Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1964

[p. 223]

Een pocketboek van Augustijnken
door Robrecht Lievens.

Augustijnken van Dordt, de sprookspreker van het Beierse huis, floreerde in de jaren 1358-1370. Nadat Ph. Blommaert in Oudvlaemsche Gedichten III (Gent 1851) zijn voornaamste geschriften in het licht had gegeven en nadat Te Winkel hem met behulp van de grafelijke rekeningen als historische figuur had gesitueerd (Ontwikkelingsgang. Haarlem 1922, II 102-105) heeft men er eigenlijk het zwijgen toe gedaan. Wel heeft Schönfeld hem terloops nog eens gesignaleerd als een ‘rhetor eloquentissimus’ in een kroniek van Tiel anno 1370 (TNTL 34,120), maar Prof. Dr. W. Asselbergs is eigenlijk de eerste die met enige waardering over hem spreekt (De Bijbel in de Literatuur. Den Haag 1957, p. 34-39). Zijn oordeel luidt samengevat ongeveer als volgt. Al kent Augustijnken in zijn verzen weinig lyrische heffing, al kunnen verschillende van zijn collega's betere dichters genoemd worden, hij drukt zich uit op een toon van gezag en is meer essayist dan poëet; hij grondt zijn bespiegelingen op gedegen kennis bij verrassende spitsvondigheid en heeft blijkbaar geestelijke studies gemaakt.

Ik geloof dat de ontdekking van een nieuw fragment een goede gelegenheid biedt om nog eens de aandacht op deze figuur te vestigen. Misschien voelt de een of andere doctorandus zich geneigd om zich in zijn persoon te verdiepen, om eens nader in te gaan op het wazige ambt dat wij met ‘sprookspreker’ plegen aan te duiden, om zijn werk eens in één boekje te bundelen en te zoeken naar een kriterium ter onderscheiding van wat autentiek is en wat niet. Hier lijkt mij voldoende stof aanwezig voor een aantrekkelijk proefschrift.

Het gedicht, dat ons hier bezighoudt, is de ietwat vreemde expositie op het begin van het Sint-Jansevangelie. Te Winkel sprak over een uitvoerig, maar vervelend gedicht; Prof. Asselbergs evenwel vindt dat de schrijver hier een diepte van geest toont, aan geen andere sprookspreker eigen. Ik zou daar twee bedenkingen aan vast willen knopen:

1. Is het wel zeker dat Augustijnken niet het geestesgoed van anderen vertaalt of bewerkt?

[p. 224]

2. Kunnen wij deze bezwaarlijk te volgen uiteenzetting wel een ‘sproke’ - in het frans een ‘dit’ - noemen? Ik weet wel dat de betekenis van dit woord erg ruim was, maar essentieel lijkt mij toch dat de ‘sproke’ voor voordracht was geschikt. Indien dit Sint-Jansevangelie werkelijk door een spreker voor het voetlicht werd gebracht, dan moeten wij alleszins hetzij onze bewondering uitspreken voor de kulturele standing van het Beierse hof, hetzij - wat mij waarschijnlijker dunkt - onze verwondering over een zo verregaande would-be mentaliteit. De dichter ontwikkelt hier diepe gedachten, die hij niet altijd even helder naar voren brengt, en ik kan mij onmogelijk voorstellen dat de toehoorder bepaalde passages zo maar dadelijk snapte. Dat Augustijnken het schreef, staat buiten twijfel; zijn naam komt voor in v. 1031. Misschien hebben wij hier te doen met ernstiger werk van zijn hand, een paulo maiora canamus, dat iedereen wel eens wil proberen om aan zijn gewone ambtsbezigheden te ontsnappen. Misschien was hij zich bewust van de vergankelijkheid van zijn kunst, die door Schiller in de proloog van Wallensteins Lager zo treffend werd verwoord:

Denn schnell und spurlos geht des Mimen Kunst,
Die wunderbare, an dem Sinn vorüber...

en heeft hij hier gepoogd iets blijvender te maken dan ‘des Augenblicks geschwinde Schöpfung’.

Deze glose op het Sint-Jansevangelie wordt ons in twee afschriften bewaard:

a. Brussel K.B. 15642-51, f. 106'-116' [Brabant, c. 1465]. Editie door Blommaert in O. Vl. Ged. 3 p. 131-142. Kopie naar dit hs. door J.F. Willems, thans Londen B.M. Egerton 2324; zie K. de Flou & E. Gailliard, Beschrijving Mnl. Hss. Engeland, in Versl. Med. Vl. Ac. 1896, p. 262; R. Priebsch, Deutsche Hss. in England II (Erlangen, 1901) p. 87.

b. Brussel K.B. 15659-61, f. 184-189 [Holland, 1469]. Zie W. Bisschop en E. Verwijs, Gedichten van Willem van Hildegaersberch ('s-Gravenhage 1870) p. XXVI. Deze versie telt slechts 926 in plaats van 1052 verzen en moet dus iets korter zijn.

Bij zulke schrale overlevering mag een nieuwe getuige wel welkom heten. Het perkamenten fragmentje hoort toe aan de abdij van Egmond

[p. 225]

(provincie Noord-Holland) en werd dus gevonden op een plaats, die niet zo ver verwijderd ligt van Augustijnkens werkterrein. De afmetingen bedragen: hoog c. 123 à 127 mm., breed c. 114 à 116 mm. De littera textualis dateert uit de tweede helft van de 14^e eeuw (zie facsimile); men lette vooral op de kleine g, die op een 8 gelijkt. De eerste letters van elk vers zijn gerubriceerd; de geleding van de tekst geschiedt door middel van lombarden. De gehele uitvoering is goedkoop gehouden en zonder veel opsmuk. Het blad werd, blijkens een bruine lijmstreep, oorspronkelijk losgemaakt uit een boekband en diende later als verpakking voor een reliek van S. Niklaas (kistje nr II).

Het merkwaardige is nu dat wij bij de overgang van recto naar verso slechts één versregel missen, nl. op het verso. Dit betekent dus dat de oorspronkelijke afmetingen van het boekje slechts weinig groter waren dan die van het onderhavige fragment. De marges meegerekend kunnen wij het schatten op c. 146 hoog, bij c. 116 breed; de afschrijving van de éne kolom met 29 regels bedroeg c. 108 hoog bij c. 58 breed. Dit handige zakformaat ontmoeten wij maar zeldzaam, voor zover ik zie. Het is nuttig dat daar eens de aandacht op gevestigd wordt, want nog zo weinig weten wij over de uiterlijke verschijning van de handschriften, waarin onze wereldlijke letterkunde is overgeleverd.

Aangezien het fragment niet zo gemakkelijk te bereiken is, moge de uitgave hier volgen. Wat onleesbaar was heb ik aangevuld met behulp van Blommaert en tussen vierkante haken geplaatst. De enkele afwijkingen worden in voetnoot besproken.

De laatste zes verzen staan niet bij Blommaert en zijn eerder als bladvulling te beschouwen dan als toegift van Augustijnken.

* *

... woort vleische ge... jn⁽¹⁾
In ons woont siin crachte
Onse ghelove mit reynen [ghed]achte
Sal siin gracie in ons tien
Wi sullen siin glorie sien
Des ewich soens ins vader huus
Et vidimus gloriam eius

(1) Vreemd genoeg korrespondeert het eerste vers niet met v. 1015; het doet eerder denken aan v. 889.

[p. 226]

 

Et gloriam tamen⁽²⁾ unigeni[ti]

 

Die vanden vader ontfanghen [si]

 

Vol gratien in ganser [eren]

1025

Levende ende dode te judi[ceren]

 

Dies hi inder waerheit machtich [is]

 

A patre plenum gratie et veri[tatis]

 

Deo gratias god si gheloeft

 

Wie dit leest hem behoe[ft]

1030

Verstandennisse scerpe in [sinen sin]

 

Dat raedt hem august[in]

 

Dat hi daer in niet en [dwale]

 

Noch ghenen anderen sin [en hale]

 

Dan men van rechte s[al verst]ane

1035

Want onse ghelove leit [daer ane]

 

Ende onser sielen volmaectheit

 

Omt beste heeft hi dit gheseit⁽³⁾

 

In exposicien ons ghegeven

 

Van den ghelesse dat he[vet ghe]screven

1040

Die ewangeliste Sint[e Ian]

 

Ende wie dat verbeteren [can]

 

Of daer in ghebreect Iet

 

Ic weets hem dancke [want men] niet

 

VERSO

 

[Versmaden sal der goeder leere]

1045

Lof so heb onse lieve here

 

Die selve met oemoetdichede

 

Gheert si inder menschede

 

Dat hi inden oetmoede⁽⁴⁾ leve

 

Dies bidde ic hem dat hi ons gheve

1050

Macht ende wil dat wort aenscine

 

So dat wi doen den wille sine

 

 

 

Amen

 

 

 

Amen

(2) Het fragment heeft tn̄; lees: quasi.

(3) heeft hi dit gheseit; O. Vl. Ged.: heb ic 't onderscheit.

(4) inden oetmoede; O. Vl. Ged.: oetmoedelike.

[p. t.o. 226]

Abdij van Egmond, Fragment van Augustijnken, recto.

[p. t.o. 227]

Abdij van Egmond, Fragment van Augustijnken, verso.

[p. 227]

 

Alre vrouden vol te sine

 

Eewich leven sonder pine

 

Alre vrouden al vervult

 

Hoe mach hi wesen mere verdult

 

Die lichtelic dit over gheeft

 

Om clene ghenuechte die hi hier heeft

 

 

 

Sint ende bekint