste Algemeen Kapittel van de Lieve-Vrouwe-Broeders van de Karmel waaromtrent men zekerheid heeft, dat is van London, 1281⁽²⁾. Voor ons heeft het hierbij echter meer betekenis dat die bezinningsdagen op een internationaal vlak voor de uitwisseling van buiten de eigen grenzen op de markt gekomen boeken vaak een welkome gelegenheid moeten zijn geweest.

Belangrijker was echter, naar onze bescheiden mening, nog de omwerking van de te Parijs gevestigde scholen voor de vrije kunsten, voor de theologie en voor de rechtswetenschap tot de Parijse universiteit die in 1215 haar eerste statuut kreeg⁽³⁾. Zo werd Parijs immers spoedig tot op een zekere hoogte voor nieuwe inzichten en voor nieuwe vorsingsmethoden, voor nieuwe auteurs en voor onlangs in omloop gekomen boeken tot het kruispunt der wegen en, hoewel men de werken van onze oudste auteurs in de twee Parijse taxeringslijsten ten behoeve van de ‘stationarii’, in de lijst uit de jaren 1275-1286 en in de lijst van het jaar 1303⁽⁴⁾ vruchteloos zal zoeken, kunnen wij het niet als een toeval beschouwen dat Rupert van Deutz, O.S.B., en Gerard van Luik, O.Cist., Thomas van Cantimpré, O.P. en Guibert van Doornik, O.F.M., tot de auteurs behoren welke wij bij onze speurtochten in de handschriftenverzamelingen uit Parijse kloosters of ook in hun bibliotheek-catalogen hebben ontmoet.

Ook is de nawerkende invloed van de eerste universiteit, wat het Nederlandse boek betreft, zo goed als zeker niet bij enige deining gebleven op de Parijse boekenmarkt. Bij het oprichten van ‘studia generalia’, van op internationale grondslag

(1) Zie Fr. Roth, O.E.S.A., Cardinal Richard Annibaldi First Protector of the Augustinian Order 1243-1276, in: Augustiniana, t. 2, 1952, p. 230-247; - R. Kuiters, O.E.S.A., Licet Ecclesiae catholicae, in: Augustiniana, t. 6, 1956, p. 9-36.

(2) Ed. L. Saggi, O. Carm., Constitutiones capituli Londinensis anni 1281, in: Analecta ordinis Carmelitarum, t. 15, 1950, p. 203-245.

(3) Ed. H. Denifle, O.P., en Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, t. 1, Parijs, 1889, p. 78-80, n^o 20.

(4) Ed. H. Denifle, O.P., en Ae. Chatelain, Chartularium Universitatis Parisiensis, t. 1, Parijs, 1889, p. 78-80, n^o 20; t. 2, Parijs, 1891, p. 107-112, n^o 642.

[p. 303]

werkzame faculteiten naar het voorbeeld van de Parijse universiteit, werden de hiertoe geschikt bevonden steden in de eerste plaats voor de tot een dergelijk initiatief overgaande bedelorden eveneens belangrijke centra voor boekenruil. Dit geldt voor de dominicanen die, blijkens een Kapitteldecreet⁽¹⁾, in 1246 maatregelen troffen om zonder verder uitstel met een ‘studium generale’ aan te vangen in de ‘Provincia’ (Provence), in de ‘Lombardia’, in ‘Anglia’ en tenslotte ook in de ‘Teutonia’, waarvoor de keuze op Keulen viel. Dit is ook het geval voor de franciscanen die in 1260 eveneens te Keulen met een ‘studium generale’ aanvingen⁽²⁾ en de augustijnen-eremieten zijn blijkbaar in die jaren op dezelfde manier te werk gegaan. In ieder geval was hun klooster te Parijs, volgens E. Ypma, O.E.S.A.⁽³⁾, sinds het jaar 1281 ‘de facto’ een ‘studium generale’, terwijl het Algemeen Kapittel van Florence, 1287, zes jaar later tot het oprichten zou beslissen van vier dergelijke studiekloosters in Italië en er vóór het jaar 1354 door de augustijnen-eremieten nog een dertigtal zullen worden opgericht. Hierbij heeft het voor ons zijn betekenis dat het klooster van de augustijneneremieten te Keulen, dat sinds 1290 als studieklooster fungeerde, in 1306 nog met veel nadruk zou worden gepromoveerd tot ‘studium generale totius ordinis’⁽⁴⁾.

Verder mogen wij hier, in dit verband, de Lieve-Vrouwe-Broeders van de Karmel, die weliswaar in die jaren niet een ‘studium generale’ wisten in te richten, evenmin onvermeld laten. Het heeft immers wellicht voor het Nederlandse boek zijn betekenis dat de Lieve-Vrouwe-Broeders uit de Nederlanden, dank zij een gemeenschappelijk provinciaal bestuur, met hun

(1) Zie de Kapittelakten van Parijs, 1246, Montpellier, 1247, en andermaal Parijs, 1248, ed. B.M. Reichert, O.P., Acta Capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, t. I, in: Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum historica, t. 3, Rome-Stuttgart, 1898, p. 34³⁴-35³, 38^22-27, 41^13_18 en 59^28_31.

(2) Zie P. Schlager, O.F.M., Beiträge zur Geschichte der Kôlnischer Franziskaner-Ordensprovinz im Mittelalter, Keulen, 1904, p. 233.

(3) La formation des professeurs chez les Ermites de Saint-Augustin de 1256 à 1354, Un nouvel ordre à ses débuts théologiques, Parijs, s.a., <1956>, p. 13-23 en p. 47.

(4) Zie N. Teeuwen, O.E.S.A., Documents pour servir à l'histoire médiévale de la province augustinienne de Cologne, Extraits des régistres des prieurs généraux <1357-1506>, in: Augustiniana, t. 9, 1959, p. 206, n. 13.

[p. 304]

Rijnlandse confraters alweer te Keulen in het volgens Joannes Palaeonydorus, O. Carm.(† 1507)⁽¹⁾ in de jaren 1230-1231, volgens Melchior de Sainte-Marie, O.C.D.⁽²⁾ daarentegen van 1265 tot 1318 en van 1322 tot 1348 andermaal in het in 1256 gestichte Karmelklooster onder één dak woonden⁽³⁾

Hiermee werd dan de boekenmarkt aan de oever van de Rijn voor de boekenmarkt in de Seine-stad een niet te versmaden mededinger, wat bij voorbeeld aan de sinds 1334 te Keulen gevestigde kartuizers, - onder alle kloosterlingen de verdienstelijkste agenten bij het verspreiden van mystieke literatuur, - niet kan zijn ontgaan⁽⁴⁾.

Hoewel de kartuizers van het Sint-Barbaraklooster te Keulen, voor de verspreiding van het oeuvre van markante mystieken, niet te onderschatten initiatieven hebben genomen en, wat de Nederlanden betreft, in de eerste jaren van de zestiende eeuw de ‘editio princeps’ op de markt brachten van het omvangrijke oeuvre van Dionysius van Rijkel, O. Cart. († 1471)⁽⁵⁾ en, met weglating van de preken, ook de ‘editio princeps’ van de werken van Hendrik Herp, O.F.M. († 1477)⁽⁶⁾, toch hebben niet alleen de Keulse kartuizers voor onze mystieken belangstelling laten blijken. Onder de kloosters, waar eens handschriften thuishoorden van Nederlandse auteurs, is er immers

(1) Fasciculus tripartitus historiarum, I.III, c. VI, n^o 1056; ed. Daniel a Virgine Maria, O. Carm., Speculum Carmelitanum, t. 1, Antwerpen, 1680, p. 256.

(2) Carmel, in: Dictionnaire d'Histoire et de Géographie ecclésiastique, t. 11, Parijs, 1949, col. 1081.

(3) Zie Cl. Martini, O. Carm., Der deutsche Carmel, Ein Gesamtüberblick über die Provinzen von Niederdeutschland, Oberdeutschland und Sachsen des Stammordens u. l. Frau vom Berge Karmel in Deutschland, über die Tätigkeit u. das Wirken dieses Ordens auf deutschem Boden, t. 1, Bamberg, s.a., (1922), p. 67.

(4) Zie voor de Sint-Barbara-kartuize te Keulen Chr. Schneider, Die Kölner Kartause von ihrer Gründung bis zum Ausgang des Mittelalters, Bonn, 1932.

(5) Dank zij de toewijding van Dirk Loer van Straeten, O. Cart. († 1554) en van vijf andere kartuizers kwamen alle werken van Dionysius van Rijkel te Keulen in de jaren 1530-1559 van de pers in 22 boekdelen, hoewel deze ‘editio princeps’ niet als een sluitend geheel aan de lezer wordt aangeboden. Zie hiervoor de heruitgave, namelijk Doctoris ecstatici D. Dionysii cartusiani opera omnia, t. 1, Montreuil, 1896, p. XV, L-LXX en LXXXV.

(6) Theologia mystica cum speculativa, tum praecipue affectiva, quae non tam lectione iuvatur quam exercitio obtinetur amoris, tribus libris luculentissime tradita, Keulen, 1538.

[p. 305]

geen enkel dat hier even vaak zou moeten worden vermeld als de buitenlandse kartuizen en een monografie over kartuizen zoals die van Mountgrace in de buurt van Londen en zoals die van Shene in het graafschap Surrey, zoals die van Salvatorberg bij Erfurt en die van Aggsbach aan de Donau zou ons waarschijnlijk toelaten om de mystieke literatuur van eigen bodem bij haar odyssee door alle 's Heren landen nog heel wat nauwkeuriger na te gaan.

Met de kartuizers waren intussen de koorheren uit het Windesheimse Kapittel tot op een zekere hoogte verwant⁽¹⁾ en het heeft voor de verspreiding van het Nederlandse boek in het buitenland wel enig belang dat de Brabantse koorherenkloosters in het jaar 1412 tot Windesheim zijn toegetreden⁽²⁾. Zo konden immers reeds in het jaar 1400 bij Windesheim geïncorporeerde koorherenhuizen zoals dat te Frenswegen bij Nordhorn en dat te Gaesdonck bij Goch en sinds 1465 of even vroeger kloosters zoals Eberhardsklausen ten Noord-Oosten van Trier en Rebdorf bij Eichstätt gemakkelijker met de sinds 1412 bij Windesheim aangesloten Brabantse kloosters in voeling treden en dezer afgevaardigden bij het jaarlijks te houden Kapittel ontmoeten⁽³⁾.

Intussen ligt het voor de hand dat de persoonlijke relaties van Nederlandse mystieken, de persoonlijke relaties bij voorbeeld van Rupert van Deutz, O.S.B., en die van Hadewijch, van Marguerite Poirette en van de zalige Jan van Ruusbroec of ook die van Jan van Schoonhoven en die van Hendrik Herp, O.F.M., met buitenlandse Vromen voor de verspreiding van het

(1) Zie J. Lourdaux, A.A., Kartuizers - Moderne Devoten, Een probleem van afhankelijkheid, in: OGE., t. 37, 1963, p. 402-418.

(2) Voor de oprichting van het Windesheimse Kapittel in 1395 verwijzen wij naar de bulle Iis quae pro divini van Paus Bonifatius IX, † 1404, ed. J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, t. 3, Utrecht, 1880, p. 303-305. Voor de oprichting van het Brabantse Kapittel verwijzen wij naar Petrus Impens, Chronicon Bethleemiticum, l. 1, art. 6, § 1, in het ms. Wenen, National-Bibliothek, Ser. Nov., 12.816 (FK., 9399), f. 16, l. 1, c. 6; voor het toetreden van de Brabantse kloosters tot Windesheim verwijzen wij naar de Windesheimae Kapittelakten, ed. S. van der Woude, Acta capituli Windeshemensis, Acta van de Kapittelvergaderingen der congregatie van Windesheim, in: Kerkhistorische Studiën, t. 6, 's-Gravenhage, 1953, p. 15.

(3) Zie J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, t. 3, Utrecht, 1880, p. 28-29, 42-45, 145-147 en 149-150.

[p. 306]

Nederlandse boek steeds de belangrijkste factor zullen zijn gebleven, maar deze kon in de structuur van de kloosterorden die op een internationaal Kapittel waren aangewezen, uiteraard alleen steun vinden. Ook zal men het belang van de persoonlijke relaties niet onderschatten wanneer men er wil rekening mee houden dat er onder de nog bewaarde brieven van Rupert van Deutz zeven voorkomen aan het adres van Kuno († 1132), abt van Siegburg en later bisschop van Regensburg, één aan dat van aartsbisschop Frederik van Keulen († 1131), één aan dat van abt Albanus van de Sint-Maartensabdij te Keulen en één aan dat van abt Eberhard van Brauweiler in de buurt van Keulen⁽¹⁾.

Verder wijzen wij er hier terloops nog op, dat Hadewijch in de Lijst der volmaakten onder meer vijf buitenlandse Vromen vermeldt met wie zij relaties onderhield⁽²⁾, terwijl de zalige Jan van Ruusbroec, van wie wij ook een brief bezitten aan het adres van drie te Keulen gehuisveste kluizenaars⁽³⁾, wanneer hij met zijn litteraire loopbaan nog lang niet half weg was, in het jaar 1350 namelijk, aan vrienden in ‘Oberlant’ een exemplaar heeft toegestuurd van de Brulocht, een voor ons leerrijk feit waar eerst de kartuizer Broeder Gerard in zijn Proloog niet al te duidelijk en even later de in 1382 overleden ‘Gottesfreund’ uit Straatsburg Rulmann Merswin met meer nadruk heeft aan herinnerd⁽⁴⁾. Alleen reeds dit laatste geval wijst er op dat de belangstelling voor de Vromen uit de lage landen bij de zee onder buitenlandse lezers weleens heel wat meer dan een lippencultus zal zijn geweest.

Niet alle gevallen zijn intussen even doorzichtig en, zo lang wij niet met hun ‘curriculum vitae’ vertrouwd zijn, kan men

(1) Voor de Latijnse tekst van die brieven verwijzen wij naar de uitgave van Ruperts werken in de Patrologia Latina, t. 167-170, waar zij als Proloog bij bepaalde werken voorkomen. Voor een Duitse vertaling verwijzen wij naar W. Oehl, Deutsche Mystikerbriefe des Mittelalters 1100-1550, Munchen, p. 7-46; - Zie verder nog: L. Ott, Untersuchungen zur theologischen Briefliteratur der Frühscholastik, unter besonderer Berücksichtigung des Viktorinerkreises, in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, Texte und Untersuchungen, t. 34, Münster i.w., 1937, p. 73-80.

(2) Zie hierboven onze p. 210-212.

(3) In Jan van Ruusbroec, Werken, naar het standaardhandschrift van Groenendaal uitgegeven door het Ruusbroec-Genootschap te Antwerpen², t. 4, Tielt, 1948. p. 250-253.

(4) Zie hierboven, onze p. 270-271.

[p. 307]

bij voorbeeld maar moeilijk de inventaris van het boekenbezit van naar de Nederlanden ingeweken buitenlandse kooplieden voor de verspreiding van onze mystieke literatuur op vreemde bodem laten getuigen.

Moeten wij verder bij aangeziene vorsten en bij vorsers uit de zestiende en uit de zeventiende eeuw, die werken van Nederlandse Vromen in handschrift of ook in druk bezaten, bij de Spaanse koningen bij voorbeeld en bij koningin Christina van Zweden († 1689), bij Hernando Colon († 1539), zoon van Christoffel Columbus († 1506) en bij de prinsen van Condé, bij kardinaal Nikolaas van Kues († 1464) en bij Franciscus Xaverius de Zelada († 1801); kardinaal-bibliothecaris van de rooms-katholieke kerk, of aan protestantse zijde bij Thomas Bodley († 1613) en bij Abraham von Franckenberg († 1652), bij William Laud († 1645), aartsbisschop van Canterbury, en bij Thomas Marshall, D.D. († 1685), de bekende ‘Dean of Gloucester’, tot een hechte belangstelling besluiten voor onze mystieken of gaat het hierbij alleen om een ijdel bibliofielenbezit?

Voor Daniël Sudermann († na 1631) en voor Johan Scheffler († 1677) was dit laatste zeker niet het geval. Van de schwenckfeldiaans georiënteerde piëtist Daniël Sudermann bezit men immers vooreerst al een belangrijke verzameling religieuze liederen⁽¹⁾, waarom H. Hornung⁽²⁾ terecht besluit dat men Sudermann moet geloven wanneer hij verklaart dat hij om religieuze motieven, niet als bibliofiel of als humanist bijgevolg, handschriften verzamelde. Verder maakte de mystieke dichter Angelus Silesius, - eigenlijk Johann Scheffler die overigens ook naar de Latijnse tekst een Hoogduitse vertaling heeft vervaardigd van Die grote evangelische Peerle⁽³⁾, - vooral naam met een markante distichaverzameling, met de titel Cherubinischer

(1) Etliche Hohe Gesänge sampt anderen Geistreichen getichten so auss der alten Christlichen Kirchen lehrer und ihrer nachvolger Büchern gezogen, Mit Heiliger Schrift concordierent nach und in Truck gegeben durch D.S., s.l. en s.a. <1626>.

(2) Daniel Sudermann als Handschriftensammler, Ein Beitrag zur Strasburger Bibliotheksgeschichte, diss. Tubingen, s.a. <1956>, Pro manuscripto, p. 40*.

(3) Köstliche Evangelische Perle zur vollkommener Ausschmückung der Braut Christi, Glatz, 1676.

[p. 308]

Wandersmann⁽¹⁾, waar hij bij het exemplarisme van Ruusbroec en van Meester Eckhart aansluit⁽²⁾.

Vooraleer bij andere buitenlandse vrienden van de Nederlandse mystiek tot bibliomanie te besluiten, moeten wij er hier verder aan herinneren dat het niet om een ijdel bibliofielenbezit zal zijn dat de maurist Jean-François Lablanche, O.S.B. († 1709) even vóór het eind van de zeventiende eeuw met aan Rupert van Deutz ontleende teksten een commentaar heeft vervaardigd bij de psalmen met de titel Expositio in omnes psalmos Davidicos e scriptis venerabilis Ruperti abbatis Tuitiensis, O.S.B., summi inter veteres theologi⁽³⁾. Dit is evenmin de reden waarom men in 1639, hoewel in een enigszins beknoptere vorm, nog een Duitse vertaling heeft in omloop gebracht van het Bonum universale de proprietatibus apum, van het bekende werk namelijk van Thomas van Cantimpré, O.P.⁽⁴⁾.

Tenslotte moeten wij er nog op wijzen dat de belangstelling voor onze auteurs nooit geheel tot de voorbijgestreefde archaïsmen schijnt te hebben behoord, welke vrij gevochten lezers moeilijk voor ernstig kunnen nemen. Wanneer de aanwezigheid van Ruusbroecs door Geert Groote in het Latijn vertaalde Brulocht in een jongere handschriftenverzameling zoals de ‘Library of Robert Garrett’ te Baltimore⁽⁵⁾ wellicht niet duidelijker voor de belangstelling getuigt voor de mystieke leer van de ‘Doctor mirabilis’ dan de aanwezigheid van een Diets fragment van het traktaat Van den gheesteliken tabernakel in vroegere jaren te Leningrad en thans te Warschau⁽⁶⁾, dan stemt het onderzoek van de sinds zijn overlijden ongewijzigd gebleven boekenkast van J.H. Newman († 1890), waartoe wij vóór twee jaar te Birmingham konden overgaan, niettemin tot nadenken. Hierbij konden wij namelijk vaststellen dat de Engelse kardinaal reeds tientallen

(1) Wenen, 1657.

(2) Zie H.L. Held, Angelus Silesius, Die Geschichte seines Lebens und seiner Werke, in: Angelus Silesius, Sämtliche poetische Werke, t. 1, Munchen, s.a. <1952>, p. 27-30.

(3) In het ms. Parijs, Bibliothèque Nationale, lat. 10.459. - Zie nog U. Berliere, O.S.B., Nouveau supplément à l'Histoire littéraire de la Congrégation de Saint-Maur, t. 1, Parijs, 1908, p. 311.

(4) Zie hierboven, onze p. 247-248.

(5) Ms. 88.

(6) Ms. Gollandskaja, O.v. I, nr. 8.

[p. 309]

jaren vooraleer men zich in een nieuwe doorbraak zou kunnen verheugen van de mystieke literatuur, in Engelse vertalingen van J.D. Coleridge en van R.A. Goffin twee werken bezat van Louis de Blois, O.S.B. († 1566)⁽¹⁾ en verder twee Engelse vertalingen van de Imitatio⁽²⁾, alsook een uitgave van de oorspronkelijke tekst van dit werk van Thomas Hemerken van Kempen († 1471)⁽³⁾. Hierbij gaat het evenwel om twee auteurs met wie wij ons hier niet hebben ingelaten.

Habent sua fata libelli! Het handschrift met Ruusbroecs Tabernakel, dat blijkens een ex-libris aanvankelijk aan de kartuizers van het Sint-Barbaraklooster te Keulen heeft toebehoord, heeft de weg naar de Koninklijke Bibliotheek te Brussel weten te vinden dank zij het feit dat het zowat 130 jaar geleden met nog heel wat meer codices door de grootste bibliomaan uit de Westerse geschiedenis, door Thomas Phillipps († 1872)⁽⁴⁾ naar Middle-Hill werd meegesleurd en in het jaar 1888 bij een veiling Phillipps door het antiquariaat Sotheby voor 250 fr. aan de Belgische regering werd verkocht.

Het Ruusbroec-handschrift L⁽⁵⁾ werd verder bij het boekenbezit opgenomen van de gebroeders G. en J. Meerman, wat het voor de ‘Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden’ mogelijk heeft gemaakt om deze codex in het jaar 1824 bij de auctie Meerman voor elf gulden aan te kopen⁽⁶⁾.

(1) Mirror of Monks, tr. from J.D. Coleridge, Londen, 1872; - en Oratory of the Faith full Soul, Devotions to the Blessed Sacrament, tr. R.A. Goffin, Londen, 1848.

(2) Imitation of Christ, Londen, 1677, en Oxford, 1841.

(3) Parijs, 1772.

(4) Thans het ms. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 1168. - Zie de Catalogus librorum manuscriptorum in bibliotheca D. Thomae Phillipps, Bart. A.D. 1837, Middle Hill, 1837, n^o 9432. - Zie nog voor Thomas Phillipps: A.N.L. Munby, Dictionary of National Biography, t. 45, Londen, 1896, p. 192-195.

(5) Thans het ms. Leiden, Universiteitsbibliotheek, Letterk., 343.

(6) Zie de Bibliotheca Meermanniana, sive catalogus librorum impressorum et codicum manuscriptorum quos maximam partem collegerunt viri nobilissimi Gerardus et Joannes Meerman, t. 4, Den Haag, 1824, p. 173, n^o 1040. - Zie nog W.L. de Vreese, De handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, t. 1, bij de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent, 1900, p. 94-103.

[p. 310]

Verder ontmoetten wij vóór twee jaar te Tubingen een Berlijnse codex⁽¹⁾ met de grootste helft van Ruusbroecs Tabernakel, een codex overigens die in A.H. Hoffmann von Fallerslebens handschriften- en drukkeninventaris uit het jaar 1846, in de Bibliotheca Hoffmanni Fallerslebensis⁽²⁾ wordt vermeld met de titel Niederländisches Erbauungsbuch en met een inhoudsontleding die op een aanzienlijk gedeelte teruggaat van het omvangrijkste onder Ruusbroecs traktaten. Geheel tot onze spijt konden wij intussen niet achterhalen hoe A.H. Hoffmann von Fallersleben († 1874) aan dit handschrift is gekomen en men weet ook nog steeds niet wat het zo al heeft meegemaakt vooraleer het bij hem terecht kwam.

Volstaat de hier meegedeelde informatie om, aansluitend bij de door Rh. Haacke, O.S.B.⁽³⁾ voor Rupert van Deutz gevolgde methode, de odyssee van de Nederlandse mystieken door alle 's Heren landen in kaart te brengen? De talrijke handschriften zonder bekende herkomst en de belangrijke leemten in het reisverhaal betreffende andere codices uit een of ander bekend scriptorium nopen er ons toe vooralsnog ontkennend op deze vraag te antwoorden, maar wij hopen dat deze verhandeling er over dertig jaar jongeren zal toe aanzetten om eens, althans voor onze markantste auteurs, een kleurenkaart voor te leggen, waar men, tot op een zekere hoogte, de weg zal kunnen volgen dien de handschriften met hun werken in vroegere eeuwen van Luik tot Salzburg, van Doornik tot Cambridge en van Groenendaal tot Monte Cassino hebben afgelegd.

(1) Thans het ms. Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 188.

(2) Leipzig, 1846, p. 22-23, n^o XVII.

(3) Die Überlieferung der Schriften Ruperts von Deutz, in: Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, t. 16, 1960, bij de p. 404.

[p. 311]

Registers

1. Lijst van de gebruikte handschriften⁽¹⁾

p.

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M. 102 238

Antwerpen, Bibliotheek van het Ruusbroec-Genootschap, 385 II. 220

Assisi, Biblioteca Comunale, 436: 237

Assisi, Biblioteca Comunale, 447: 237

Assisi, Biblioteca Comunale, 456: 237

Assisi, Biblioteca Comunale, 486: 238

Assisi, Biblioteca Comunale, 501: 238

Assisi, Biblioteca Comunale, 508: 237

Atrecht (Arras), Bibliothèque municipale, 80 (Olim 85) 193

Atrecht (Arras), Bibliothèque municipale, 161 (Olim 874) 199

Atrecht (Arras), Bibliothèque municipale, 746 (Olim 354) 243

Atrecht (Arras), Bibliothèque municipale, 969 (Olim 702) 199

* Baltimore, Library of Robert Garrett, 88 308

Bazel, Universitätsbibliothek, A. VI. 36 247

Bazel, Universitätsbibliothek, A. VII 58 276

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Theol. Lat. Fol. 171 (nu te Tubingen) 247

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Lat. Fol. 366 (nu te Tubingen) 244

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Fol. 1028 (nu te Tubingen) 276

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Fol. 1033 (nu te Tubingen) 248

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 149 (nu te Marburg/Lahn) 213, 220

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 194 (nu te Marburg/Lahn) 277

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 1077 (nu te Marburg/Lahn) 229

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Qu. 1398 = Phillipps, 683 (nu te Tubingen) 275, 293

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 12 (nu te Tubingen) 213, 214, 220

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 69 (nu te Tubingen) 250

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 188 (nu te Tubingen) 310

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 478 = Phillipps, 1175 (nu te Tubingen) 280

Berlijn, Preussische Staatsbibliothek, Germ. Oct. 565 (nu te Marburg/Lahn) 285

Bologna, Biblioteca Universitaria, 2073 (1058) 274

* Boulogne-sur-mer, Bibliothèque de la ville, 99 243

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 667 284

(1) De signatuur laten wij door een asterisk voorafgaan wanneer het om een handschrift gaat dat wij niet konden inkijken.

[p. 312]

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 888-890 217, 283, 284

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 1018-21 244

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 1165-67 215

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2030 219

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2341 219

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2376-81 199

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2412-2413 212

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2475-81 230

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2877-2878 212, 217

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2879-2880 212, 217

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3067-3073 252, 254, 256

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3093-95 212

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 3416-24 270

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 4935-43 272, 293

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 9507 248

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 9578-80 200

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 9607 200

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 9735-36 200

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 9739-40 186

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 11.568 203

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 15.129 291

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 138 284, 298

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 152 256, 257, 258

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 480 218, 258, 259

Brussel, Koninklijke Bibliotheek II. 1168 = Phillipps, 9432 309

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 2311 182, 192, 199

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 2313 261

Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II. 5158 281

* Budapest, National Museum, Oct. Ital. 15 267

Cambridge, Pembroke College, 221 264, 268, 272

Cambridge, Peterhouse, 203 228

Cambridge, St. John's College, 71 268

Cambridge, Trinity College, 301 229

Cambridge, Trinity College, 1401 264, 272

Chantilly, Musée Condé, F. XIV. 26 (Ancien 986) 264, 266

Charleville, Bibliothèque de la ville, 2 183

Charleville, Bibliothèque de la ville, 87 223, 224, 227

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 3185 185, 295

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Borghese, 217 239

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Chigi, C. IV. 85 267

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Chigi, lat. C.V. 139 196

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 312 190

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 417 223, 226

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 71 230, 231

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 110 200

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 168 237

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ross. 4 267

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ross. 673. (X. 53) 244

[p. 313]

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 696 200

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 812 238

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 4335 267

Colmar, Bibliothèque municipale, 227 244

Cues, Hospital, 123 225

Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 1023 288

Deventer, Athenaeumbibliotheek, I, 61 247

Dijon, Bibliothèque de Dijon, 155^1 227

Dowaai (Douai), Bibliothèque municiapele, 63 193

Dowaai (Douai), Bibliothèque municipale, 64 193

Dowaai (Douai), Bibliothèque municipale, 435 243

Dowaai (Douai), Bibliothèque municipale, 514 229

* Eichstätt (Beieren), St. Walburg-Kloster, Germ. 7 285

*Erlangen, Universitätsbibliothek, Perg.-Hs. 79 187

*Erlangen, Universitätsbibliothek, Perg.-Hs. 217 188

Escurial, a. III. 7 182, 185, 200

Florence, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, Plut. XX. 17 231

Florence, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, S. Croce, XXXI, sin. cod. 8 235

Florence, Biblioteca Mediceo-Laurenziana, Plut. 36, dext. cod. 6 234

Florence, Biblioteca Nazionale, Conv. soppr., C. 9.1084 238

Gent, Universiteitsbibliotheek, 941 209, 212, 217, 219

Grenoble, Bibliothèque de la ville, 311 194

Grenoble, Bibliothèque de la ville, 380 243

Grenoble, Bibliothèque de la ville, 401 227

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 70.E.5 212

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 75.H.16 223

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 133.H.1 212, 221

Kamerijk (Cambrai), Bibliothèque municipale, 191 193

Kamerijk (Cambrai), Bibliothèque municipale, 743 227

Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Lichtenthal, 75 247

Keulen, Dom-Bibliothek, 112 186

Keulen, Dom-Bibliothek, 248 228

Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 53 270, 276, 281

Keulen, Stadtarchiv, G.B. 8^o 55 270, 277

Klosterneuburg, 230 246

Klosterneuburg, 252 196

Klosterneuburg, 253 184

Klosterneuburg, 254 187

Klosterneuburg, 255 183

Klosterneuburg, 256 185

Klosterneuburg, 257 185

Klosterneuburg, 258 184

Klosterneuburg, 259 185

Klosterneuburg, 260 184

Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Gl. kgl. S., 3391, 8^vo 184, 189

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Lett., 343 = Meerman, 1040 309

Lier, Dominicanenklooster, 1 283, 284

*Lissabon, Biblioteca Nacional, Cod. Alcobacensis, 122 238

[p. 314]

Londen, British Museum, Add. 37.790 264, 268, 274, 278

Londen, British Museum, Ar. 141 246

Londen, British Museum, Ar. 320 228

Londen, British Museum, Eg. 832 224

Londen, British Museum, Harl. 3152 228

Londen, British Museum, Harl. 3832 246

Londen, British Museum, Royal, II.B.III 227

Londen, British Museum, Royal, 6.B.IX 279

Londen, British Museum, Stowe, 36 235

Mechelen, Groot Seminarie, 124 250

Melk, Stiftsbibliothek, 1231 (Olim 923) 182, 191

Metz, Bibliothèque municipale, 276 244

Montecassino, 597 K 274

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 99 276

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 346 275

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 447 285

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Cgm. 818 271, 276

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 1073 182, 190

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 2608 191

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 3054 244

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 4561 184

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 8739 226

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 16.070 223, 226

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 17.174 301

Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 18.647 226

Namen, Hotel de Croix, 31 247

Napels, Biblioteca Nazionale, XII.F.5 267

Nijmegen, Albertinum, VI (nu in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag) 228

Oxford, All Souls College, 28 198

Oxford, Bodleian Library, 505 (Marshall, 1676) = Bodley, 2676 268

Oxford, Bodleian Library, Laud. lat. 46 267

Oxford, Bodleian Library, Laud. Misc. 530 225

Oxford, Bodleian Library, Add. B.43 279

Oxford, Bodleian Library, Add. C.118 279

Oxford, Bodleian Library, Ashmole, 41 279

Oxford, Bodleian Library, Rawl. C.57 278

Oxford, Jesus College, 18 235

Oxford, St. John's College, 182 251

Parijs, Archives Nationales, J.428.15 265

Parijs, Archives Nationales, J.428.19 bis 265

Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, 755 227

Parijs, Bibliothèque de l'Arsenal, 8217 255

Parijs, Bibliothèque Mazarine, 175 193

Parijs, Bibliothèque Mazarine, 920 212, 255, 259

Parijs, Bibliothèque Mazarine, 921 273, 294

Parijs, Bibliothèque Nationale, franç. 9433 240, 246

[p. 315]

Parijs, Bibliothèque Nationale, franç. 9435 200

Parijs, Bibliothèque Nationale, franç. 22.364 195

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 2504 193

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 10.459 308

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 11.580 193

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 13.219 182, 193

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 13.406 182

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 14.277 182, 193

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 14.444 182, 193

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 14.802 182

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 14.943 237

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 14.956 223, 227, 231

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 15.933 237

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 15.942 237

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 15.956 223

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 16.478 237

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 16.483 224, 231

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., 16.496 223, 231

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., Nouv. acq. 202 227

Parijs, Bibliothèque Nationale, lat., Nouv. acq. 480 235

Parijs, Bibliothèque Sainte-Geneviève, 1291 241, 251

* Pommersfelden, Graeflich von Schoenbornsche Bibliothek, 280/2881 284

Rome, Biblioteca Vittorio Emanuele, Fondo Sessoriano, 39^1 182, 196

Salzburg, Sankt-Peter-Stift, a.VI.12 190

Salzburg, Sankt-Peter-Stift, a. VIII.6 187

Salzburg, Sankt-Peter-Stift, a.IX.3 188, 190, 196

Salzburg, Sankt-Peter-Stift, a.X.21 182, 185

Sankt-Gallen, Stift, 1002 274

Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 92 193

Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 105 243

Sint-Omaars (Saint-Omer), Bibliothèque municipale, 148 193

Sint-Truiden, Minderbroedersklooster, III. 1 236

Straatsburg, Archives départementales du Bas-Rhin, H. 2187 244

Straatsburg, Bibliothèque Nationale et Universitaire, 739 (als. 96a) 277

Stuttgart, Würtembergische Landesbibliothek, Cod. asc. 203 277

Subiaco, 202 274

Subiaco, 219 274

Subiaco, 226 238

* Tarazona, Biblioteca del Cabildo (zonder nummer) 196

Tours, Bibliothèque municipale, 137 195

Tours, Bibliothèque municipale, 345 227

Trier, Diozesanarchiv, 45 285

Trier, Priesterseminar, 84 223, 224, 228

Trier, Priesterseminar, 148 223, 224, 228

Trier, Stadtbibliothek, 62/1013 191

Trier, Stadtbibliothek, 524/1154 224, 225

Trier, Stadtbibliothek, 563/798 223-225

Trier, Stadtbibliothek, 671/239 244

[p. 316]

Trier, Stadtbibliothek, 692/254 244

Trier, Stadtbibliothek, 719 295

Trier, Stadtbibliothek, 737/288 244

Trier, Stadtbibliothek, 748/297 244

Trier, Stadtbibliothek, 1170/472 250

Troyes, Bibliothèque municipale, 32 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 461 188

Troyes, Bibliothèque municipale, 469 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 521 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 789 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 978 224, 227

Troyes, Bibliothèque municipale, 1234 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 1310 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 1494 237

Troyes, Bibliothèque municipale, 1763 237

Troyes, Bibliothèque municipale, 1774 227

Troyes, Bibliothèque municipale, 1890 230

Troyes, Bibliothèque municipale, 2299 195

Troyes, Bibliothèque municipale, 2616 195

Uppsala, Universiteitsbibliotheek, C.415 c. (Cod. Sermon. 160 b) 247

Uppsala, Universiteitsbibliotheek ‘Carolina Rediviva’, c. 631 226

Valencijn (Valenciennes), Bibliothèque de la ville, 225 243

Wenen, Dominikanerkloster, 10/10 245

Wenen, National-Bibliothek, 727 185

Wenen, National-Bibliothek, 881 (Theol. 747) 203

Wenen, National-Bibliothek, 913 196

Wenen, National-Bibliothek, 938 188

Wenen, National-Bibliothek, 998 187

Wenen, National-Bibliothek, 1015 184

Wenen, National-Bibliothek, 1420 188

Wenen, National-Bibliothek, 1743 182, 190

Wenen, National-Bibliothek, 2843 247

Wenen, National-Bibliothek, 3955 234

Wenen, National-Bibliothek, 4315 232, 233

Wenen, National-Bibliothek, 4766 247

Wenen, National-Bibliothek, 4790 247

Wenen, National-Bibliothek, 4793 245

Wenen, National-Bibliothek, 5308 245

Wenen, National-Bibliothek, 12.759 274

Wenen, National-Bibliothek, 14.348 245

Wenen, National-Bibliothek, 15.093 264, 267

Wenen, National-Bibliothek, 15.231 228

Wenen, National-Bibliothek, Ser. nov., 3606 191

Wenen, National-Bibliothek, Ser. nov., 12.694 (F.K., 9373) 209

Wenen, National-Bibliothek, Ser. nov. 12.816 (F.K., 9399) 305

Wiesbaden, Nassauische Landesbibliothek, 17 223, 224

Wolfenbuttel, Herzog August-Bibliothek, 204 Helmst. 197

Wolfenbuttel, Herzog August-Bibliothek, 452 Helmst. 245

[p. 317]

Wolfenbuttel, Herzog August-Bibliothek, 510 Helmst. 197

Wolfenbuttel, Herzog August-Bibliothek, 708 Helmst. 245

Worcester, Cathedral Library, F. 36 239

Worcester, Cathedral Library, F. 77 239

Worcester, Cathedral Library, F. 80 279

2. Lijst van verloren handschriften⁽¹⁾

Aggsbach, Niederösterreich, Kartuizers, Catalogus, vijftiende-eeuws (= Thomas van Cantimpré, O.P., Liber apum), 245.

Averbode, Norbertijnenabdij, Catalogus, 1606, zonder nummer (= Dionysius van Rijkel, O. Cart., Commentaria in prophetas maiores), 215-216.

Averbode, Norbertijnenabdij, Catalogus, 1606, zonder nummer (= Dionysius van Rijkel, O. Cart., Homiliae in Evangelia, Epistolas, Actus Apostolorum et Apocalypsim), 215.

Averbode, Norbertijnenabdij, Catalogus, 1606, zonder nummer (= Hendrik Herp, O.F.M., Sermones), 216.

* Averbode, Norbertijnenabdij, Catalogus, 1606, zonder nummer, (= Rupertii abbatis opera, in tribus libris), 215.

Averbode, Norbertijnenabdij, Catalogus, 1606, zonder nummer (= Dionysius van Rijkel, O. Cart., Enarrationes in Evangelia), 215.

Avignon, De bibliotheek der pauzen, 1594, zonder nummer (= Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones), 239.

* Bologna, Convento di San Salvatore, Catalogus, 1533, n^o 130 (= Rupert van Deutz, O.S.B., In Cantica canticorum, de incarnatione Domini commentaria), 191.

Bologna, Convento di San Salvatore, Catalogus, 1533, n^o 119. (= Gerson, Epistola prima (ad fratrem Bartholomaeum); - Jan van Schoonhoven, Epistola responsalis; - Gerson, Epistola secunda), 295.

* Bologna, Convento di San Francesco, Catalogus, 1421, n^o 285 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 198.

* Bologna, Convento di San Salvatore, Catalogus, 1533, n^o 130 (= Rupert van Deutz, O.S.B., Commentaria in duodecim prophetas minores libri XXXI), 185.

* Bologna, Convento di San Salvatore, Catalogus, 1533, n^o 129 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De gloria et honore filii hominis super Matthaeum), 188. Buxheim, Beieren, Kartuizers, Catalogus, (= Hendrik Herp, O.F.M., Spieghel der volcomenheit, Duits), 287-288.

Citeaux, Catalogus, 1482 (= Thomas van Cantimpré, O.P., Liber de apibus), 243.

Cîteaux, Catalogus, 1480 (= Thomas van Cantimpré, O.P., Vita pie Lutgardis), 250.

(1) Een asterisk laten wij vooraf gaan aan de Rupert-codices die nog vallen toe te voegen aan de door Rh. Haacke, O.S.B., gepubliceerde lijst van verloren handschriften.

[p. 318]

Colon, Hernando, Catalogus, (= Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones), 239.

Colon, Hernando, Catalogus, (= Thomas van Cantimpré, O.P., Liber apum), 246.

Dover, Priory of St Martin, Catalogus, 1389 (= Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones), 239.

Grande Chartreuse, Catalogus, (= Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones), 239.

Grande Chartreuse, Catalogus, (= Jan van Ruusbroec, De nupciis), 273.

* Güterstein, Württemberg, Kartuizers, Catalogus, (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 198.

Heiligenkreuz, Niederösterreich, Cisterciënzers, Catalogus, 1363-1374 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 198.

Heiligenkreuz, Niederösterreich, Cisterciënzers, Catalogus, 1363-1374(= Rupert van Deutz, O.S.B., In Cantica canticorum, de Incarnatione Domini commentaria), 191.

Howard of Norfolk, Henry, Catalogus, n^o 3207 (= Gerard van Luik, O. Cist., De doctrina cordis), 228.

Keulen, Erzbisschöfliches Priesterseminar, 16, (Olim 47) (= Guibert van Doornik, O.F.M., De septem verbis Domini in cruce), 235.

Klosterneuburg, Koorheren, Catalogus, dertiende-eeuws (= Rupert van Deutz, O.S.B., De victoria Verbi Dei), 188.

Kulmbach, Beieren, Augustijnen-eremieten, Catalogus, 1461-1468 (= Gerard van Luik, O. Cist., De doctrina cordis), 226.

* Laud, William, Catalogus, n^o 1063 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 198, 200.

Leuven, Universiteitsbibliotheek, 1940, G. 69 (= Thomas van Cantimpré, O.P., Liber apum, excerpt), 247.

* Lilienfeld, Niederösterreich, Cisterciënzers, Catalogus, veertiende-eeuws (= Rupert van Deutz, O.S.B., In Cantica canticorum, de Incarnatione Domini commentaria), 191.

Lilienfeld, Niederösterreich, Cisterciënzers, Catalogus, veertiende-eeuws (= Gerard van Luik, O. Cist., De doctrina cordis), 226.

Louvre, Parijs, Catalogus (= Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones), 239.

Melk, Niederösterreich, Benedictijnen, Catalogus, 1483 (= Gerard van Luik, O. Cist., De preparatione cordis, excerpt), 228.

* Michelsberg, bij Bamberg, Benedictijnen, Catalogus, 1483 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 198.

Parijs, Kapittel van de ‘Notre-Dame’, Catalogus, 1297 (= Gerard van Luik, O. Cist., De doctrina cordis), 225.

* Parijs, Sainte-Geneviève, Benedictijnen, Catalogus, dertiende-eeuws (= Rupert van Deutz, O.S.B., De divinis officiis), 193.

* Park, bij Leuven, Norbertijnen, Catalogus, 1635 (= Rupert van Deutz, O.S.B., De victoria verbi Dei), 215.

Park, bij Leuven, Norbertijnen, Catalogus, 1635 (= Jan van Ruusbroec, De nupciis), 215.

[p. 319]

Rebdorf, bij Eichstädt, Sankt-Johanns-Kloster, Koorheren, Catalogus, (= Jan van Ruusbroec, Spieghel der eeuwigher salicheit), 275.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, 1373-1424 (= Guibert van Doornik, Sermones), 239.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, vijftiende-eeuws (= Thomas van Cantimpré, O.P., Liber apum), 245.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijftiende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, Spieghel der eeuwigher salicheit), 271-273.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijfriende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, De perfectione filiorum Dei, opus imperfectum, seu De calculo), 273.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijftiende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, Liber de ornatu spiritualis desponsationis, drie exemplaren), 273.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijftiende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, Brulocht, onvolledig), 273.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijfriende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, Tractatus de mistica theologia?), 273.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijfriende-eeuws (= Jan van Ruusbroec, Spieghel der eeuwigher salicheit; - Hendrik Herp, O.F.M., Speculum perfectionis), 287, 288.

Salvatorberg, bij Erfurt, Kartuizers, Catalogus, vijftiende-eeuws (= Gerson, Epistola prima ad fratrem Bartholomaeum; = Jan van Schoonhoven, Libellus; - Gerson, Epistola secunda), 295.

Straatsburg, Johannietenhuis, Catalogus Straatsburg, B. 125 (= Jan van Ruusbroec, Brulocht), 275.

Sudermann, Daniël, (= Hadewijch-florilegium?), 220, 221.

Tongerlo, Antw., Norbertijnen, Catalogus, 1640 (= Hendrik Herp, O.F.M., Sermones), 216.

Warschau (Warszawa), Biblioteka Narodowa, Gollandskaja, O.v.I., nr. 8 (= Ruusbroec, Tabernakel, fragment), 308.

Zelem, bij Diest, Kartuizers, Catalogus, 1487 (= Hadewijch, Proverbia?), 209.

Zelem, bij Diest, Kartuizers, Catalogus, 1487 (= Hadewijch, Visioenen), 210.

Zelem, bij Diest, Kartuizers, Catalogus, 1487 (= Hadewijch, Visiones?), 210.

3. Lijst van nog vóór het jaar 1541 van de pers gekomen drukken:

The Chastysing of goddes Chyldern, Westminster, Wynkyn de Worde, circa 1494 (Gesamtkatalog, n^o 6583). 279.

Gerard van Luik, O. Cist., Del enseñamiento del coraçon, Salamanca, 1498. 229.

Gerard van Luik, O. Cist., De doctrina cordis, Parijs, Jehan Petit, 1506. 223.

Gerson, Opera, t. 1, Keulen, Johannes Koelhoff van Lubeck, 1483, f. 316-330 (Hain, n^o 7621), 295

Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones ad varios status, Lyon, Nicolaus Philippi en Marcus Reinhardt, 1477. (Copinger, n^o 2883). 239-240.

[p. 320]

Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones ad varios status, Leuven, Jan van Westfalen, circa 1481 (= Campbell, n^o 896). 240.

Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones ad status diversos, pertinentes, Lyon, S. Guenyard, circa 1500 (Copinger, n^o 2882). 240.

Guibert van Doornik, O.F.M. (nomine Sancti Bonaventurae), Devotissimum opusculum de laude melliflui nominis Jesu a S. Bonaventura editum, decem sermones continens, noviter impressum, Lyon, 1506. 240.

Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones ad varios status, Lyon, 1510. 240.

Guibert van Doornik, O.F.M., Sermones dominicales et de sanctis, Parijs, 1518. 240.

Guibert van Doornik (nomine Arnoldi Bonaevallis), De septem verbis Domini in cruce, Antwerpen, Maarten de Keyser, 1532 (= NK., n^o 143). 240.

Hendrik Herp, O.F.M., Spieghel der volkommenheyt (Duits), Mainz, Peter Schoeffer, circa 1475 (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 1). 288.

Hendrik Herp, O.F.M., Libro dela perfectione humana thesoro, Venetië, Nicolo Zopino, 1522 (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 8). 289.

Hendrik Herp, O.F.M., Speculum perfectionis, Venetië, Antonius et fratres de Sabio, 1524 (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 10). 289.

Hendrik Herp, O.F.M., Espelho de perfeycam (Portugees), Coïmbra, 1533 (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 13). 289.

Hendrik Herp, O.F.M., Theologia mystica cum speculativa, tum praecipue affectiva, quae non tam lectione iuvatur quam exercitio obtinetur amoris, tribus libris luculentissime tradita, Keulen, Melchior Novesianus, 1538. (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 15). 288.

Hendrik Herp, O.F.M., Specchio della perfettione humana, Venetië, Nicolo d'Aristotele detto Zopino, 1539 (= L. Verschueren, O.F.M., n^o 16). 289

4. Lijst van bezitters van voorheen

Arundel, Thomas, 228.

Ashmole, Elias, 279.

Augustijnen-eremieten: Kulmbach, Beieren, 226.

Avignon: De bibliotheek der pauzen, 239.

Benedictijnen: Admont, Steiermark, 197, 198. - Anchin, bij Dowaai, 193. - Atrecht, Sint-Vedastus-abdij, 192, 193, 199, 243. - Belval, Vosges, 183. - Benediktbeuern, Oberbayern, 184, 190. - Bury, Suffolk, St Edmunds Abbey, 227. - Cismar, bij Lubeck, Sint-Jans-klooster, 184, 185, 189. - Corbie, Somme, 168, 194. - Deutz, bij Keulen, St. Heribertus-abdij, 181. - Dover, Priory of St Martin, 239. - Gembloers, Sint Petrus- en Sint Wibertus-abdij, 186. - Göttweig, Niederösterreich, 187. - Kamerijk, Heilig-Graf-abdij, 227. - Keulen, Sint-Maartensabdij, 199. - Lambach, Oberösterreich, 191. - Luik, Sint-Laurentius-abdij, 181, 186, 194, 200. - Marchiennes, Nord, 193. - Marmoutiers, Indre-et-Loire, 195, 227. - Melk, Niederösterreich, 189, 191, 228. - Michelsberg, bij Bamberg, 198. - Mondragone, Pesaro, Sint-Anna-klooster, 274. - Montecassino, 274. - Padua, Santa Giustina, 267. - Parijs, Saint-Denis, 193, 237. - Saint-

[p. 321]

Germain-des-Prés, 193, 194. - Sainte-Geneviève, 193, 251. - Salzburg, Sankt-Peter-Stift, 184, 185, 187, 188, 190, 196. - Sankt-Gallen, 274. - Siegburg, Siegkreis, Abtei Michaelsberg, 181, 189, 201. - Sint-Omaars, Pas-de-Calais, Sint-Bertinus-abdij, 193, 243. - Subiaco, 237, 238, 267, 274. - Tegernsee, Beieren, 226. - Trier, ‘Beatae Mariae ad martyres’, 244. - ‘Sancti Eucharii et sancti Mathiae’, 225, 228, 244, 250, 294.

Benedictinessen: Lamspringe, Hannover, St. Adriaansabdij, 197.

Berkley, Georg, Earl of, 279.

Blockley, Thomas, 279.

Bodley, Thomas, 268, 307.

Brigitinessen, Vadstena, 226.

Broeders van het Gemene Leven, Brussel, 215.

Christina van Zweden, 169, 172, 200, 231, 237, 307.

Cisterciënzers: Aldersbach, Niederbayern, 191. - Anderspach (= Aldersbach?), Sint-Nikolaas-klooster, 244. - Cambron, Henegouwen, 224. - Cîteaux, 227, 243, 250. - Clairvaux, 168, 175, 188, 194, 195, 224, 227, 230, 237. - Heiligenkreuz, Niederösterreich, 191, 198. - Heilsbrunn, Beieren, 187. - Lilienfeld, Niederösterreich, 191, 226. - Preuilly, Seineet-Marne, 237. - Ter Doest, West-Vlaanderen, 271. - Villers, Brabant, 205, 208.

Cisterciënzerinnen: Clairmarais, Reims, 193. - Wöltingerode, Niedersachsen, 245.

Clarissen; Trier, 244.

Colleges: Oxford, Balliol College, 238; St John's College, 251. - Londen, Sion College, 290.

Colon, Hernando, 170, 239, 246, 307.

Condé, prinsen van, 200, 240, 246, 307.

Cues, Bernkastel, Hospital, 171, 225.

Dominicanen: Bazel, 180; Dowaai, 243; - Keulen, 171, 261, 262; Parijs, 229; Wenen, 245.

Dominicanessen: Bazel, ‘Maria Magdalena in der Steinen’, 276. - Gebweiler (Guebwiller), bij Colmar, 244. - Keulen, Sint-Gertrudisklooster, 214. - Straatsburg, Sanctus Nicolaus in Undis, 214.

Eberhard van Noricum, aartsbisschop, 184, 185.

Edmond Storour, O. Cart., 268, 278.

Escurial, 185.

Franciscanen: Assisi, Convento di San Francesco, 237. - Bologna, Convento di San Francesco, 198. - Florence, Santa Croce, 238. - Munchen, 226.

Gupalskirche, 245.

Heidelberg, Universiteitsbibliotheek, 190, 226.

Hoffmann von Fallersleben, A.H., 167, 310.

Howard of Norfolk, Henry, 228.

Hubertus Stralensis, 199.

Jacobus (van Bazel), 196.

James Grenehalg, O. Cart., 268, 278.

Johannes Booms, 219.

Johannietenhuis ‘Zum grünen Wörth’, Straatsburg, 244, 275.

John Kyngeslove, 278.

[p. 322]

Kapittels: Butzbach, Hessen, 247. - Kamerijk, Kapittelbibliotheek, 193. - Keulen, Dom-Bibliothek, 185, 186. - Metz, Kapittelbibliotheek, 244. - Parijs, Kapittel van de ‘Notre-Dame’, 225. - Salzburg, Kapittelbibliotheek, 184, 185, 189. - Tarazona, bij Saragossa, Biblioteca del Cabildo, 196. - Worcester, Cathedral Library, 179, 239.

Kartuizers: Aggsbach, Niederösterreich, 245, 305. - Bazel, 247. - Buxheim, Beieren, 287. - Grande Chartreuse, 169, 180, 194, 227, 239, 243, 273. - Güterstein, Württemberg, 198. - Herne, bij Edingen, 171, 292, 293. - Keulen, Sint-Barbara-kartuize, 173, 180, 288, 304, 309. - Londen, ‘Domus salutionis matris Dei’, 268, 278. - Mainz, 226. - Mont-Dieu, Ardennes, 224, 227. - Mount Grace, Yorkshire, 268, 305. - Les Portes, bij Belley, 194, 243. - Praag, 245. - Salvatorsberg, bij Erfurt, 239, 245, 271-273, 287, 288, 295, 305. - Santa Croce in Gerusalemme (Rome), 196. - Shene, Surrey, Jesus of Bethlehem at Sheen, 268, 274, 278, 305. - Vauvert, bij Parijs, 273. - Zelem, bij Diest, 210.

Koorheren: Bethlehem, bij Leuven, 212, 217-219. - Bologna, San Salvatore, 185, 188, 191, 198, 295. - Cantimpré, Nord, 251. - Eberhardsklausen, bij Trier, 190, 225, 244, 305. - Frenswegen, bij Nordhorn, 305. - Gaesdonck, bij Goch, 305. - Groenendaal, Brabant, 169, 174, 179, 216, 217, 259, 271, 275, 280-284, 286, 287, 291, 298. - Henigen (?), 245. - Indersdorf, bij Dachau, 275. - Klosterneuburg, 183-185, 187, 188, 191, 196, 246. - Rodeclooster, Brabant, 167, 169, 179, 209, 212, 216-218, 254-260. - Saint-Victor, Parijs, 193, 227, 237, 294. - Sankt-Johannes-Kloster, Rebdorf, bij Eichstädt, 275, 284, 285, 305. - Sint-Dorotheaklooster, bij Passau, 245. - Sint-Maartensdal, Leuven, 209, 230. - Sint-Meinulphus-priorij, Bödeken, 293. - Sint-Nikolaas-klooster, bij Passau, 226. - Windesheim, Overijssel, 167, 285, 305.

Koorvrouwen: St Monica's, Leuven, 170, 281-282.

Kruisheren: Keulen, 270, 277, 281.

Lamasse, Jean, 294.

Laud, William, 198, 200, 307.

Leopold I: 255.

Lieve-Vrouwe-Broeders: Andernach, 244; Dijon, 227.

Louvre, Parijs: 239.

Marshall, Thomas: 279, 307.

Meerman, G., 168, 309.

Meerman, J., 168, 309.

Nack, Joh. Bern., 280.

Newman, J.H., 308.

Nikolaas van Kues, kardinaal: 307.

Norbertijnen: Averbode, Brabant, 171, 204, 208, 215, 216. - Knechtstede, bij Keulen, 244. - Park, bij Leuven, 171, 202, 203, 208, 215-217. - Tongerlo, Antwerpen, 216. - Vessra, Turingen, 204.

Paddy, Sir William, 251.

Phillipps, Thomas, 172, 199, 280, 293, 309.

Pius VI: 238.

Recolletten, zusters: Valencijn, 243.

Salzburg, Collegium sancti Caroli: 277.

[p. 323]

Saxton, M.W., 238.

Scheffler, Johann (Angelus Silesius): 280, 307, 308.

Sorbonne, Parijs, 224, 236-237.

Sudermann, Daniël, 170, 213, 220, 221, 250, 277, 307.

Theodericus Elsbracht, 196.

Vallincidi?, 294.

Von Franckenberg, Abraham, 280, 307.

Wilson, George, 281.

Wybel, Nikolas, 247.

Young, Patrick, 239, 279.

Zelada, Fr. Xav. de, kardinaal, 200, 238, 307.

5. Lijst van de hier vermelde auteurs⁽¹⁾

Abrassart, J.J., O.S.B., 195.

Adelwip, 174, 213, 214, 220.

Andreas, Valerius, 222.

Andreas de Eberbutde, prepositus, 204.

Arnold Beeltsens, O. Cart., 171, 292.

Arnoldus Bonevallis, 240.

Arnulphus, O.F.M., 237.

Augustinus, sint, 169, 174.

Banfi, Fl., 267.

Bartholomaeus Clantier, O. Cart., 291-295.

Beatrijs van Nazareth, O. Cist., 297.

Beekman, A.A., 252.

Benedictus, sint, 173.

Berlière, U, O.S.B., 223.

Bernardus van Clairvaux, sint, 195, 211, 230, 233.

Bernardus remensis, 224.

Binz, G., 276.

Bloemeveen, Pieter, O. Cart., 287, 289.

Boeren, P.C., 211.

Bonaventura, sint, 234, 240.

Caoult, Walrand, 229.

Cassianus, 219.

Caxton, William, 170.

Coleridge, J.D., 309.

Colledge, E., 277.

Collon, G., 195.

Combes, A., 295.

Daenell, E., 299.

David, J.B., 274.

De Bruin, C.C., 253.

De Flou, K., 253.

De Jonghe, B., O.P., 241-242.

De Lattre, François, 229.

Delehaye, H., S.J., 206.

Delisle, L., 248.

De Montfaucon, B., O.S.B., 172, 231.

De Smet, G., 285.

De Valous, G., 300.

De Visch, Car., O. Cist., 222, 230.

De Vreese, W., 179, 218, 219, 256, 259, 260, 270.

Dionysius van Rijkel, O. Cart., 181, 215, 258, 304.

Duthilloeul, H.R., 229.

Echard, J., O.P., 222, 229, 231, 248.

Eckhardt, Meester, O.P., 213, 266, 283, 308.

Filip II, abt, 202, 203, 206.

(1) Alleen de in onze tekst voorkomende auteursnamen worden hier opgenomen, de auteursnamen uit onze bibliografie en die uit onze voetnoten bijgevolg niet.

[p. 324]

Foppens, Franciscus, 222.

Franciscus, sint, 213.

Franco van Affligem, O.S.B., 202.

Frank Chauntour, O. Cist., 265.

Geert Groote, 172, 258, 271-273, 275, 279, 308.

Gerard, Broeder, O. Cart., 270, 306.

Gerard Appelmans, 173, 252-260, 270.

Gerard van Luik, O. Cist., 222-233, 302.

Gerard van Luik, O.P., 223.

Gerard Zerbolt van Zutphen, 258.

Gerardus de Remis, 224.

Gerlach Peters, 258.

Gerson, kanselier, 168, 271, 286, 291-295.

Gevaert, S., 194.

Glorieux, P., 240.

Godfried van Fontaines, 265-266.

Godfried van Wevel, 280.

Goffin, R.A., 309.

Gordon Duff, E., 279.

Greith, C., 261.

Groult, P., 288.

Guarnieri, R., 265.

Guibert (Gilbert) van Doornik, O.F.M., 167-169, 173, 234-240, 302.

Guibert van Gembloers, O.S.B., 168, 205, 206, 208.

Gysseling, M., 252.

Haacke, Rh., O.S.B., 166, 173, 181, 182, 190, 193, 198, 310.

Hadewijch, 167, 168, 173, 202, 209-221, 222, 257, 270, 277, 297, 305, 306.

Hedberg, L., 285.

Hendrik Herp, O.F.M., 174, 178, 216, 258, 287-290, 291, 296, 304, 305.

Hendrik van Langenstein, 271.

Hendrik van Leuven, O.P., 167, 261-263.

Hendrik Seuse, O.P., zalige, 213.

Hendrik van der Heyden, koorheer, 171, 217.

Henricus Pomerius, koorheer, 258, 259, 283, 284, 292.

Herwegen, H., O.S.B., 207, 208.

Hildegart, sint, 170, 171, 173, 202-208, 209, 210.

Hoochlant, Nikolaas, O. Praem., 204.

Hornung, H., 166, 213, 307.

Huijben. J., O.S.B., 277.

Indestege, L., 219.

Jacob van Maerlant, 299.

Jacobus van Vitry, 249.

Jan van Leeuwen, 167, 171, 178, 217, 283-286, 291, 296, 298.

Jan van Querayn, O.F.M., 264-266.

Jan van Schoonhoven, 178, 258, 275, 291-296, 305.

Jean Halgrin d'Abbeville, 223.

Jeremias, 177.

Joannes Ammomius, O. Cart., 171, 292.

Joannes Palaeonydorus, O. Carm., 304.

Joannes Tauler, O.P., 213, 263.

Johannes Gielemans, koorheer, 167.

Koltay-Kastner, E., 264.

Lablanche, Jean Francois, O.S.B., 308.

Lamprecht, K., 194.

Lamprecht van Regensburg, O.F.M., 212.

Lechner, J., 283, 284.

Lievens, R., 209.

Lindeman, H., O.S.B., 204, 208.

Louis de Blois, O.S.B., 309.

Mambrino da Fabiano, 273.

Margareta van Hongarije, O.P., sint, 167, 171, 264.

Margareta Poirette (Porete), 170, 264-269, 270, 298, 305.

Martène, E., O.S.B., 195.

Masius, Joannes, O. Praem., 203, 215.

Meerman, H.J., 252.

Melchior de Sainte-Marie, O.C.D., 304.

Miraeus, Aubertus, 271.

Nikolaas van Cues, Kardinaal, 225.

Nikolaas van Straatsburg, 213.

Ophuys, Gaspar, koorheer, 218, 258, 259.

Osanna, Benedictus, O. Cart., 289.

[p. 325]

Paulus, sint, 206, 207.

Petrus Canisius, S.J., sint, 262.

Petrus van Joigny, 225.

Pierre d'Ailly, 294.

Pirenne, H., 298.

Pitra, J.B., kardinaal, 203, 205.

Preger, W., 261.

Priebsch, R., 280.

Pseudo-Henricus Gandavensis, 170, 222.

Purlwasser, Michaël, O.P., 245.

Quétif, J., O.P., 222.

Radulphus van Villers, O. Cist., 208.

Reiner van Luik, O.S.B., 202.

Renardus de Leodio, O.P., 223.

Reypens, L., S.J., 167, 173, 252-254, 274-276.

Richard Methley, O. Cart., 268.

Ruh, K., 229.

Rulmann Merswin, 270, 276, 277, 306.

Rupert van Deutz, O.S.B., 167, 168, 170, 171, 173, 177, 178, 181-201, 215, 258, 261, 262, 270, 297, 302, 305, 306, 308, 310.

Ruusbroec, Jan van, zalige, 167-170, 172-174, 177, 178, 215, 254-255, 257, 258, 259, 264-266, 270-284, 286, 287, 291-297, 305-306, 308-310.

Schmitz, Ph., O.S.B., 300.

Séjourné, P., O.S.B., 208.

Silvestre, H., 182, 192, 197.

Stephanus Harding, O. Cist., sint, 300.

Stroick, A., O.F.M., 235.

Surius, Laurentius, O. Cart., 263, 272, 280.

Sweertius, Franciscus, 222.

Te Winkel, J., 297.

Thomas van Cantimpré, O.P., 170, 174, 241-251, 297, 302, 308.

Thomas Hemerken van Kempen, 280, 309.

Titelmans, Franciscus, O.F.M., 240.

Toldi, Fr., 264.

Van den Bergh, L.Ph.C., 252.

Van der Vet, W.A., 241, 246, 247.

Van de Westelaken, I.J., O. Praem., 301.

Van Mierlo, J., S.J., 213, 218-220, 280.

Van Werveke, H., 299.

Verdam, J., 253.

Verheyden, Pr., 218.

Verschueren, L., O.F.M., 288, 289.

Vigili, Fabio, 171.

Von Heinemann, O., 197.

Warnkoenig, L.A., 298.

Willart, Vincent, O.P., 249.

Willem Jordaens, koorheer, 215, 271-274, 279.

Wilmart, A., O.S.B., 195, 223.

Ypma, E., O.E.S.A., 303.

Addenda.

Bij de p. 249 l. 2: (Zie <L. Douët-d'Arcq>, Inventaire de la bibliothèque du roi Charles VI, fait au Louvre en 1423 par ordre du Régent, Duc de Bedford, Parijs, 1876, p. 41).

Bij de p. 308, nr. 6: Het ms. Warschau, Biblioteka Narodowa (= Nationale Bibliotheek), Gollandskaja. O.v.I. nr. 8 (= Ruusbroec, Tabernakel, fragment) schijnt bij de tweede wereldoorlog te zijn verwoest.