Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1965

[p. 51]

Het begrip ‘Reynaerdye’
door P. de Keyser,
Lid van de Academie.

Het woord ‘Reynaerdye’ komt in Vanden Vos Reynaerde voor, nl. in vs. 2038 van hs. A en in vs. 2021 van hs. F (parallel-uitgave van Hellinga):

hs. A
2036 Leuic si sullent noch becoepen

Hare ouerdaet ende hare scampye

Mine ghebreke reynaerdye

hs. F
2019 Leuic si sullen noch becopen

Har ouerdaet ende har scampien

Mine gebreke reynaerdien

Deze ontboezeming van Reinaert na zijn veroordeling tot de galg gaat aan zijn biecht vooraf, waarin hij gewag maakt van ‘Ermerics schat’, die de hebzucht van koning Nobel zal opwekken. De ‘ouerdaet’ en de ‘scampye’ slaan op de ‘misdaad’ en de ‘beschimping’, die hij zich moest laten welgevallen vanwege Isengrim, Bruun en Tybeert, zijn slachtoffers en vijanden. De betekenis van ‘reynaerdie’ op deze plaats is zonder twijfel ‘vossenstreken’. Zonderling genoeg komt ‘reynaerdie’ in deze passus niet voor in Reinaert II. Daar komt in de plaats:

hs. B
2032 Reynaert die hem van mysschien (slecht vergaan)

Seer ontsach en bedocht hem dick

Hoe hi by enigen stick

2035 Mocht vander doot verdingen (vrij doen spreken)

Ende die geen die dair so springen

Ende sijn scand sagen so gern

Verscalken mocht ende driuen tschern

Ende den coninc myt verraet

2040 Te hulpe crege tot sijnre baet

Hier op was al sijn studeren

Hy sprac tot hem seluen ic moet sweren

[p. 52]

 

En helpen my loosheit off ic kan

 

Want die noot die gaet my an

In de prozavertaling van 1470 luidt deze passus, gesteund op de berijming van Reinaert II, als volgt:

P 1470

1474 Reynaert die hadde groten anxt of hem misschien mochte

Ende bedochte hem dicke. hoe hi hem vander doot verdinghen

mochte ende die drie die sijns doots soe ghierich waren. hoe

dat hi die verscalcken mochte ende tot scande brenghen. Ende

1480 hoe hi den coninck mit loghentalen tot sijnre baten crighen

mochte. Dit wast al dat hi studeerde dat hi sinen noot mit

(29 r) loesheyden // verdriuen mocht

In de latijnse vertaling van Baldwinus de Jonghe, de Reynardus Vulpes (tussen 1267 en 1274) is er slechts spraak van Reinaerts const: ‘ars mea’.

J. Verdam heeft dan ook zeer terecht de betekenis van ‘reinaerdie’ (reinardie, reinerdie) omschreven als vossenlist, list, sluwheid (loosheit) en ten slotte zeer algemeen: gemene streken. Hij geeft van ‘reinaerdie’ een 10-tal voorbeelden, die echter het begrip vossenlist ver te buiten gaan.

Het staat vast dat ‘reynaerdie’ uit het Frans stamt: ‘renardie’. In het ‘Französisches Etymologisches Wörterbuch’ (Liefer. n^o 52, 1955) poneert W. von Wartburg dat renardie ressorteert onder het begrip ‘täuschen’ (bedriegen. In het oud- als in het mfr. is de uitdrukking: savoir de renard bekend, d.i. être maître dans l'art de tromper. In die betekenis bestrijkt het woord renardie twee eeuwen, de 13^e en de 14^e eeuw. Daarna, meer bepaald in de 16^e eeuw duikt in de plaats van renardie renarderie en renardise op. Frédéric Godefroy in zijn ‘Dictionnaire de l'ancienne Langue française du IX^e au XV^e siècle’ geeft als oudste voorbeeld van renardie in de betekenis van ruse de renard, mensonge, tromperie een vs. uit de Miserere van de Renclus de Moiliens (c. XV, 7) van het einde van de 12^e eeuw: a home plain de renardie. In de dietse vertalingen van Gielis van Molhem, 1^e deel van de Rinclus (vermoedelijk uit de eerste helft van de 13^e eeuw) komt reynaerdie niet voor. Nochtans merkt J. Verdam op dat reinaerde in de Rinclus (vermoedelijk in de tweede helft, toegeschreven aan Heinric, verondersteld wordt Hein van Aken) in betekenis zou overeenkomen met reinaerdie. Reinaerde zou, volgens Verdam hetzelfde

[p. 53]

betekenen, d.i. listen en lagen, gemene streken. Dit valt echter te bewijfelen daar reynaerdie in de tweede helft van de 13^e eeuw een betekenis ontwikkelt die overeenstemt met het frans renardie o.a. bij Rutebeuf. De betekenis bedrog, vleierij (de karaktereigenschap van de ‘scalken’, die volgens Jacob van Maerlant

‘...de heren connen dwaen (eig. handenwassen, vleien)
Ende plucken van den stove’ (pluimstrijken)

heeft zich verruimd tot onbetrouwbaarheid, tot huichelarij, tot gierigheid en hebzucht. De beroemde clausulen van de Eerste Martijn verwoorden het begrip der reinaerdie (scalcheit) zonder het woord te noemen:

‘Sint scalke droegen overeen,
Dat neen was ja, ende ja was neen,
En hem dat wijsheit dochte,
Ende edelheit daer omme green^*,
Wat daer wasdom^* ute sceen
Wanen dat comen mochte,
So es edel herte worden steen;
Want haer ontfaermet dinc engeen
Dan daer men gelt ute cnochte⁺
God geve hem den langen ween,
Die te cnauwene gaf dit been
Den edelen gedochte,
Want hire moert^* an wrochte

Wat sal segel ende was,
Ende brieven, die gewagen das
Van dat lantsheren geven?
Hets als niet, hets een gedwas^*;
Alse lief hat mi een wilt sas
Oft een Vriese bescreven.
Trouwe es broescer dan een glas;
Die hier te voren so sterc was,
Soe es tebroken bleven.
Ic wane noyt dies lantshere genas,
Die scalke te sinen rade las,
Hine moeste int ende sneven,
Ende sulc es slands verdreven.

* glimlachte

* profijt

+ losmaken

* doodzonde

* losse praat

[p. 54]

In ‘Van den Lande van Oversee’, een kruisvaartsgedicht in den aard van de ‘Complaintes d'Outremer’ van Rutebeuf, waar ‘renardie’ toevallig niet wordt vermeld, wordt integendeel bij Maerlant^(*) ‘reinardiën’ op een lijn geplaatst met ‘symoniën’, zoals blijkt uit de volgende clausule:

‘Alse vallen prelatiën
In kerken ende in canosiën
Daerwaert spoedet metter vaart.
Deen gaet smeken^*, dander vriën^**;
Daer siet men der symoniën
Sere togen haren aert.
Wie sijn si, die daer tvette afryën^*?
Die therte hebben met reinardiën
Van binnen bewist^* ende wel bewaert
Men hevet wat doen van clergiën:
Met loesheiden, met scalkerniën
Machmen comen in Gods wijngaert:
Dus blivet fruut al onbewaert!’

Uit de volgende clausulen blijkt maar al te duidelijk dat ‘reynaerdie’ ‘scalcheit’ met gierigheid en hebzucht in één begrip verenigt:

‘Daer men Gods leden mede soude voeden
Ende queken in haere aermoeden,
Dat hebben al geblaet^* die giere^**.

Het moet evenmin verwonderen dat de navolger van de grote Jacob, ‘die van mertene vant’, vermoedelijk de Brabander Hein van Aken, in 1299, ‘Reynardie’ in die ruimere betekenis van algemene hebzucht en macht van het geld opvat, zoals het in Frankrijk in de tweede helft van de 13^e eeuw gegispt werd in Renart le Bestourné van Rutebeuf, le Couronnement de Renart van de onbekende klerk van het huis van Dampierre, Renart Le Nouvel van de Rijselse dichter Jacquemart Gielée.

(*) In de veronderstelling dat ‘Van den Lande van Oversee’ en ‘Der kercken Claghe’ aan Maerlant mogen worden toegeschreven, wat betwistbaar is.

* flemen

** vleien

* afscheppen

* voorzien

* geplukt

** gierigaards

[p. 55]

XLI

 

Jacob, wetti wat mi doet

 

Beide pine ende toren moet?

 

Logenen verdragen!

 

Om dat mi doen die heren goet

765

Al en eest niet metter spoet

 

Verswigic vele sagen.

 

Ic ben des seker ende vroet:

 

Si eren nv der vlen broed

 

Die valken teerne plagen.

770

Die goede liggen onder voet;

 

Reynardie heeft al den spoet

 

Ende es van groten magen.

In de 14^e eeuw, de eeuw van de onmetelijk lange Renart le Contrefeit door een klerk van Troyes, van le Roman de Fauvel, de roman van Vale of Vele in het diets, door Gervais du Bus, van de Roman de la Rose en van Reinaerts historie (Reinaert II) is ‘Reynaerdie’ het modewoord, dat bestorven ligt op de lippen van onze sprokesprekers, zoals de Hollander Willem van Hildegaersberch.

Bij Willem van Hildegaersberch heet het: ‘Die mitten heren connen hoven en wat van Reynaerdiën weten, die syn daer wel te punte gheseten’. Bij Willem van Reinaerts historie is dat ‘Reinaerts const’ of ‘in Reinaerts orde commen’ en ‘treden in Reinaerts pat’. Zoals bij Maerlant in ‘Der Kercken Claghe’ uitgevaren wordt tegen diegenen, die ‘Valen mennen’, d.i. het Paard Vale (Fauvain) in het gevlij komen, veroordeelt Willem van Hildegaersberch al diegenen die ‘mennen Reynerts pad.’ Waar in de Oudvlaemsche gedichten, verzameld door Snellaert, en meestal te dagtekenen uit de XIV^e eeuw, boutweg gezegd wordt: ‘Die heilighe kerke es persemier, voorcoop ende symonie, thoot der heren (es) Reinaerdie’, daar is Reinaerdye niet meer de aanvankelijke list of sluwheid van de ‘fellen met den roden baerde’, maar de incarnatie of de belichaming van het kwade in de gestalte van de huichelarij, gekoppeld aan de hebzucht. Reynaert is daar niet de enige gestalte van in de symbolisch-allegorische en moraliserende literatuur van de Middeleeuwen. Naast hem is er het Paard Fauvain of Vale uit de Roman van Fauvain en vooral het personage uit de Roman de la Rose: Faux-Semblant van de voortzetter van die beroemde allegorie Jean de Meung.

[p. 56]

Het begrip ‘Reynaerdie’ in zijn tijdsverbonden verschijning heeft nog een vóórgeschiedenis en een nageschiedenis, waarin het van karakter verandert.

Voor de Engelse fabulist Eudes de Cheriton, die de vos en de wolf in zijn latijnse fabels en apologen laat optreden, zijn het vertegenwoordigers van het boze beginsel, van de Duivel. Sommige monniken - hij kon het weten, want hij behoorde tot de geestelijkheid van zijn tijd - noemt hij ‘vulpes per fraudulentiam’ en in zijn parabel CL: de Renaldo et Insingrime inflato (het is de geschiedenis van Reinaert, die Isengrim door een nauwe opening in de voorraadkelder van een landbouwer brengt, waarna Isengrim, na zich overdadig verzadigd te hebben, er niet meer uitkan en door de boer wordt afgetroefd) zijn verhaal aanvangt: ‘Diabolus quasi Renaldus duxit feneratorem Ysingrinum (cujus tale) proprium nomen est, ad locum multarum carnium.’ In de ethisch-didactische literatuur van de 12^e eeuw en Eudes de Cheriton, tijdgenoot van de archetypus van de Roman de Renart - hij verbleef trouwens in Frankrijk in het eerste kwart van de 13^e eeuw - behoort daar nog toe, is Reinaert het zinnebeeld van de duivel.

Tijdens de hervorming van de 16^e eeuw treedt Reinaert in de protestantse pamfletten-literatuur naar voren als het zinnebeeld van de Paus. Aldus in het boek van de Engelsman John Bale, gedrukt te Zürich in 1542 en getiteld: ‘Yet a course at the Romysche Foxe, a dysclosynge or openynge of the manner of synne.’ Is dit de onrechtstreekse aanleiding tot het plaatsen van Reinaert de Vos op de Index der geprohibeerde boeken? Het is immers de tijd van een protestantse naast een katholieke versie van Reinke Fuchs.

Hierbij dook het woord ‘Reynaerdie’ in het Nederlands onder, eveneens in Frankrijk, waar, zoals we bij de aanvang gezien hebben, nieuwe afleidingen zoals renarderie en renardise ontstaan. We zullen tot de 19^e eeuw moeten wachten om ‘reynaerdie’ en ‘renardie’ als archaïsmen opnieuw te zien te voorschijn komen, althans in de geleerde verhandelingen over de Roman de Renart en Vanden Vos Reynaerde. Aldus heeft Renardie een bijbetekenis ontwikkeld, die literair-historisch gesteund is op de symbolisch-allegorische Renard-gedichten en romans van de 13^e en volgende eeuwen. Ulrich Leo in zijn ‘Studien zu Rutebeuf’ (1922) heeft deze overgang als volgt omschreven: ‘Der Fuchs (in de Renard-romans) war (so) zu seinem eigenen Schattenbilde geworden, der alte Gorpil zu Renart und dieser hatte sich wohl oder übel zur wesenlosen Renardie vergeistigen müssen, in einer Zeit,

[p. 57]

wo alles sich vergeistigte. Aus dem natürlichen Fuchs wird eine unnatürliche, aber sehr sinnlich angeschaute “Fuchshaftigkeit”, dafür wurde das lebende Geschöpf geopfert. Dieses Umwandlungsprozes des Renart zur Renardie begann schon in den letzten Branchen und endet für uns bei Rutebeufs Bestourné.’

Habent sua fata... nomina!