Van zeden

Een tweede Middelnederlandsch zedekundig leerdicht

[p. 24]

Aanteekeningen.

Van Facetus zijn de nummers der Disticha opgegeven naar de volgorde in de oudste uitgaven. - Daar onder staat het nummer van Brant's uitgaaf; van wiens Vertaling de verzen (in Zarncke's nadruk) door het cijfer achter de letter Z. worden aangewezen. - Bij Teutonice staat het nummer der Strophen volgens het Triersche exemplaar. - Buchler's Gnomologia is geciteerd bij de bladzijden der vierde uitgaaf (Coloniae 1639. 12^o).

Behalve de hier en daar aangebrachte wijziging in de interpunctie, en de oplossing van de in 't Latijn gebezigde verkortingen, is ieders schrijfwijze behouden.

1

Facetus 1^a.
Br. 1:

Cum nihil vtilius humane credo saluti,
Quam morum nouisse modos et moribus vti,

Z. 1.

Menschliches heyl hat bessers nit⁺
Dan haben mosz und gute syt.

Teutonice 2:

Jch wene dat got geyn besser leuen
Vp der erden hayt gegeuen
Dan gude seden sijn versunnen
Jnd ouch der gebruchen kunnen.

Buchler 198:

Vtilius nil humanae, mihi crede, saluti est,

Quam bellis uti moribus atque modo.

+ Prohemium et causa scribendi.

2

Facetus 1^b.
Br. 2:

Quod minus exequitur morosi dogma cathonis,
Supplebo pro posse meo monitu rationis.

Z. 3.

Noch mym vermogen wirt gemert⁺
Was Catho nit hat als gelert.

Teutonice 3:

So wat van seden ys hindenbleuen
Jnd van cathone is vnbeschreuen
Dat wil ich allet er vullen hye
Wye yd leren wil die hore ind sie.

+ Vtilitas libri.

[p. 25]

3

Facetus 1^c.
Br. 3:

Hinc fontem poterunt haurire leporis odorum.
Assint ergo rudes sitientes pocula morum.

De omzetting deser verzen was niet noodzakelijk.

Z. 5.

Vsz dysem brunn man schopffen mag
Gut sytten, zucht, vernunfft, all tag
Dar vmb ir groben, die do begir
Zu sytten hant, kument zu mir.

Teutonice 4:

Der vngelerde der doch sere
Seden geirt der kome ind lere
Hye ys eyn burne da vys man putzen
Mach ind gude seden nutzen.

4

Facetus 1^d.
Br. 4:

Hic quoque cum fructu parit hortulus vndique flores,
Ex quibus indocti poterint excerpere mores.

Z. 9.

Dysz gartlin bringt plumen mit frucht
Vsz den der vngelert lyszt zucht.

Teutonice 5:

He ys eyn garde da ynne intsprungen
Blomen sijn da vys die iungen
Mogen gude seden plucken
Loff ere ind duycht an sich zucken.

5

Matth. VI, 33:

Quaerite ergo primum regnum Dei, et iustitiam eius.

Lucas XII, 31:

Verumtamen quaerite primum regnum Dei et iustitiam eius.

Facetus 2^a.
Br. 5:

Cum nihil absque deo sit proficui vel honoris,
Primo regna dei tu queras omnibus horis.

Z. 11.

On got keyn nutz noch ere vns kunt⁺
Such got von erst vnd alle stundt.

Teutonice 6:

Ayn got vp erden nyet en ys
Guyt noch ere des sijs gewis
Dar vmb setze all dijn gedacht
Wye du sijn hulde erweruen machst.

B.v.S. 53:

Teersten so souc Gods rike Dat gheduert eewelike.

Lksp. III, bl. 13, 9:

Wat wi hebben, als ghi wel siet, Sonder hem, dat is al niet -
Salomon seit dus properlike: Alre eerst soect Gods rike.

Lksp. III, 4, 15:

Sijn rike so soect mede Boven alle rijchede.

+ Primum capitulum tractat de his que pertinent deo.

6

Matth. VI, 33:

Et haec omnia adjicientur vobis.

Lucas XII, 31:

Et haec omnia adjicientur vobis.

Facetus 2^b.
Br. 6:

Quique deo seruit, regnare deo perhibetur:
Et sic omne bonum tibi plenius adijcietur.

De omzetting dezer verzen was niet noodzakelijk.

[p. 26]

Z. 13.

Wer got dient, der regiert mit got
Volkomentlich als gut er hat.

Teutonice 7:

Dene got spade ind fro
He sal dijr sicher worpen zo
Alles des du hye bedart
Her na sijn riche al vngespart.

B.v.S. 55:

So sal God, onse heere, di gheuen Al datti nutte es in dit leuen.

Lksp. III, bl. 13, 15:

Ende alle dinghen sullen u toe Warden gheworpen alsoe:
Dats Gode selve, hoement keert. Die Gode mint, hi regneert,
Hogher vele, des sijt vroet, Dan enich aerdsch coninc doet.

Buchler 253:

Inseruire Deo simul est regnare, bonisque

Omnigenis laeta conditione frui.

vel:

Regnat, non seruit, famulus Rectoris Olympi:

Hunc penes est virtus, perpetuumque decus.

7

Deuteron. VI, 17:

Custodi praecepta Domini Dei tui, ac testimonia et cere-
monias quas praecepit tibi.

Facetus 3.
Br. 7:

Vnum crede deum: quem credis semper adora.
Et quicquid cernis, quod ad ipsum spectat, honora.

Z. 15.

Gloub eynen got, vnd bete in an⁺
Ere alles das im zu mag stan.

Teutonice 8:

Geleuue alleyn an eynen got
Jnd halt gerne sijn gebot
Dat ere alzijt datz mijn geheys
Wat du em zo behorende weys.

B.v.S. 57:

Gheloof vastelike an Gode Ende hout gherne sine ghebode.

Lksp. III, 4, 7:

Ghi sult Gode boven al, Die u sciep ende ontmaken zal,
Reverencie doen ende eere Boven elken andren here.

+ Credere vnum deum.

8

Jes. Sir. VII, 31 sq.:

In tota anima tua time Dominum, et sacerdotes illius
sanctifica .... Da illis partem primitiarum.

Facetus 4.
Br. 8:

Ecclesiam clerumque dei decorare labora
Et pro posse tuo laudes vtriusque decora.

Z. 17.

Kilchen vnd priester soltu eren⁺
Jr lob nach vermogen meren.

Teutonice 13:

Dye heylige kyrche vur ougen haff
Dar zo gude priesterschaff
Salt du eren in allen dingen
Na irre beyder loue ringen.

B.v.S. 59:

Emmer eere die heleghe kerke, Bisscoppen, papen ende clerke.

Lksp. III, 4, 23:

Ghi sult u altoos daer toe keren, Dat ghi papen ende clerken sult eren
Ende algader also voort Datter kerken toe behoort.

Buchler 254:

Templa, sacerdotes merito venereris honore:

Accedat per te maius vtrisque decus.

vel:

Fac venerere pius templum, templique ministros,

His decet vt cumules, quod meruere, decus.

+ Ecclesiam et clerum honorare.

[p. 27]

9

Facetus 6.
Br. 10:

Quam cito templa subis, recolas cur sis homo natus,
Vel lege, vel canta, vel christo funde precatus.

Z. 23.

So bald du in der kilchen bist⁺
Gedenck warumb du mensch geboren sygst
Aintweders lys, syng, oder bett
Danck christo der dich geschaffen het.

Teutonice 14:

Jnder kyrchen synck off lys
Off got anbeden bys
Ouch salt du dencken bys du wijs
War zo du geboren sijs.

B.v.S. 63:

Alstu in die kerke staps, Wachti dattu ne ruuns no claps,
Maer les ende bit ghenaden Gode van dinen mesdaden.

Buchler 254:

Addecet inprimis simul ac sacra templa subisti,

(Ni formet mores concio sacra tuos)

Vt contenta legas sacris oracula libris,

Vel celebres precibus carminibusve Deum.

+ In ecclesia orandum.

10

Facetus 7.
Br. 11:

Quando deo servis vtrumque genu sibi flecte,
Ast homini solum: reliquum teneas cito recte.

Voor cito zou tibi beter behouden zijn.

Z. 27.

Wan du gott dienst, beyd knii im bugk⁺
Eim menschen eyns, das ander zuck.

Teutonice 15:

As man gode denen sall
So voicht dat gude seden wal
Dat man eme boge beyde beyne
Jnd den minschen eyn alleyne.

B.v.S. 737:

Als du kniels, dan saltu houden Deen been vp, ende dander vouden;
Maer vor Gode, eist heere, eist cnape, Eist coninc, eist bisscop, clerc of pape,
So moetmen met beeden beenen cnielen Dor die salichede vander zielen.

Lksp. III, 4, 85:

Gode, uwen sceppre, dien Suldi dienen op beide u knien,
Ende den mensche mar op een.

Buchler 294:

Si famulare Deo, poplitem curuabis vtrumque,

Sin homini, flexo sat facis alterutro.

vel:

Cultus vbique genu Superis praestatur vtroque;

Terricolis vno summus habetur honos.

+ Geniculandum.

11

Facetus 8.
Br. 12:

Quando sacerdoti cultum famularis ad are,
Ambabus manibus ad quicquid agas famulare.

Z. 29.

Wer wyll zu altar dyenen wol⁺
Mit beyden henden er dyenen sol.

Teutonice 16:

Vort salt du ouch wissen
Deynes du den priester zo misse
So salt du wes du wilt bestayn
Myt beyden henden anegayn.

+ Ministrare altari.

[p. 28]

12

Exodus XX, 12:

Honora patrem tuum et matrem tuam ut sis longaevus.

Matth. XV, 4:

Honora patrem et matrem.

Epist. ad Eph. V, 2:

Honora patrem tuum et matrem tuam.

Facetus 9.
Br. 13:

Semper vtrique tuo parere memento parenti,
Sic eris in vita longeuus honore fruenti.

Z. 31.

Er vatter vnd muter allzytt⁺
Do mit dir gott langs leben gybt.

Teutonice 23:

Du salt vnderdenich sijn
Vader ind moder dijn
Deys du dat got sall dijr geuen
Hye in eren lange zu leuen.

B.v.S. 67:

Eere moeder ende vader, So es dijn lijf ghelangt al gader.

Lksp. III, 4, 113:

Wilt vader ende moeder eren: So moghedi gaen ende keren
Langhe op dit aertrike, Ende dan hebben hemelrike.

Buchler 238:

Nestoris annosi viuet feliciter annos,

Auctores vitae qui reuerenter amat.

+ Honora patrem et matrem.

13

Tobias IV, 16:

Quod ab alio oderis fieri tibi, vide ne tu aliquando alteri facias.

Matth. VII, 12:

Omnia ergo quaecunque vultis ut faciant vobis homines,
et vos facite illis.

Luc. VI, 31:

Et prout vultis ut faciant vobis homines, et vos facite illis similiter.

Facetus 10.
Br. 14:

Non facias aliis, tibi quod minime fieri vis:
Sic christo placidus et amicus habere cuïvis.

Z. 33.

Thu yedem was du selbst wylt han⁺
So gfalst du gott, vnd yderman.

Teutonice 32:

Nyman en sy van dijr gedayn
Dat du van eme node wils hayn
So machs du gode beuellich werden
Jnd ouch den luden hye vp erden.

B.v.S. 69:

Ne doe dinen euenkerstin niet, Dattu niet wilts datti ghesciet.

Buchler 105:

Quod sibi quis fieri nolit, non inferat ulli:

Hoc facias, fieri quod cupis esse (ipse?) tibi.

Buchler 123:

Si tibi quod factum nolis, neque feceris vlli,

Carus Adamitis, carus erisque Deo.

vel:

Hoc praestes aliis, tibi quod praestarier ipse

Expetis, et nulli non adamatus eris.

+ Neminem ledas.

14

Facetus 11.
Br. 15:

Sis humilis mediante modo: nimium fugiatur;
Qui nimis est humilis, hic pro stulto reputatur.

Z. 35.

Bysz demutig, hab mosz dar mit,⁺
Zu vil halt man fur narrisch sytt.

Teutonice 38:

Otmodich bys mit maissicheit
Want zo vil niet wail en steyt
Wer otmoyt bouen maissen oifft
Dye wyrt vur eynen geck geproifft.

+ Humilitatem docet.

[p. 29]

B.v.S. 71:

Van alte groter menderhede Wachti: men wertre onwert mede.

Lksp. III, 4, 141:

Sijt ootmoedich in die mate: Daer of coomt u grote bate;
Want Aristoteles seit: Alte ootmoedich is zotheit.

Buchler 137:

Esto demissus, caue sis demissior aequo,

Ne sis ridiculus, dum minor esse studes.

vel:

Pectore sis humili, modus attamen optimus adsit:

Est hominis stulti se extenuare nimis.

15

[Lksp. III, 3, 455]

Facetus 12.
Br. 16:

Noli privatus nimis aut affabilis esse;
Qui nimis est privatus, eum vitare necesse.

Z. 37.

Wellst nit gesundert syn zu vast⁺
Noch red zu vil, wo du hyn gast.
Es ist nott, das man flieh all frist
Den, der zu vil gesundert ist.

Teutonice 68:

We dencklich sijn den luden wil
Dye en spreche noch en swyge zu vil
We klafft zu vil die wyrt vn wert
We alzijt swijcht des neman en gert.

B.v.S. 233:

Scuwe, alse doet die vroede, Van alte grotre omoede;
Int gheuouch ende int ghemate Draechse, dat es caritate.

Buchler 303:

Nec nimium priuatus eris nimiumve profusus

Verborum, via si sit peragranda tibi.

vel:

Quaevis vitantes hominum consortia vita,

Nam latet illorum pectore saepe dolus.

+ Singularitas reprobatur.

16

Psalmus XXXVI, 25:

Non vidi iustum derelictum, nec semen eius quae-
rens panem.

Facetus 13.
Br. 17:

Sis iustus: qui iusticie finaliter heret,
Illius semen nunquam panem sibi queret.

Z. 41.

Bysz gerecht, wer gerechtikeit gerucht⁺
Des somen nyemer brott im sucht.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 73:

Wes recht man, ende in rechtheit bliue Toten hende van dinen liue:
Scrifture seit, dat dor noot Hare kindere nemmer bidden broot.

Lksp. III, 4, 145:

Dient der gherechtichede, Daer blijfdi behouden mede,
Ende u oor, spreect David albloot, En sal niet bidden broot.

Ibid. III, 16, 157:

David doet ons bekint, Dathi des gherechts mans kint
Noit en sach soeken broot.

Buchler 154:

Virginis Astraeae si sis bonus usque satelles,

Non tua vicatim stirps alimenta petet.

vel:

Nulla tuos, nec te rerum cruciabit egestas,

Rectum iustitiae si gradiaris iter.

+ Ad iusticiam hortatur.

17

Jacobi Ep. II, 23:

Et suppleta est scriptura, dicens: Credidit Abraham Deo,
et reputatum est illi ad iustitiam et amicus Dei appel-
latus est.

[p. 30]

Facetus 14.
Br. 18:

Triplici fine fidem teneat, qui fidus habetur:
Supra multa vel hic aut in celis statuetur.

Z. 43.

Wer gloubt vnd ist ein getruwer knecht,⁺
Dem wurt syn lon im himel recht.

Teutonice 9:

Alle dine geloue sy geleyt
Gantzin dye driualdicheyt
Got sal dijr vreude vil zo leuen
Hye ind ouch herbouen geuen.

+ Trinitas credenda.

18

Facetus 15.
Br. 19:

Sis celer ad quemvis sermonem percipiendum;
Sis piger ad quevis tibi verba relata loquendum.

Z. 45.

Bisz schnel das du yede red verstast,⁺
Bysz treg, das du fremde wort vszlaszst.

Teutonice 72:

Sayt man rede dye verstant
Myt der wairheyt al zo hant
Bys ouch traich zo klaffen voirt
Rede dye du hays gehoirt.

B.v.S. 77:

Wes snel ende verstandel mede, Wes traech te telne vort quaethede.

Lksp. III, 4, 149:

Sijt haestich te verstane Dinc diemen u spreket ane,
Mar te sprekene en sijt niet snel, Voren dat ghi u bepeinst wel.

Buchler 33:

Alterius cupide, quem vis cognoscere, voces,

Auditas tarde commemorare decet.

vel:

Proditor esto piger verbi, quod protulit alter,

Vt capiatur, erit mens celer usque tibi.

+ Cito percipe tarde loquere.

19

Facetus 16.
Br. 20:

Ad veniam curras, ad vindictam pigriteris,
Ad pacem properes, ad iurgia ne gradieris.

Z. 47.

Zu gnaden louff, bys trag zu rach,⁺
Zu fryden il, stel kryeg nit nach.

Teutonice 98:

IJle allewege zo genaden
En la dych niet zo wrachen raden
Ganck gerne da vrede sy
Da man sich schilt da en ganck niet by.

B.v.S. 79:

Alse men di mesdoet, wrec node, Ne maer vergheuet dor Gode.

Lksp. III, 4, 153:

Mint paeys ende eendrachticheit, Twist ende discoort hebt altoos leit --
Maer hebt ter wrake traghe den voet Van dinghen diemen u misdoet.

Buchler 328:

Sis celer ad veniam, tardus sis sumere poenas,

Pax tibi sit cordi, bella ciere caue.

vel:

Iurgia deuitans pacis tenearis amore,

Sis veniae largus, vindicis arma fuge.

vel:

Vlcisci lentus, facilem da questibus aurem,

Pax placeat, bellum displiceatque tibi.

+ Remittenda iniuria.

[p. 31]

20

Facetus 17.
Br. 21:

Omni te tribuas pro christi laude petenti:
Si tibi res desint, da verba benigna roganti.

Om het rijm te herstellen schrijve men precanti voor petenti.

Z. 49.

Gib yedem der durch gots ere bitt:⁺
Hastu nit gelt, deyl gut wort mit.

Teutonice 112:

Gyff al den genen vro ind spade (spode?)
Dye bydden vmb den loyn van gode
So du anders niet en hays
Gyff gude wort des niet en lays.

B.v.S. 81:

Ne wes den aermen niet fel, Al gheuestu hem niet, andwort hem wel.

Buchler 245:

Nomine sub Christi promptus largire petenti;

Si nummi desunt, ne bona verba neges.

vel:

Pauperis ad vocem faciem auertisse caueto;

Da quod habes, praestes quod tibi cunque licet.

vel:

Dextera pauperibus tua sit propensa iuuandis:

Verbis, argento deficiente, iuua.

+ Pauperibus compatiendum.

21

Facetus 19.
Br. 23:

Obsequium prestare tuum sis cuique paratus:
Retribuet quia pro meritis aliquis tibi gratus.

Z. 55.

Dins diensts bisz yederman bereit⁺
Du fyndst einen der dir danck seit.

Teutonice 49:

Allen luden wes bereyt
Gerne mit deynstaffticheyt
En sayt dijrs niet eyn ygelich danck
Eyn loentz em lesten sunder wanck.

B.v.S. 83:

Diene gherne den lieden wel, Al lonet een niet, een ander sel.

Buchler 230:

Obsequium praestare tuum sis cuique paratus:

Inuenies, grates qui feret inde tibi.

+ Officiosus sis in omnibus.

22

Leviticus XIX, 13.

Non morabitur opus mercenarii tui apud te usque mane.

Deuteron. XXIV, 14:

Non negabis mercedem indigentis -- sed eadem die
reddes ei pretium laboris sui ante solis occasum.

Tobias IV, 15:

Quicunque tibi aliquid operatus fuerit, statim ei mercedem
restitue; et merces mercenarii tui apud te omnino non
remaneat.

Facetus 20.
Br. 24:

Cum tibi seruierit aliquis, sua premia tecum
Non retinere diu cures, si diliges equum.

Z. 57.

Wan dir dient yeman, losz syn lon,⁺
Byst du gerecht, nit lang vsz ston.

Teutonice 33:

Js dijr van eymanne deynst gescheit
Des loyn yn halt zo lange neyt
Zo lonen snel sijs bereyt
Js dat du myns gerechticheyt.

+ Mercenarii persolvendi cito.

[p. 32]

B.v.S. 85:

Alse di dienen ghehuerde cnapen, Ne laet haer loen niet onder di slapen;
Want die wise Salemoen Begrijpt die ghene die dit doen.

Lksp. III, 1, 61:

Die rike man en sal ooc niet Tote des anders daghes, wats ghesciet,
Des arbeiders loon houden, Opdat hine eyscht onvergouden.

Buchler 294:

Non decet vt merita seruus fraudetur ab ullo

Mercede, iniunctum qui bene fecit opus.

vel:

Mercedem prompte seruo numerare fideli

Iam pridem dominos Biblia sacra monent.

23

I Epist. Joan. IV, 1:

Charissimi, nolite omni spiritui credere -- quoniam
multi pseudoprophetae exierunt in mundum.

Facetus 21.
Br. 25:

Omni spiritui non crede, nam latet anguis
In verbis, quia decipitur simplex cito sanguis.

Lees: credas.

Z. 59.

Eim yedem geyst nit gloub allzit⁺
Dan dyck der schlang verborgen lyt.
Mit wort man bald betryegen dut
Gar offt vnd vil, ein eynfaltig blut.

Teutonice 95:

Du salt miden ind schuwen
Allen geysten snel getruwen
Jn losen worden stycht venijn
Des ducke lude bedrogen sijn.

Lksp. III, 4, 159:

En ghelooft alden lieden niet; Want die scalke dies gherne pliet
Dathi dicke subtijllic liecht, Daer hi den andren mede bedriecht.

Buchler 63:

Nec cito, nec temere fides cuicunque; frequenter,

Qua minime credis, vipera fronde latet.

Incauto blandis fraudes imponere verbis

Est deceptori res operosa parum.

+ Non credendum omnibus verbis.

24

Liber Sapientiae I, 11:

Os autem, quod mentitur, occidit animam.

Facetus 22.
Br. 26:

Sermo brevis verusque tuo procedat ab ore:
Os mendax animam vite male pruiat honore.

Z. 63.

Ein kurtz wore red gang vsz dym mundt⁺
Ein lugner dot syn sel all stundt.

Teutonice 69:

Gyff kurte rede in alre stunde
Jnd ware wort vys dynen munde
Wes munt sich liegens niet versijt
Des sele wyrt des ewygen leuens quijt.

B.v.S. 89:

Ne mac gheene langhe riote Van dire tale, no fabele grote:
Corte ende waerachteghe tale Sit in elken meinsche wale.

B.v.S. 95:

Loghene es onwert ende sonde groot, Want so slaet die ziele ter doot.

+ Modice et vere loquendum.

[p. 33]

Lksp. III, 3, 1017:

Ghi en selt niet lieghen Noch oec niemene bedrieghen,
Dscrifture zeeght al bloet: Loghene slaet die ziele doet.

Lksp. III, 4, 163:

Met corten redenen ende met waren Suldi alle u redene baren;
Want die loghene, sonder waen, Beide ziele ende ere verslaen.

Lksp. III, 15, 113:

Die heilighe scrifture seit al bloot Dat loghenen die ziele slaen te doot.

Buchler 331:

Sermo tuo falsus nunquam procedat ab ore:

Os mendax animam cogit adire necem.

vel:

Pro veris non vera loqui turpissima res est,

Interimitque animam quae super usque manet.

25

Facetus 23.
Br. 27:

Risus ab ore tuo breitis aut rarus videatur.
Per crebros risus leuitas in corde probatur.

Z. 65.

Lach selten vnd eyn kurtze zit:⁺
Vil lachen narrsch anzeigen gyt.

Teutonice 99:

Jn vreuden gutlich lachens plege
Selden doch niet alle wege
He wyrt geproifft dye altzijt lacht
Dat he mit loysheyt sy bedacht

Buchler 278:

Risus sit rarus, nec sit prolixior aequo:

Immodicus sophiae pectus inane notat.

vel:

Risibus esto modus; quodsi modus optimus absit,

Pectoris argumenta (indicio?) insipientis erunt.

+ Non multum ridendum.

26

Facetus 24.
Br. 28:

Non ride solus, quia risus solius oris
Nequam vel stultus reputatur in omnibus horis.

Z. 67.

Nit lach allein, man schetzt ein mundt
Der lacht, ein bub vnd dor all stundt.

Teutonice 100:

Myrcke wat ich hye meyne
Nummerme en lache alleyne
Wer sich alleyn lachens oifft
De wirt eyn geck off eyn schalk geproifft

B.v.S. 97:

Oec en lache niet alleene, Dat ment niet in quaetheit meene:
Bi vele lachene, ende tonstede, Begrijpt men int herte domphede.

Buchler 279:

Saepius, et solus sua risibus ora resoluens

Vel bonus est nequam, vel rationis inops.

vel:

Qui sese solo recreat crebroque cachinno,

Vel nil mentis habet, vel mala corda fouet.

27

Facetus 32.
Br. 29:

Non cupias fieri diues, nec inops: vtriusque
Affectes medium: sic tutus haberis ubique.

Lees: habeberis usque, om het rijm te herstellen.

Z. 69.

Nit beger arm werden, oder rich:⁺
Der myttel mosz halt sicher dich.

+ Mediocritas eligenda.

[p. 34]

Teutonice 43:

Nummer en ger guyt van erden
Zo arm noch ouch zo riche werden
Halt den middel van en beyden
So machs du eyn sicher leuen leyden

B.v.S. 125:

Dune moets oec niet doen pine Om rike oft arem te sine;
Die tusschen den tween begheret goet Te nuttene, die man es vroet.

Buchler 199:

Possidet hic multum, bona qui sibi pauca requirit:

In rebus medium posse tenere, bonum est.

28

Facetus 25.
Br. 30:

Nocte dieque tuis tria sunt herentia costis:
Immundus mundus, furiosa caro, ferus hostis.

Z. 71.

Dry ding synt, die do tag vnd nacht⁺
Dir hangen an, der nym wol acht:
Die vnreyn welt, din eygen lyb,
Der grym vyndt, lug disz von dir tryb.

Teutonice 19:

Dye werlt dijn vuyl fleysch da by
Jnd der duuel dye gesellen dri
Bys du wijs dach ind nacht
So vlu sy mit alle dijnre cracht

B.v.S. 137:

Drie viande vechten met crachte Jeghen di bi daghe ende bi nachte.
Deen es die viant vter hellen - Tander es dat broossche vleesch -
Die weerelt es die derde viant -

B.v.S. 149:

Machtu verwinnen desen drien, Sone doruestu niet ontsien.

Buchler 214:

Sunt tria quae quauis hominem comitantur in hora,

Quaeque bonis omni sunt fugienda modo:

Gaudia pellacis multos frustrantia mundi,

Deliciosa caro, multisciusque Satan.

+ Tres hominis inimici.

29

Facetus 26.
Br. 31:

Hec et quicquid eis appendet odire iuberis,
Ast, quecunque vides hec preter, amare videris.

Lees: amare teneris.

Z. 75.

Vnd hasz alls das inn hanget an,
Das ander magst du wol lieb han.

Teutonice 20:

Dey dri ind wat sy ane geyt
Dat salt du alle hauen leyt
Alle ander dinck goit van dinen sinnen
Salt du van hertzen minnen.

30

Facetus 27.
Br. 32:

Celum, mors, orcus, et quicquid denique possint
Ante tue mentis oculos, quocunque meas, sint.

Lees: et que contingere possint
A.t. mentis, q.m. oculos sint.

[p. 35]

Z. 77:

Hymel vnd dot, mit irem anhang⁺
Hab vor din ougen, vnd din anfang.

Teutonice 21:

Dat hemelrijch ind den doyt
Jnd dar zo der hellen noyt
Jn dyme hertze besey
So wa du sijs da off hey

B.v.S. 151:

Peins om die bliscap van paradise Ende om die helle daer wi af grisen, -
Ende om die doot. --

Buchler 190:

Ante tuos oculos coelestis gaudia vitae,

Principiumque tuum, iuraque mortis habe.

vel:

Mortis imago, tuusque ortus, magnique Tonantis

Atria, sint oculos iugiter ante tuos.

Buchler 191:

Quisquis es aeternae cupidus veraeque salutis,
Quattuor haec perpende: beatae gaudia vitae,
Inferni poenas, mortem cum iudicis ira.

Buchler 206:

Mors tua, mors Christi, fraus mundi, gloria coeli,

Et dolor inferni sunt meditanda tibi.

+ Mouentia ad benefaciendum.

31

Facetus 28.
Br. 33:

Quid sis, quid fueris, quid eris, semper mediteris:
Sic minus atque minus peccatis subijcieris.

Voor mediteris kon behouden blijven memoreris.

Z. 79.

Betracht allzit das wesen din⁺
Was du bist, oder bist gesin
Vnd was vsz dir noch werden sol
So huttstu dich vor sunden wol.

Teutonice 22:

Wat du weyrs bys ind salt
Werden du sijs iunck off alt
Setz du dat in dinen syn
Du deys der sunden vil zo myn

B.v.S. 153:

(Peins) wattu sijs, ende wattu waers, Ende waer du suls alstu henen vaers: -
Die dit alle wile dade, Hi soude te min doen quade [dade].

Lksp. III, 4, 167:

Peins altoos in therte dijn Wattu waers ende du souds zijn.
So sultu in allen stonden Di te bet hoeden van sonden.

Buchler 126:

Quid sis, quidque futurus eris, fac mente volutes:

Mortis et extremi iudicii esto memor.

+ Meditatio sapientie.

32

Deuteron. XXIII, 21:

Cum votum voveris Domino Deo tuo, non tardabis
reddere; quia requiret illud Dominus Deus tuus: et si
moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum.

Ecclesiastes V, 3:

Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere.

Facetus 29.
Br. 34:

Si tibi contingat aliquid promittere sanctis,
Solue libens, ne te feriat vindicta tonantis.

[p. 36]

Z. 83.

Ob es sich begeb das du verheyst⁺
Den heylgen etwas, lug das du leyst:
Bezal gern, verzuchs nit hut vnd morn
Das dich nit drum schlag gottes zorn.

Teutonice 12:

Gebuyrt dijr deynstes off gauen
Off den hilgen yet zo gelouen
Dat do gerne sunder sparen
Ee dijr wrache van goden wederuaren

B.v.S. 129:

Ghelt den heleghen dijn belof, Eer God wrake sent daer of.

Lksp. III, 4, 171:

Dat ghi ghelooft onsen here Ofte zinen santen in hare ere,
Dat so doet hem, wats ghesciet, So dat God en wreke niet.

Buchler 269:

Si promissa Patri per te sint facta Supremo

Coelitibusve, statim perficere illa stude,

Ne, si tardus eris, vindictam exerceat in te

Irae, promissi te faciatque reum.

+ Votum serua.

33

Deze strophe, waarvan geen spoor te vinden is, noch in Facetus, noch in Teutonice noch bij Brant, schijnt wel alzoo een toevoegsel van onzen Moralist te wezen; doch dat onmiddellijk samenhangt met de voorgaande strophe.

34

Facetus 30.
Br. 35:

Quere necessaria, sed non cumulare labora;
Ne cumulans miser extrema statueris in hora.

Lees: statuaris.

Z. 87.

Such zu dyner notturfft, doch welst nit⁺
Mit mug huffen zu widerstryt
Das du nit samlest hye mit gydt
Das dir gebrest zur letzsten zyt.

Teutonice 44:

Nym des du darffs mache geyne houff
Van schatze want der beste kouff
Js dijn in dijn relesten noyt
Want wat du hays dat nympt der doit

+ Avaricia reprobatur.

35

Facetus 31.
Br. 37:

Vsuratorum, predonum, presbyterorum,
Castigatorum, monachorum, canonicorum
Natam vel viduam ne ducas, his quia dantur
Res male quesite, que iustis annihilantur.

Z. 93.

Wuchrer, reuber, munchs, pfaffen kint⁺
Nym nit zur ee, oder die wittwen sind.
Dan den gibt man bos gewunnen gut
Das den gerechten nit wol dut.

+ Que non sint vxores ducende.

[p. 37]

Teutonice 151:

Preystere becgerde ind konoynche
Rouere wochere ind moninche
Jr wijff noch dochter vmmerme
En nym zo wyue in der ee
Geyntsy dijr guyt des sy dijr gunnen
So ys yd doch also gewunnen
Dat yd by neyman lange en steyt
Mer guden luden snel vergeyt

B.v.S. 163:

Woekeraers dochter ende ammans, Papen dochtren ende spelemans
Ende predecaers dochtren nem niet te wiue; Want selden sietmen hem becliuen
Tgoet, dat qualike es ghewonnen, Ende dat si niet verdienen connen.

Lksp. III, 4, 175:

Weduwen ofte dochtren van wisseleren, Meyeren, papen ofte dobbeleren,
Van canoniken ofte van persemieren, Van taelmanne ofte ostelieren,
Scuwet te wive, dats mijn raet, Want onrecht goet gherne tegaet.

Buchler 181:

Vxorem ducas viduam, prolemve Danistae,

Praedonis, Monachi, Presbyterive caue:

Quippe quibus dantur per fas corrasa nefasque,

Consueuere breui quae superesse bona.

36

Facetus 33.
Br. 38:

Cum videas aliquem casurum siue cadentem,
Non ride: sed ei te prebe compatientem.

Z. 97.

Wan du sichst eynen der do vallt⁺
Lach nit, mittlyden mit im halt.

Teutonice 50:

Suys du yman der bestayt
Zo vallen off geuallen hayt
En lache niet mer du salt sere
Myt eme liden dat ys dijn ere

B.v.S. 169:

Oftu iemene sies vallen of gliden, Ne lache niet, en wes niet blide.

Buchler 44:

Alterius casus risus tibi nullius unquam,

Communis potius caussa doloris erit.

vel:

Labi quem cernens, mentem miseratio tangat,

Auxiliatricem desque repente manum.

+ Non ridendum alienis malis.

37

Facetus 34.
Br. 39:

Quicquid agas secrete tue non pande marite,
Vnde tibi nasci possint discrimina vite.

Lees: agas, secreta.

Z. 99.

Was du dust heymlich, das sag nit⁺
Dyner frowen, wilt du han gut zit
Sunder dar usz dir wachsen mag
Dins lebens sorg, niemans das sag.

Teutonice 89:

Wat du deyst hye off da
Dijn heymlicheyt niet en la
Bekant werden dyme wyue
Off sy dijr schaden mach an deme liue

+ Secreta non reuelanda vxori.

[p. 38]

B.v.S. 159:

Ondec dinen wiue niet Verholne dinc, die di es ghesciet,
Offer dijn lijf of eere an leghet: Die man es onbehendich, dies pleghet.

Lksp. III, 4, 181:

Dinc die u te heelne staet, Die u an u ere gaet,
En ondect uwen wive niet: U mochter of comen groot verdriet.

Lksp. III, 4, 277:

Daer om en si niement te ghereet Te segghen den wive al dathi weet:
Hele haer dat te heelne si: Dats wijsheit, ghelovets mi.

Buchler 364:

Ne tua committas sociae secreta iugali,

Viuere si laetos vis sine lite dies.

Immo tegas tacito quiduis in pectore clausum,

Postea quod vitae possit obesse tuae.

38

Facetus 36.
Br. 41:

Si secretarum seriem vis noscere rerum,
Ebrius, insipiens, pueri dicunt tibi verum.

Z. 107.

Ob du wilt wyssen heymlichkeit,⁺
Kind, narr, drunckner, dyr warheit seit.

Teutonice 90:

Wilt du wyssen dye wairheyt
Van anderen luden heymlicheyt
Kindere gecke ind vollicheyt
En kunnens dijr verberge neyt

B.v.S. 909:

An droncken man ende ionghe kinden Machmen waerheit ondervinden.

Lksp. III, 4, 281:

Drie manieren sijn van lieden Die de waerheit gherne bedieden:
Die zot, die dronckene ende dat kint, Want dese en veinsen hem twint.

Buchler 288:

Si secreta voles serie cognoscere vera,

Potores, pueros, stultiloquosque roga.

vel:

Ebrius et fatuus, pueri iungantur iisdem,

Indicio produnt abdita saepe suo.

Buchler 289:

Nec pueris committe, nec insipientibus, omnes

Et celes bibulos, quod tacitum esse voles:

Quippe quod hi possint, veterum vt monumenta fatentur,

Vsus et ipse docet, nil reticere diu.

+ Quomodo secretum panditur.

39

Facetus 37.
Br. 42:

Si quis in occursu vultu veniat tibi leto
Teque salutet, eum tibi non male velle putato.

Voor leto te lezen grato.

Z. 109.

Ob ieman dir entgegen kunt⁺
Der frolich antzlit hat vnd mundt
Vnd grusst dich, so gedenck darby
Das er dir nit vngunstig sy.

+ Quomodo autor cognoscitur.

[p. 39]

Teutonice 92:

Wye dijr vrolich wedergeyt
Jnd heymlich gruysse deyt
Nyet en wene dat he dijr wille
Quayt doyn offenbair off stille

Buchler 283:

Si tibi quis laeto processerit obuius ore,

Exoptans vitae prospera multa tuae,

Hunc bene velle tibi noli dubitare, vicissim

Corde tuo voces prome salutiferas.

40

Lib. Sapient. I, 11:

Custodite ergo vos a murmuratione, quae nihil prodest;
et a detractione parcite linguae, quoniam sermo obscurus in vacuum non ibit.

Facetus 38.
Br. 43:

Nutibus et tacitis vti nolito susurris,
Nam fundatur in his raro fidei bona turris.

Z. 113.

Nit bruch wyncken vnd oren runen,⁺
Kein guter glaub wurt drusz genumen.

Teutonice 88:

Du en salt niet wencken mit den brayn
Noch heymlich gerune hayn
Want sicher wer der zweyher pleyt
Dem ys zo gelouen neyt.

B.v.S. 173:

Vele runen stille ende dicke Ne can ic niet in houescheit micken,
Noch en was noit gemaect dor goet, Ende niemen ne pleghets, die wel gevroet.

+ Nutibus et susuris non utendum.

41

Facetus 39.
Br. 45:

Disce puer sitiens, quem dat sapientia, fontem
Clausum quinque seris: tenet hunc celsum prope montem.

Z. 117.

Du durstend kindt, ler mit wisszheit⁺
Den brunnen den sie dir bereyt
Der mit funff schlosz beschlossen ist
Vnd by eim hohen berg vsz fluszt.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 413:

Lieue kint, oftu gaes te leerne, So vrach dicken ende lere gherne;
Wes vernemel ende ghedinc, Ende leere vort gheleerde dinc:
Dus moghestu alle slotele ghewinnen Vander vroedscap in dinen zinnen.

Buchler 78:

Discere ne pigeat, studio sapientia crescit,

Discenti sophiae ianua sponte patet.

Buchler 283:

Quaere, recorderis, retine, librosque reuolue,

Indugredi sophiae si penetrale voles.

vel:

Vt tibi dia suas tribuat Sapientia claues,

Quaere, stude, retine, moxque petita feres.

+ De quinque seris sapiente.

42

Facetus 39.
Br. 36:

Quere, recordare, retine, lege sepe relecta;
Sic tibi dat claues omnes sapientia recta.

Lees: recorderis.

[p. 40]

Z. 91.

Such, gedenck, behalt, lysz fur vnd fur;⁺
So gybt all wyszheyt die slussel dir.

Teutonice (Ontbreekt).

Hetzelfde distichon van Facetus komt straks (44) andermaal bij Brant voor, doch met eene andere vertaling.

+ Quomodo sapientia querenda.

43

Facetus 39.
Br. 46:

Doctorem reuerere tuum, sapientia primam
Sic tibi dat clauem: linguam quam dicis opimam.

Lees: discis.

Z. 121.

Dyn lermeyster in eren hab
So gibt die wyszheit dir dar ab
Den ersten schlussel, such dar by
Die zung die dir wol fruchtbar sy.

Teutonice 154:

Wolt du van dyme meystere leren
Den salt du forten da by eren
Dat ys der wij sheyt eyn begin
Wolt du der voirder hayn gewin

B.v.S. 177:

Dinen meester moetstu ontsien, Sultu der leeringhen plien;
Ende wilture bi comen te eeren, Du moets ghewillike leeren.

44

Facetus 39.
Br. 47:

Quere, recordare, retine, lege sepe relecta;
Sic omnes claues tibi dat sapientia recta.

Lees: recorderis.

Z. 125.

Gedenck, behalt, lisz, wider lisz
So werden dir in diser wysz
All schlussel die dye recht worheit
Zu allen schlosz des brunnen treit.

Teutonice 155:

Veyr dinck dijr dar zo hilpen mugen
Vragen halden ind gehugen
Dycke lesen ind weder lesen
Doynt dych volkomen id wijs heyt wesen

B.v.S. 413:

Lieue kint, oftu gaes te leerne, So vrach dicken ende lere gherne:
Wes vernemel ende ghedinc, Ende leere vort gheleerde dinc:
Dus moghestu alle slotele ghewinnen Vander vroedscap in dinen zinnen.

Buchler 79:

Multa rogare, rogata tenere, retenta docere,
Haec tria discipulum faciunt superare magistrum.

vel:

Vis subito optatam studii contingere metam,

Saepe roga, retine, rite retenta doce.

vel:

Qui rogat, et retinet, repetitque, docetque sodales,

In studiis laudem praeripit ille suis.

45

Facetus 40.
Br. 48:

Femineo sexu nunquam tu praua loquare;
Sed quascunque vides, pro posse tuo venerare.

Lees: F.n. de sexu pr. l.

[p. 41]

Z. 129.

Frowlichem geschlecht red ubel nit⁺
Sunder ere sye zu aller zit.

Teutonice 74:

Nummer en salt du sprechen quayt
Vp vrauwen verstant den rayt
Mer mit allen vlise sere
Salt du en doyn ind sprechen ere

B.v.S. 453:

Vrouwen eere na dine machte, Ne sprec van hem no quaet no lachter.

Lksp. III, 4, 429:

Vrouwen ende joncfrouwen, Al gaensi buten trouwen
Oft al sijnsi wandelbere, Nochtan soe doet hen altoes ere,
Daer ghi moght, lude ende stille, Omder goeder vrouwen wille;
Want der goeder vrouwen, wats ghesciet, En machmen te vele eren doen niet.

Buchler 210:

Femina nulla tibi verbis temnatur iniquis,

Illam sed meritis laudibus vsque feras.

+ Mulieribus non obloquendum.

46

Facetus 42.
Br. 49:

Rusticus est vere, qui turpia de muliere
Dicit: nam vere sumus omnes de muliere.

Z. 131.

Der ist warlich ein bur genandt
Der von frowen seit vner, schandt:
Dan wan wir all recht nemen war
Sint wir von frowen kumen har.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 455:

Dune moetse niet met quaetheit domen, Want wi sijn alle van vrouwen comen.

Buchler 210:

De grege femineo quisquis non fatur honeste,

Ille mihi rursus non sat honestus erit.

Buchler 212:

Femineam turpi dictis factisve cohortem

Labe notans, certe terque quaterque malus.

Buchler 279:

Omnis honestatis laudisque videtur egenus,

Qui vult femineum vituperare genus.

vel:

Qui muliebre genus merito defraudat honore,

Plus satis in sese rusticitatis habet.

vel:

Rusticus est, mulier cui fastiditur honesta,

Amittitque sui nominis omne decus.

47

Facetus 41.
Br. 44:

Si tibi sit coniunx semper parere parata,
Excolat hanc, veneretur eam, tua gratia grata.

Z. 115.

Ist dir din frow willig bereit⁺
Ere sy mit gnad vnd gunstlicheit.

Teutonice 24:

Hays du eyn wijff zoir ee genomen
Wilt sy dijns willen gerne romen
Dye salt du eren ind lieff gewinnen
Van hertzen ind van sinnen

+ Bone vxores diligende.

[p. 42]

B.v.S. 457:

Goet man, oftu moghes verstaen Dat di dijn wijf es onderdaen,
Doe hare vor die liede heere, Hebse wert ende minse zeere.

48

Facetus 43.
Br. 50:

Si tibi sit coniunx linguaque manuque rebellis,
Ne secum damneris, eam de iure repellis.

Z. 135.

Hastu ein frow die widerig⁺
Mit handt vnd mundt dir alzyt sig,
Von recht tribst du si wol von dir
Dasz du nit werdst verdambt mit ir.

Teutonice 82:

Si neqnam fuerit tibi lingua manusque rebellis,
Ne secum damneris, eas de iure repellis.
Hays du eyn zonge dye ys loys
Eyn hant dye ys truweloys
Dye hau aff ind vley
Ee dijr schade da van geschey

Lksp. III, 9, 83:

Maer verret u van hare (quade wijf), dats mijn raet,
Want bi hare te sine dats quaet....
Daeromme eest wijsheit dattie man
Hem verret van hare, op dat hi can.

Het is opmerkenswaardig, hoe (onbeholpen?) de in Facetus gegevene raad om zijne weerspannige vrouw van zich te verwijderen - waarbij alzoo de echtscheiding voor wettig verklaard wordt - hoe dit in Teutonice vervangen wordt door den raad om zijne tong en hand, als ze niet willen deugen, af te houwen. - Handiger ging in dit opzicht te werk de prediker in het Magdeburgsche Hs., (zie de Inleiding) die, om onder zijne kloosterlingen - bij wie dit onderwerp ook geheel ten onpasse zijn zou - over de Echtscheiding te kunnen zwijgen, dat repellere van Distichon 43 overbracht op den weerspannigen bediende in Distichon 45. Die beide disticha vereenigende - zoo als hij zulks gewoon is - schreef hij dus:

Si tibi sit seruus, hunc sub pede semper habeto,
Ne nimis elatus faciat tibi damna quieto:
Si tibi sit nequam, linguaque manuque rebellis,
Ne secum damneris, eum de domo (l. aede) repellis.

Wanneer du heffst eynen knecht,

Holt en vnder de vote, so deistu recht.

Vp dat he nicht in ouermüd vnd houerdicheid,

Wan du in rasten bist, ienigen scaden deit:

Isset dat he dy ock mit werken deit vngevuch

Vnd is dy med syner bozen tungen weder genuch,

So schaltu em uth dinen huze iaghen,

Wiltu mit em nicht qualem in der verdomiden plagen.

+ Rebelles vxores abigende.

49

Facetus 44.
Br. 51:

Si tibi sit natus, peccantem corrige natum,
Ne ve suum libitum parcens mereare reatum.

[p. 43]

Z. 139.

Hastu ein sun, stroff in mit rut⁺
Wan er vnrecht vnd sunden dut
Das nit im losszst sym wyllen noch
Du sund verdienst vnd gotts roch.

Teutonice 25:

Hays du eynen son der sere misdeyt
Den salt du castyen ys yd dijr leyt
Myt schelden ind mit worden warnen
So en darff du sijnre misdayt niet arnen

B.v.S. 409:

Die spaert die roede, hi aet sijn kint: Vrient, ne spare niet een twint,
Dune scelds dijn kint, als het mesdoet, Of slaet, of bluwet: het es hem goet.

Lksp. III, 4, 285:

So wanneer u kint misdoet, So castijttet mitter spoet,
So dat ghi in gheenre tijt Occusoen sire quaetheit en sijt.

Buchler 45:

Si tibi sit natus, virgae ne parce, sub annis

Pubertatis adhuc, dum mala vita sua est:

Quem si permittis vetitis affectibus uti,

Falleris, et poenas experiere graues.

+ De correctione filiorum.

50

Facetus 45.
Br. 52:

Si tibi sit seruus, hunc sub pede semper habeto,
Ne nimis elatus moueat tibi damna caueto.

Voor caueto geeft Teut. en Magdeb. Hs.: quieto.

Z. 143.

Hastu ein knecht denselben halt⁺
Vnder dym fusz, gebot vnd gewalt
Das er nit werd erhebt zu vyl
Vnd fug dir schad zu vnderwyl.

Teutonice 147:

Dine dener halt in forten
Ouch salt du yn den zoum curten
Off he wyrt dijr so stolt
Jnd schaden doyn des du niet en wolt

B.v.S. 461:

Oftu cnapen onder di heues, Dien du dranc ende spise gheues,
Houdse onder di bedwonghen.

Lksp. III, 4, 289:

Als ghi hebt goede knechte, Die u dienen wel te rechte,
Die en verheft niet te zaen, Want haer goede dienst waer ghedaen.

Buchler 295:

Si tibi forte suam seruus condixit opellam,

Effice praeceptis subsit ut ille tuis:

Cui si plus satis indulges, mox efferet hic se,

Atque tibi damni caussa frequenter erit.

+ Serui quomodo tenendi.

51

Facetus 46.
Br. 53:

Usque tuis facias vicinis tu quod ameris:
Sic tibi mane bono, dum queris habere, frueris.

Z. 147.

Du allzit den nachgeburen dyn⁺
Das du werdst liep geacht von in
So magstu suchen sunder clag
Das, so du suchst ein guten tag.

+ Vicini obseruandi.

[p. 44]

Teutonice 139:

Sic in pace bona quod noscis (poscis?) habere frueris.
Myt vlijsse ind ouch mit allen sinnen
Doe dat dych dine nabure mynnen
So machs du der hauen dijn
Gebruchen ind in vreden sijn

B.v.S. 555:

Cranc gheen ambacht met quader cure Ende verwerre niet dine ghebure:
Een quaet ghebuer es zeere tontsiene, Ende zware dinc elcx daghes te siene.

Lksp. III, 4, 293:

Hout in allen uren Te vriende uwe gheburen;
Want willen sire hem toe keren, Si moghen u eren ende onteren.

52

Facetus 47.
Br. 54:

Si qua nouerca tibi fuerit vel vitricus, esto
Gnarus, et allicias ipsos tibi corde modesto.

Z. 151.

Ob dir licht ein stieffmuter sy⁺
Oder stieffvatter, lug dar by
Bysz fursichtig, vnd reitz sy an
Das sy von hertz dich liep went han.

Teutonice 26:

Hays du steyffmoder off steyffuader
Dye dijr hart sijn beyde gader
Gebere as du des niet en gesins
Bys du mit guden sy verwins

B.v.S. 473:

Heefstu stiefmoeder of vader, Wes onderdanich hem al gader,
Ende pine bi nachte ende bi daghe Hoe du hare hulde moghes beiaghen.

Lksp. III, 4, 297:

Hebdi stiefmoeder ofte stiefvader, Die so suldi beide gader
Smeken in allen zinnen Ende mit duechden hem verwinnen.

+ Nouerca et vitricus amandi.

53

Facetus 48.
Br. 55:

Si tibi preuignus sit, ei tu confer honorem,
Sic populi laudem matrisque mereris amorem.

Z. 155.

Ob dir ein stieffsun sy, du an⁺
Im ere, so lobt dich yeder man
Vnd magst verdienen ouch dar by
Das dir syn mutter gunstig sy.

Teutonice 27:

As du steyffkinder hays dye ere
So moys dych dye moder sere
Dar vmb in yrme hertzen minnen
Ouch so machs du der lude loff gewinnen.

B.v.S. 477:

Eere dijn stiefkint ende ghef hem prijs, So moghestu in diere wijs
Der moeder hulde hebben daer of, Ende vander werelt prijs ende lof.

Lksp. III, 4, 301:

Hebdi oec een stiefkint, Al eest dat ghijt niet en mint,
Doet hem goetlijc: ets wel ghedaen. Des seldi groeten lof ontfaen.

+ Preuignus honorandus.

[p. 45]

54

Facetus 49.
Br. 56:

Si videas fratres inter se bella gerentes,
Neutri confer opem, sed eorum corrige mentes.

Z. 159.

Sichstu zwen bruder die do furen⁺
Zwuschen ein ander stritt, welst ruren
Jr keinen an, noch helffen im
Sunder stroff sie mit senffter stym.

Teutonice 140:

Suys du vnder eyn ander clispen
Brodere dye salt du berispen
Myt worden ind zo vreden setzen
Helpen irre en geyn noch letzen

B.v.S. 481:

Oftu sies twee broederen vechten, Dune moets no weder verrechten,
Noch den eenen noch den anderen Ne moetstu met vechten in hulpen standen.
Castise ende scheldse beede, Dus houdstu harer beeder vrede.

Lksp. III, 4, 305:

Alse twist ofte strijt es gheheven Tusschen broedere oft gheneven,
Soe en sijds met harre engheen; Maer valt in dat ghemeen,
Ende scheldse om dat sijt deden, Ende, oft ghi moeght, zetse te vreden.

Buchler 123:

Si fratres videas verbis certare minisve,

Armatave inter se coiisse manu:

Adfer opem neutri, dirimas sed proelia voce,

Et sis fraternae suasor amicitiae.

+ Bella sedanda.

55

Facetus 50.
Br. 57:

Raro conviva, ne consumptis cito rebus
In brevibus fias mendicus inopsque diebus.

Z. 163.

Halt wirtschafft selten, das verdust⁺
Din gut nit bald, vnd bettlen must.

Teutonice 118:

Tzo wyrtschaff salt du selden gayn
Vp dat dijn guyt niet balde wirt verdayn
Dat du niet in kurtzen dagen
Darffs armoit ind kummer klagen

B.v.S. 487:

Waerscepe selden die vriende dine, Dat dijn goet niet zeere dwine.

+ Commessationes vitande.

56

Facetus 51.
Br. 58:

Te tua mensa colat, sic non similabere scurris:
Dedecus est si discurris, aliena ligurris.

Lees discurrens a.l.

Z. 167.

Las mit dym disch benugen dich⁺
So wurstu nit eim hoflecker glich
Es ist schand wer dar affter loufft
Vnd fremden sleck mit vnzucht koufft.

Teutonice 103:

Dijns selffs tafel salt du ouen
Wolt du dych in eren prouen
Mer wolt du as die lodder gayn
Vmb vremde spyse dat ys mistayn

+ Noli parasitari.

[p. 46]

57

Facetus 52.
Br. 59:

Dum cibus extat in ore tuo, potare caueto:
Nec ciphis offare decet, nec in ore repleto.

Z. 171.

Wyle in dym mundt die spis noch ist⁺
Hut dich zu drincken alle frist
Nit zimpt sich das man suppen mach
Im drinckschir oder vollen bach.

Teutonice 130:

In ciphis offare decet, non ore repleto.
Nyet en drinck in eyniger stunde
As du spyse hays in dem munde
Jn dem munde nyman soppen en sal
Doch steyt yd in dem nappe wal

B.v.S. 656:

Die wile dat spise es in dinen mont,

So drinc, no suup, want inden coppen..........

Lksp. III, 4, 311:

En drinct oec niet die stont Dat ghi broet hebt inden mont.
Inden nap oec, des bedinct, Daer een ander met u uut drinct,
En sopt niet; want sijds ghewes Dat dat onhoefsheit es.

+ Quomodo bibendum.

58

Facetus 53.
Br. 60:

Offat in ore rudis, asinus quoque mingit in vndis:
Desipis, in cacabum si frusta remorsa retrudis.

Lees: retundis, om het rijm te behouden.

Z. 175.

Ein grober esel macht im mundt⁺
Ein supp, vnd seycht ins wassers grundt:
Wer abgebissen stuck der spisz
In die blat leitt, der ist nit wysz.

Teutonice 131:

Der gebuyr soppet in dem munde
Der esel pyst vp wassers grunde
Van dem brode bijst der sot
Jnd stycht yt weder in dem pot.

+ Frusta morsa non reponenda.

59

Facetus 54.
Br. 61:

Non panem, quem vis in disco mittere, morde;
Nec mappa tergas nasum madidum tibi sorde.

Lees: in discum.

Z. 179.

Nit bys noch ku das brot vor hyn
Das du leist vff das teller dyn;
Ouch wisch din nasz zu keiner frist
An zwaheln, die fucht rutzig ist.

Teutonice 116:

Van brode bijs niet vmb geyne sachen
Da van du soppe wilt machen
Dye nase ouch niet en wyssche
Mit der dwelen van deme dissche

Lksp. III, 4, 317:

Broet oft spise, wildijt weten, Daer ghi eens ane hebt ghebeten.
En stect int scotele niet weder, Maer legghet vore u neder.

[p. 47]

60

Facetus 56.
Br. 62:

Qua tegeris non veste manus siccato madentes,
Nec mappa dentes tergas oculosque fluentes.

Z. 183.

Nit druck din nas, hend, mit dym kleidt⁺
Das du hast an din lyb geleidt.
Druck an die hantzwebel ouch nit
Din zen vnd fliessent ougen glidt.

Teutonice 117:

En wysche ougen noch zende
Myt dem dischlachen nase noch hende
Nycht en druge mit dyme kleyde
Want sy brengen schande beyde

B.v.S. 607:

Ne droech oec niet dine oghen beede Met hemde, sleppe of met cleede.
Dune sult met scolaken wriuen no droghen Vule tande ende zeere oghen.

Voor het eerste oghen zou ik nu liever willen lezen handen.

Buchler 204:

Immundos nitidae ne mucos illine vesti,

Nec sicca impuras hac madidasve manus:

Neue oculi fluxum mensae superaddita mappa

Sistat, nec dentes tergeat illa tuos.

+ Non tergende manus in vestes.

61

Facetus 57.
Br. 63:

In propriis rebus laus est, si largus haberis:
Dedecus alterius large res dando mereris.

Z. 188.

Wer milt ist in sym eygnen gut⁺
Den selben man vast loben dut:
Wer fremde gut gibt mit milter handt
Derselb verdient dar von gros schandt.

Teutonice 113:

Hays du guyt ind bys du riche
Dat salt du geuen mildeliche
Eyns anders haue salt du sparen
Wolt du in eren dich bewaren

B.v.S. 535:

Van niemens goede dan van dijn Ne wes milde, so waert mach sijn:
Dune moets vut ander mans siden Ne gheene breede riemen sniden.

+ Elargiendum de propriis.

62

Facetus 58.
Br. 64:

Bis duo sunt, quibus extollit se quis sine norma:
Luxus opum, proles generosa, scientia, forma.

De omzetting dezer verzen was niet noodzakelijk.

Z. 191.

Vier ding sint der man gemeynlich⁺
On mossen uberhebet sich:
Zuflusz des richtum, adel gros
Vil kunst vnd schonheit uber mosz.

Teutonice 39:

Rijchdom adel ind wij sheyt
Js schoynde dan da by geleyt
Dat synt veyr sachen dye sich erheuen
Jn allen dye vp erden leuen.

+ Quatuor quibus homines superbiunt.

[p. 48]

B.v.S. 547:

Men seghet, dat sijn viere saken Die den mensche ouerdich maken:
Vorbaer gheslachte ende wetenthede, Rijcheit van goede ende scoenhede.

Lksp. III, 4, 331:

In vier dinghen, alsmen zeeght, Hem die mensche te [ver]heffene pleeght:
In gheboerte ende in rijcheit, In wive (l. wijsheit) ende oec in scoenheit.

Buchler 225:

Quattuor haec animos fastu mortalibus implent:

Nobilitas generis, magnus aceruus opum,

Denique multarum perfecta scientia rerum,

Formaque, quae grato membra colore notet.

63

Facetus 59.
Br. 65:

Si nihil ex istis te cognoscas decorare,
Non te magnifices, ne pro stulto videare.

Z. 195.

Erkennstu das nut solchs zier dich
Nit halt dich gros eym narren glich.

Teutonice 53

Bys du snode ind wolt dych gelichen
Jn zijrheyt ind houart den richen
So spricht man dijr du sijs eyn sot
Des haynt dye lude dan yren spot

B.v.S. 551:

Die hem hier omme ouerdich doen, Sie hebber iewet redene toe;
Maer hi es dom die hem verheuet, Die gheen van desen vieren heuet

Lksp. III, 4, 335:

Maer wijsheit en ghebiedt niet In desen te verheffene iet.

64

Facetus 60.
Br. 67:

A fumo, stillante domo, nequam muliere
Te remoue: tria namque solent hec sepe nocere.

Z. 201.

Du dich ab von des furesz rouch⁺
Vnd von eym trieffenden hus ouch
Vnd von eim schalckhafftigen wyb:
Die dry ding schaden dick dym lib.

Teutonice 146:

Eyn boys wijff ind eyn drufende dach
Jnd rouches vil doynt vngemach
Der driher nummer dich belade
Off du moyst irre hauen schade.

Buchler 87:

Quis neget esse malum, mala si dominetur in aede

Femina, si fumus, si pluvialis aqua?

vel:

Damna parit domui mulier mala maxima, eidem

Fumus cum pluuia non solet esse bonus.

Buchler 365:

Vxor iniqua, vapor, pluuialis et unda maritum

Desertis faciunt aedibus ire foras.

+ Tria valde nocentia.

65

Facetus 35.
Br. 40:

Quicquid agas non obijcias tua munera cuiquam:
Is mos vsque mouet mentem mulieris iniquam.

[p. 49]

Z. 103.

Was du dugst so halt niemans fur⁺
Die gaben die vsz gant von dir
Mit boszheit wurt bewegt al zit
Das frewlich gemut durch solchen syt.

Teutonice 120:

Js van dijr eyman goyt geschyet
Des en salt du gewagen niet
Want alsulche houerdige sede
Js bose wane (wiue?) gerne mede.

+ Munera non improperanda.

66

Jesus Sirach XIII, 20:

Omnis caro ad similem sibi coniungetur, et omnis
homo simili sui sociabitur.

Facetus 61.
Br. 66:

Duc tibi comparem morum sponsamque venustam,
Si cum pace velis vitam deducere iustam.

Lees: comparium.

Z. 197.

Nym zu der ee ein gemahel schon⁺
Die dir von sytten glich syg gethon
Ob du mit fryden wolst vollenden
Din leben vnd in ruwen enden.

Teutonice 149:

Duc tibi prole parem morumque vigore venustam
Si cum pace velis vitam deducere iustam.

As du truwen wolt eyn wijff
Jnd mit ijr leuen sunder kijff
Nym eyne dye dijr sy gelich
Jnd guder seden vlijsse sich

B.v.S. 543:

Vrient, oftu wilt huwen wel, Nem dijn ghenoet ende niemen el;
Nem die es van goeden zeden, So leedestu dijn lijf met vreden.

Lksp. III, 4, 327:

Wildi trecken te huwelike, Soe nemt en wijf u ghelike.

Buchler 181:

Ducere tranquillum si vis sine litibus aevum,

(Ni coelebs tibi sit vita probata magis)

Consortem tibi iunge tori, generisque probatis

Moribus excultam, diuitiisque parem.

Buchler 364:

Duc non dissimilem sponsam virtute venustam,

Si cum pace velis vitam traducere iustam.

+ Qualis vxor ducenda.

67

Facetus 62.
Br. 68:

Si tibi contingat te cum meliore sedere,
Versus eum nolito genu sub crure tenere.

Z. 205.

Ob sich begeb zu sitzen dich⁺
By eim der besser sy vnd rich
Welst nit gen im halten din knii
Das vnder dym beyn stecken sy.

Teutonice 54:

Sytz du by ymant dye ys meyrre
Dan du he sy knape off here
Nummerme dijr dat gesche
Dat du eyn beyn reckes ouer dat kne

+ Quomodo sedendum cum meliore.

[p. 50]

B.v.S. 667:

Oftu sits bi betren lieden, Hore, wat ic di bediede:
Ghesatelike moetstu di houden, Niet teen knie ouer tander vouden.

68

Facetus 63.
Br. 69:

Vultu maiori debes assurgere leto,
Non coniunctus ei, nisi iusserit ipse, sedeto.

Z. 209.

Du solt mit frolich gesicht vff stan⁺
Eym, der do sy ein erlich man
Nit sitz zu im geselt an sin syt
Es sy dan, das ers heis vnd bytt.

Teutonice 56:

Kumpt zo dijr eynich ersam man
Stant vp ind sprich em vrolich an
Mer niet en salt du sitzen gayn
By den he en wilt dan van dijr hayn

B.v.S. 663:

Ieghen heerscap moetstu vpstaen Ende blidelike ieghen hem gaen,
Ende sit neuen hem niet, dat besie, En ware of ment hiete di.

+ Assurgendum maiori nec coram eo sedendum.

69

Facetus 64.
Br. 70:

In quamcunque tibi non notam veneris edem,
Munda superficies terre donet tibi sedem.

Z. 213.

In welches husz du kumbst villicht⁺
Das dir sy frembd vnd kuntlich nicht
Ein reyne stat der erden by
Geb dir ein stul, do sitz du fry.

Teutonice 55:

Js dijr eyn huys vnbekant
Dar in du komps niet al zo hant
Vrage wye dijr eyn stoil werde
Mer setze dych neder vp dye erde

B.v.S. 589:

Ionc man, die coms in vremder steden,
Sit vp die suuer erde neder.

+ In humiliori loco sedes capienda.

70

Facetus 65.
Br. 71:

Cum pare constanti, si vis, potes ire decenter:
Si te precedat, tamen hunc (l. huic) permitte libenter.

Z. 217.

Wilt du, so magstu gon zymlich⁺
Woll mit eym, der sy dinen glich
Ob er doch vor dir anhyn wyl gan
Solt du in gern gon vor dir lan.

Teutonice 59:

Myt eren machs du dyme gelichen
By siner siden hene strichen
Ouch en yst dijrt geyne vnstayn
Leys du en get vur dijr gayn

B.v.S. 671:

Nv merc vort, wat ic di telle: Alstu gaes bi dinen gheselle,
Ganc neuen hem, ende of hi wille Voren gaen, ghedoech ende swijch stille.

+ Quomodo ambulandum cum socio.

[p. 51]

71

Facetus 66.
Br. 72:

Si tibi contingit, quod cum meliore vageris,
Post pergas, donec latus eius adire iuberis.

Z. 221.

Ob esz sich begeb dir, das gangstu⁺
Mit eim der besser sy dann du
Gang nach im, so lang bis er dich
Heiszt, an syn sytt gan tugentlich.

Teutonice 57:

As du mit eynen besseren geys
Dan du bys so ys mijn geheys
Dat du salt hinder deme gayn
He en wille dan dych an syne side hayn

B.v.S. 675:

Vort willic dattu mi verstaes: Oftu met vorbaren mensche gaes,
Bachten hem ganc tallen tiden, Hine hiete di gaen neuen sire zide.

+ Quomodo ambulandum cum maiore.

72

Facetus 67.
Br. 73:

Si peregre pergas, nunquam te iunge duobus:
Disparibus bobus nunquam trahitur bene currus.

Om het rijm te behouden schrijve men:

D. currus n.t.b. bobus.

Ook moet disparibus hier voor imparibus genomen worden.

Z. 225.

Ob du gast wandeln uber felt⁺
Nymer werd zweyen zu geselt:
Mit vnglich ochsen zuchet man nit
Den karren wol, zu keyner zitt.

Teutonice 60:

Geburt dijr beuerde zu gane
Nym niet zwene compane
Want vngeliche ossen den wayn
Selden wail gezogen hayn

B.v.S. 693:

Soekestu in weghe verden, Hen voeghet niet, gaestu di derden:
Alse dat ioc drie ossen draghen, Selden trecsi wel den waghen.

Lksp. III, 4, 329:

Want twee ossen onghelijc Trecken selden eenparlijc.

alwaar echter onghelijc niet beteekent oneffen in getal, maar ongelijk in grootte of sterkte.

+ Non ambulandum cum duobos.

73

Facetus 68.
Br. 74:

Si quis dignetur offerre ciphum tibi, lete
Accipias, modice potes, reddasque facete.

Z. 229.

Ob iemans wyrdig acht dich syn⁺
Dyr frolich but ein kopf mit wyn
Enpfach den, trinck wenig dar von
Vnd gib in wydder hoflich schon.

Teutonice 125:

Buyt dijr eyman sinen dranck
Nym vrolich ind sage em danck
Drinck en weynich ind gyff en weder
Mit zuchticheyt off setze neder

B.v.S. 591:

Of men di ter tafle biedt Den ap, ne wedersegghe niet:
Ontfankene ende drinc lettelike Ende gheuen weder houeschelike.

+ Quomodo poculum de manu alterius sumendum.

[p. 52]

Buchler 260:

Te si quando scyphi quisquam dignetur honore,

Accipe, sed modice, quod latet, inde bibe.

Mox reddatur (l. reddas et) ouans primo tibi contigit vnde;

Addantur grates, crureque fiat honos.

74

Facetus 69.
Br. 75:

Pauper et indignus si sis, effundito totum,
Et vacuum sibi redde ciphum, prius vndique lotum.

Z. 233.

Ob du bist arm vnd suffer nit⁺
So drinck alls vsz, das man dir but
Vnd gib im wyder ler den kopff
Doch wesch in vor, mit wassers tropff.

Teutonice 126:

Bys du arm wilt dijr schencken
Eyn mechtich man ind gyff dijr drincken
Drinck al vys ind wysch den kroys
So sait man dat du rechte doys

B.v.S. 595:

Bestu oec arem man of neder, Ne biet dijns drancs gheblijf niet weder,
Daer grote liede ter tafle sijn; Ghiet vut of drinc al vut den wijn,
Ende coele den nap ende settene weder Al ghecoelt ter tafle neder.

Lksp. III, 4, 321:

Alse enen groeten here gheniedt Dat hi u sinen nap biedt,
Soe drinct hoefschelec ende ghiet, dat Daer in blijft, in een ander vat,
Ende spuelt den nap al onghelet Eer ghine weder vore hem zet.

+ Quomodo bibendum.

75

Facetus 72.
Br. 78:

Quando ciphum capias, vtraque manu capiatur;
Et per vtrumque latus, non per labium, teneatur.

Z 245.

Wan du das trinckgeschir entphohst⁺
Beyd hend du byllich dar on loszst
Vnd halt es recht zu beider sydt
Mit zenen, lefftzen, halt es nit.

Teutonice 128:

As du drinckes off drincken salt
Den nap nym boislych in dine hant
Zo beyden siden niet mit den borde
So hels du guder seden orde

B.v.S. 641:

Hef vp metten handen dine Ter middewaert den cop met wine;
Ne heffene metten borde niet.

+ Quomodo assumendum poculum.

76

Facetus 70.
Br. 76:

Quando ciphum capies, aduerso non bibe dorso,
Nec facies offam de pane prius bene morso.

Z. 237.

Nit drinck mit abgewenttem ruck⁺
So du entpfochst das drinckschirr dyck
Noch mach kein suppen vsz dem brot
Das dir noch in dym mundt vmb gat.

+ Modus bibendi.

[p. 53]

Teutonice 127:

As man dijr ouch drincken geyt
So en keyr dych van den luden neyt
Van brode en soppe ouch nummerme
Mache da van du hays gebyssen ee

B.v.S. 655:

Eere houeschede makic di cont: Die wile dat spise es in dinen mont,
So drinc, no suup, want inden coppen....?....

Lksp. III, 4, 311:

En drinct oec niet die stont Dat ghi broet hebt inden mont --
En sopt niet; want sijds ghewes Dat dat onhoefsheit es.

Buchler 261:

Pocula si dentur vino zythove referta,

Ex his auersa fronte, caueto, bibas.

Atque cibus mansus cyathum labatur in ipsum,

Et potus fiat pinguis ut offa, caue.

77

Facetus 71.
Br. 77:

Mensa tibi cubitum nunquam sustentet edenti,
Sed recte sedeas: tecum seruito sedenti.

Z. 241.

Der disch sol dir vffhalten nit⁺
Din ellebog, zu essens zit
Sunder sitz vffrecht alle frist
Dien dem, der by dir sitzen ist.

Teutonice 105:

Sytze vp recht as du zo eyme essen
Myt anderen luden bys gesessen
Jnd dene dem dye mit dijr yst
As du an der tafelen byst

B.v.S. 659:

Ne lene met hellenboghe niet Vptie tafle, daer ment ziet.
Sit rechte ende diene dinen gheselle, Dat hi doghet van di telle.

Buchler 188:

Mensa tibi cubitum nunquam sustentet edenti,

Appositos, recto corpore, sume cibos;

De quibus vt tribuas aliis, qui forte verentur

Sumere sponte, domi sis memor vsque tuae.

Welke laatste woorden mij niet duidelijk zijn.

+ Non reclina super cubitum in mensa.

78

Facetus 93.
Br. 96:

Si tecum comedat, seruire memento minori,
Par tibi, tuque pari, tribuas cultu meliori.

Z. 317.

Gedenck ob ein minder esz mit dir⁺
Dien im mitt hertz, mut vnd begir
Doch bist du im vnd er dir glich
Halt in inn acht vnd mer erlich.

Teutonice 108:

Sytz dijr zu me essen eyman by
Dye dijr gelijch off besser sij
Mallich deyn dem anderen in den zijden
Mer la den besten zuy erste snyden.

De laatste regel moet de vertaling zijn van de door Teutonice geleverde lezing der laatste woorden da cultellum meliori. Vermoed mag alzoo

+ Quis honor conuiuis exhibendus.

[p. 54]

worden dat vroeger gelezen is tribuas cultrum meliori en dat alzoo onze Moralist, met een van deze twee lezingen voor oogen, geschreven heeft:

Ghef hem tmesse

d.i. stel hem in de gelegenheid zich zelf een stuk van het vleesch te snijden naar welgevallen. Mag daaruit alsdan vermoed worden, dat op den disch slechts één mes placht aanwezig te zijn? - Ook zou het bevel om aan zijn dischgenoot tmeeste te geven, vrij tautologisch wezen, als men reeds het bevel gekregen heeft om hem meerder toe te dienen dan zich zelven. - Terwijl mij intusschen het eerste gedeelte dezer Strophe niet helder toescheen, heb ik den hoogleeraar De Vries daarover geraadpleegd, die de goedheid gehad heeft, nevens eenige andere goede wenken, welke ik in dank heb aangenomen, mij het volgende antwoord terug te zenden: ‘Is de lezing dezer verzen juist, dan zie ik geene andere verklaring dan deze: Is iemand uw gelijke, en zijt gij aan hem gelijk, bedien dan elk (den zoodanige), daar ben ik mede te vreden. Hier kan ic op niemand anders slaan dan op den auteur, die raad geeft. De woorden van dien ghepayt ic bem kunnen dus niet anders zijn dan eene parenthese: daar ben ik mede te vreden, dat vind ik goed. Achter elc moet dan een komma staan en achter ic bem een komma-punt. - Men zou ook kunnen lezen:

Dien ghelijc, ende du ghelijc hem,
Dien elc van dien; ghepayt ics bem.

ic wordt dan ics d.i. ic bem des ghepayt. Maar 't kan ook best zijn, dat de verzen misschreven en corrupt zijn. Men kan hier niets anders doen dan gissen. - Het lat. minori is in elk geval niet uitgedrukt.’

79

Facetus 98.
Br. 100:

Si maior tecum comedens potauerit, esce
Non appone manus, sed ei mantile tenesce.

Z. 333.

Ob by dir ysszt ein grosser her⁺
Der an das drinckgeschur grifft so ler
Din handt nit in die schussel stosz
Sunder ergriff die zwebel blosz.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 633:

Wes oec gheliker wijs ghereet Te dienne hem die metti eet:
Entie wile dat hi drinct, Sone et selue niet een twint.

+ Reuerentia maiori exhibenda.

80

Facetus 111.
Br. 115:

In potum sufflare tuum nolito cibumque,
Ne sputo maculare tuo videaris vtrumque.

Z. 393.

Nit welst blosen mit narscher wyse⁺
In das tringkgeschirr, oder inn spise
Das man nit gedenck du welst dich flissen
Si beid mit dim speichlen beschissen.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 639:

Ne blaes oec niet in dijn eten,
Laat coelen, eer du beghints met eten.

+ Non sufflandum in poculum.

[p. 55]

81

Facetus 73.
Br. 79:

Cum pare si debes vel cum meliore sedere,
In qua parte velit fors ipse quiescere quere.

Z. 249.

Solt du dins glichen sitzen by⁺
Oder by eym, der besser sy
Frag du in, als ein gut gesel
Vff welcher syt er rowen wel.

Teutonice 66:

Cum pare si debes vel cum meliore iacere,
In qua parte thori velit ipse quiescere quere.

Salt du selffander slaffen gayn
Vp eyn bedde sprich lieff comppayn
An wilcher siden wilt du ligen
Des machs du gunst van eme krigen

B.v.S. 703:

Ende gheuallet dattu gaes slapen Bi dinen gheselle of betren cnapen,
Vrach hem eerst, lude of stille, An welcke zide hi ligghen wille.

Buchler 92:

Sede toroue, minor si sis, vsurus iisdem

Cum quoquam, loca ei prima tenenda dabis.

+ Honor sedendi.

82

Facetus 74.
Br. 82:

Cum quocunque tibi prope vel procul accidit ire,
Nomen et esse suum, quo vadat et vnde require.

Z. 261.

Mit wem es sich begeb zu zit⁺
Das du solt gon nach oder wit
Frog noch sym nam vnd wesen gar
War er wel, vnd wo er kum har.

Teutonice 64:

Myt weme du wandels verre off na
Vrage wan he kome des niet en la
Ouch frage vmb sinen namen da by
Ind war he wille off we he sy

B.v.S. 679:

Met wien dattu dachvaert wends Ende dien du niet en kens,
Vrach, waer hi wille ende wanen hi comt Ende hoemen sinen name noemt.

+ Diligens înuestigatio aduenarum.

83

Facetus 75.

Cum quocunque placet peregre tibi ducere gressus,
Si potes, hos teneas, quos es pro posse professus.

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 63:

As du mit eyme gesellen geys
Bedeuart so ys mijn geheys
Dat du niet me vp eynen dach
En vares dan he volbrengen mach.

B.v.S. 683:

Al si lanc of cort die dach, Ganc nemmeer, dan hi gaen mach
Dien du te gheselle te voren, Eer du porres, hads vercoren.

[p. 56]

84

Facetus 76.

Cum tibi sit pare vel pergas meliore peregre,
Quod velit ipse, velis: tibi sic capiet nihil egre.

Lees:

Cum pare si pergas vel cum meliore peregre,
Quod velit, ipse velis; tibi sic cupiet nihil egre.

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 62:

Salt du mit eyme beuart varen
Jnd wolt dych vur tzorne bewaren
Wat sijn wille ys dat sy der dijn
So moget ijr gude gesellen sijn

B.v.S. 687:

Ende dat hi wille, dat wille mede, So moghestu houden sinen vrede.

Lksp. II, 79:

Wes den enen doncket goet, Dat prijst die ander in sinen moet:
Wes deen den anderen niet en gan, Dair en wil die ander oick niet an.
Si en hebben nymmermeer geschil: Wes deen begheert dander wil.

85

Facetus 77.
Br. 80:

Si peregre pergas, semper de nocte quiescas;
Surgas mane, sed hospitium de luce capescas.

Z. 253.

Ob du gast wandlhen verr, vnd wytt,⁺
Lug, das du ruwgst des nachts all zit
Stand frug vff, suck die strossen din
Die herberg nym by tages schin.

Teutonice 65:

Wer beuerde varen sall
Dye raste des nachtes bekumpt em wal
Jnd mache sich vp des morgens vro
Des auontz zijtlich zu der roe

B.v.S. 697:

Bestu man die omme coep vaert, Of clerc die vaert te Parijs waert,
Sone vare niet bi nachte, Dat men dijn goet niet roue bi crachte.
Stant tiliken vp ende vant beiaghen Herberghe bi sconen daghe.

+ Quomodo peregrinandum.

86

Facetus 78.
Br. 81:

Inque domum ruffi nunquam facias tibi pausam:
Namque malignandi gerit in se denique causam.

Z. 257.

Such dir nit rug, noch fruntschafft susz⁺
Jemer, in eins rottfuchsen husz
Dan er ein vrsach in im treit
Das er zu schalckheit syg bereit.

Teutonice (Ontbreekt).

De lezing van den tekst ende bedriegen behoeft niet te worden veranderd in entie bedriegen; want het is een vaste Mnl. regel, dat een pronomen in nominativo wordt weggelaten, wanneer het correspondeerende woord in casu obliquo is voorafgegaan: Men vint ze ende bedrieghen is dus: ‘en zij bedriegen’. Bij goede schrijvers faalt die regel nooit. En alzoo behoefde v. 412 niet geschreven te worden Ende du sits, dewijl di was voorafgegaan. Zie Stoett, Syntaxis § 147.

+ Ruffos fugiendos.

[p. 57]

87

Facetus 79.

Ex apum iugulo, cerui lingua, canis ore,
A magnis pedibus caueas, blesoque lepore.

Dit distichon is noch door Brant noch door Teutonice opgenomen. Waarschijnlijk heeft geen hunner het verstaan. Aan het vernuft van mijn vriend Dr. Weinkauff ben ik deze zeer aannemelijke emendatie verschuldigd:

? stimulis apium, servi lingua, canis ore,
Acris equi pedibus caveas, blesoque lepore.

Dat er voor cervi lingua (in de Glosula door de bijvoeging van nam illa est venenosa verklaard (?), moest worden gelezen servi lingua, was mij wel reeds gebleken uit de woorden van onzen Moralist. - Even dwaas is de aldaar gegevene verklaring van ? magnis pedibus, id est, ab hominibus habentibus magnos pedes, nam tales non sunt audaces, daar toch slechts kan bedoeld zijn: Wacht u voor paerdenvoeten dat is: het achteruitslaan der paarden, dat een Grieksche spreekwijze is, ᾿Εκ τῶν ποδῶν ἱππείων, die Erasmus Adag. I, 3, 95, door Procul esto a pedibus equinis behandeld heeft en die door mij is toegelicht in mijn Erasmus bl. 329. - Hoe hier sprake zou kunnen zijn van kinderspele is niet wel te begrijpen. Men mag toch niet wel denken aan een ernstig voorschrift om voor spelende kinders (die iemand zouden kunnen omverloopen) zich even zorgvuldig te hoeden als voor kwaadsprekende bedienden, het achteruitslaan van een paard of de valsche woorden van vleiers. - Had onze Moralist een meer overeenstemmend voorschrift uit Facetus willen overnemen, dan had hij beter kunnen waarschuwen tegen het steken van bijen (stimuli apium) of het bijten van honden (os canis). - Meent men intusschen Kinderspele te moeten behouden, dan vermoed ik dat onze Moralist aan het balspel of het schieten met den boog zal gedacht hebben en wellicht in zijn Hs. van Facetus gelezen heeft ? pueri iaculo.

88

Facetus 80.
Br. 83:

Si qua velis emere, taxabis emenda modeste,
Nec minus aut maius iures: instabis honeste.

Z. 265.

Ob du wilt kouffen etlich ding⁺.
Schetz vberschlag das selb gering
Nit mer noch mynder darzu swer
Halt dich vff erberkeit vnd eer.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 707:

Oftu coeps spise of ander dinghen, Du moetse houeschelike dinghen;
Handelse niet onhouescheleke, Dat men gheen quaet daer af ne spreke.

+ Que circa emptionem attendenda

89

Levitic. XIX, 13:

Non facies calumniam proximo tuo.

Jesus Sirach X, 6:

Omnis iniuriae proximi ne memineris, et nihil agas in
operibus iniuriae.

[p. 58]

Facetus 81.
Br. 84:

Obliquo nullum debes corrodere dente
Et liuoris acu nunquam tu punge latente.

Z. 269.

Du solt nit mit eim lincken zan⁺
Nagen, noch roden ouch yeman
Stich heimlich nit zu dheiner zit
Din eben mensch durch hassz vnd nidt.

Teutonice 83:

Du en salt nyman zo rugge knagen
Durch has boisheyt van yeman sagen
Ouch salt du stechen alzijt miden
Vrunt mit heymlichen niden

B.v S. 497:

Wachti, vrient, van achtersprake, Dattu niemene dor wrake
Noch dor nijt ne spreecx lachter, Daer scande hem mach comen achter.

Lksp. III, 4, 471:

Scuut altoes achtersprake; Want dat es die quaedste wrake
Entie scandelecste, waerlike, Die men doet op ertrike.

+ Nulli obloquendum.

90

Prov. Salom. XXVII, 2:

Laudet te alienus, et non os tuum; extraneus, et
non labia tua.

Facetus 82.
Br. 85:

Si quem precellas, super probitatis honore
Non iactes, quia laus proprio sordescit in ore.

Z. 273.

Ob iemans uberhebet sich⁺
Das er von ere vnd gut syg rich
Nit rum dich, dann zu aller stunt
Lob stincket vsz eim eygnen munt.

Teutonice 86:

En loue dich niet dat ys mijn rayt
Der eyn ander niet en hayt
Des salt du dych gebagen neyt
Dijn eygen loff dijr schaden deyt

B.v.S. 511:

Ne ghef oec niet in gheere wijs Van dinen doene di seluen prijs:
Prijs ne dinct mi niet goet In sgheens mont, diese selue doet;
Laet di andere liede prisen Van dienen doene; dus doen die wise.

Lksp. III, 3, 253:

Is u ere of doghet gheschiet, Dat en suldi voort segghen niet:
Want lof in eyghenen mont Wart onsuver talre stont.

Buchler 161:

Sis licet immodico laudis succensus amore,

Laudibus ipse tamen te celebrare caue.

vel:

Sordescit propriis laus quaelibet edita labris:

Sola, peregrino quae venit ore, placet.

vel:

Sis virtute licet multis praestantior vnus,

Non tamen illius te meminisse decet.

vel:

Si bene quid facias, ne te laudaveris ipse,

Os te fac verum praedicet alterius.

+ Non laudes tua facta nimis.

91

Facetus 84.
Br. 88:

Nocte dieque mane cubiturus vespere plaudes,
Hospitibusque tuis, dum discedis, dato laudes.

Betere lezing van de eerste woorden geeft Teutonice.

[p. 59]

Z. 285.

Bisz guter ding beyd frug vnd spot⁺
Wan man vff stat vnd schloffen gat
Wunsch yderman gutz wo du staszst
Gib lob dym wirt, wan du hien gast.

Teutonice 67:

Noctem mane, diem cubiturus vespere laudes.

Man loue die nacht as man vpsteyt
Den dach wanne man slaffen geyt
Ouch mach eyn ygelich sinen wyrt
Louen as he van eme virt

B.v.S. 711:

Danc dinen wert der houescheden, Of hi di sauons eeneghe dede.

+ Salutandi officium.

92

Facetus 83.
Br. 86:

Hospitibus letum debes ostendere vultum,
Vultus enim letus dandi duplicat sibi cultum.

Z. 277.

Du solt ein frolich angesicht⁺
Dym gast zu zeygen sin gericht
Dan frolich gesicht zwifaltet im
Die ere der gab mit danckbar stym.

Teutonice 104:

Du salt in allen tzijden sijn
Vrolich mit den gesten dijn
Wye wenich du zo geuen hays
Dat bessert allet eyn guyt gelays

B.v.S. 561:

Alse vremde gaste tote di tiden, Ontfancse wel ende macse blide;
Winne an hem redelike vrome, Ende doe so dat si weder comen.

+ Hilari vultu hospites suscipiendi.

93

Facetus 85.
Br. 87:

Irritare canem noli dormire volentem:
Nec moueas iram post tempora longa latentem.

Z. 281.

Nit welst anreytzen einen hunt⁺
Der schlaffen wil zu syner stundt
Beweg den zorn zu keyner zit
Der lange zit verborgen lyt.

Teutonice 145:

As gerne wilt slaiffen der hunt
We den verzornt zo der stunt
Dye ys geck ind we den zorn herwect
De vur lange zijt was bedect

B.v.S. 713:

Wacht achter weghe daer du gaes, Dattu hont no steecs no slaes:
Hout in allen dinghen mede Na dire macht der lieder vrede.

B.v.S. 521:

Dune moets gramscepe niet vpheuen, Die langhe te voren es vergheuen.

Lksp. III, 3, 1143:

Alse veete of discoort versoent es, En sal niement vermanen des
In arghe, in gheenre wisen, Want die veete mochte weder risen.

+ Antiqua ira non incitanda.

[p. 60]

Buchler 150:

Irritare canem, somni qui munera carpit,

Crabronumve caue fuste ciere fauos;

Nec refricanda vetus, modo sit bene sana, cicatrix,

Et super antiqua lite tacere bonum est.

94

Facetus 87.
Br. 91:

In proprie speres, fora dum petis, ere crumene:
Fallitur ad fora spes, dum burse sunt aliene.

Z. 297.

Vff eignen seckel dich verlosz⁺
Wann du zu merckt gost oder strosz
Der kramer wurt betrogen vil
Wer vff frombd seckel merckten wil.

Teutonice 136:

Pennynge salt du dich bewaren
As du wolt zo marte varen
Want eyns anders budel luycht
Jnd den kouffman ducke bedruycht

B.v.S. 527:

Ne ganc ter maerct niet vp hopen Dattu vp anders borse sult copen;
Want wi sien met onsen oghen, Dies pleghen, si sijn dicken bedroghen.

Lksp. III, 3, 231:

Die op anders belof tiet Ter merct om te copene yet,
Moet dicke keren onghecocht: Dits dicke ter waerheit ghebrocht.

Buchler 191:

Si vis mercari, propriae confide crumenae:

Aeris quantum in ea, tanta futura fides.

Institor egrediens, loculis confisus alius,

Mercibus absque domum saepe redire solet.

+ Non in aliena bursa confidendum.

95

Facetus 86.
Br. 89:

Compescas os arte male ne praua loquatur,
Ne malus irrumpat fetor, latrina tegatur.

Z. 289.

Lug vnd gesweig mit kunst din mundt⁺.
Das er nit arges red all stundt
Als sol man decken das schyszhusz
Das beser gestanck nit gang dar usz.

Overeenkomstig Brant's opvatting van dit distichon zou in den tekst van onzen Moralist, in plaats van stopt sinen mont, moeten geschreven worden stopt dinen mont. De bedoeling zou alsdan zijn: ‘Begint een kwaadgezinde tegen u te spreken, bedwing dan uwe tong en antwoord hem niet, opdat er geen verder krakeel tusschen u beiden losbarste, en veel leelijks voor den dag kome. Laat uw zwijgen als 't ware het deksel zijn, waar mede een kolk gesloten blijft, waaruit, zoo die geopend werd, een kwalijk riekende lucht zou opstijgen.’ Het is vreemd, dat Brant, voor het hier vrij overtollige en buitendien tegen het metrum strijdende male niet liever geschreven heeft tuum, waaraan hij toch wel moet gedacht hebben.

Teutonice (Ontbreekt).

+ Noli praua loqui

[p. 61]

96

Facetus 89.
Br. 93:

Nil super hoste tuo tua lingua minando loquatur;
Hostem namque suum munit, quicunque minatur.

Z. 305.

Din zung soll trowent reden niit⁺
Von dinen vynd zu dheyner zit
Dann wer sym vynd wil trowen vil
Der warnet in dar durch by wil.

Teutonice 84:

Hais du mit yman vede
Dem en dreuwe vro noch spede
Wye sinen vyant warnen wil
De sal mit worden dreuwen vil

B.v.S. 299:

Dinen viant, dien du toren Of quaet doen wils, dreech niet te voren;
Want die ghene, die des pleghen, Si bewarense daer ieghen.

+ Non esse minandum hosti.

97

Facetus 88.
Br. 92:

Est tibi summus honor cito soluere, solue libenter:
Si mihi credis, emes, vendes, viuesque decenter.

Z. 301.

Die groszst er die ich dir furhaldt⁺
Ist, das du gern bezalst, vnd baldt
Bezalstu gern, so gloub des mir
Du koufst, verkoufst vnd lebst in zyer.

Teutonice 35:

Sic tibi credit emens vendens viuesque decenter.

Bys du schuldich dat betzale
Willentlich dat steyt dijr wale
Wair du komps heltz du den sede
Dijn geloue styrcket sich da mede

B.v.S. 575:

Vrient, oftu goet borghen sult, So ghelt gherne dine scult.
Het es eene houeschede Wel te gheldene ende vrome mede.
Die wel ghelt heden, comt hi morghen, Men sal hem vele te houder borghen.

Buchler 286:

Hospes ut apposito potuque ciboque replesti

Viscera, quam solvas non decet ire prius.

+ Cito soluendum.

98

Facetus 91.
Br. 94:

Vltra quam vestis non extendas tua crura;
Nec nimis expendas, si viuere vis sine cura.

Z. 309.

Lug, vnd din beyn nit witter streck⁺
Dan din kleid lang syg, vnd gedeck;
Verzer vnd gib nit vsz zu vil
Wilt du on sorg leben by wil.

Teutonice 138:

Vltra quam vestis queat extendi, tua crura
Non extendantur, si viuere vis sine cura.

Wolt du dijn voysse vurder strecken
Dan dijn kleyder kunnen recken
Du moys in vngemache leuen
Jnd dinen voissen kelde geuen

+ Non prodigaliter expendendum.

[p. 62]

B.v.S. 531:

Dune moetsti niet vorder strecken Dan dine cleedre moghen recken:
Naer dien dattu neeringhe heues, So bedaerf di dattu leues.

Buchler 198:

Frigora ne laedant, vltra tua stragula nunquam

Crura manusve velis exseruisse tuas:

Si sumptus censum, reditusque impendia vincant,

Laetitiam luctus vitaque claudet inops.

99

Facetus 92.
Br. 95:

Qui plus expendit, quam rerum summa rependit,
Non ammiretur, si paupertate grauetur.

Het is opvallend dat hier bij uitzondering een rhythmus voorkomt onder de overige versus leonini.

Z. 313.

Wer mer vszgibt, verdut ein tag
Dan im sin gut ertragen mag
Der nem nit wunder ob er werdt
Mit armut vnd vnsald beschwerdt.

Teutonice. (Ontbreekt).

B.v.S. 980:

Datmen mindert ende niet toe doet,

Al ware die man van scatte rike, Hi mocht verdwasen cortelike,
So dat hi stelen of bidden moet, Alse hi heuet verdwaest sijn goet.

Buchler 103:

Quaerere, lucrarive nihil, consumere multum

Vicatim faciunt post rogitare cibum.

Buchler 104:

Si, cui sunt nulli reditus, expendere large

Res velit vsque suas, illico pauper erit.

Buchler 239:

Prodigus et quisquis consumit multa, lucratur

Pauca nihilve, brevi decoquit hoc quod habet.

Buchler 266:

Qui magis impendit, duro sulcatus aratro

Vbere prouentu quam sibi gignit ager,

Pauperior Codro tandem reddetur et Iro,

Pendulus aut atras in cruce pascet aves.

100

Deuteron. XXIII, 25:

Si intraveris in segetem amici tui, franges spicas et
manu conteres: falce autem non metes.

Facetus 90.
Br. 90:

In messem alterius noli tu mittere falcem,
Inque thorum caueas alienum mittere calcem.

Lees: ponere calcem.

Z. 293.

Nit wellest in eins andern ern⁺
Mit diner sicheln schuyden kern
Hut dich das du nit lassen wet
Din versen inn eins andern eebet.

Teutonice 34:

Eyns anderen korn aff zo snyden
Myt dynre sichelen salt du miden
Ouch huyde dich vur eyns anderen wijf
Wolt du bliuen sunder kijf

+ Fuge furtum et adulterium.

[p. 63]

B.v.S. 189:

Ne stec in ander mans coren Dine sickele niet, want du mochts toren
Ende lachtre daer af ghewaghen Of bi auenturen corten dine daghe.

101

Facetus 94.

Si tibi quis loquitur, vultum tu cerne loquentis
Et sua verba tue secretis insere mentis.

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 93:

Sal mit dijr reden eynich man
Den sich mit dinen ougen an
Wat he spricht dat wail intfanck
Ind setz yt harde in dinen gedanck

B.v.S. 351:

Als iemen spreket ieghen di, In sijn ansichte so sie,
Ende merc vaste in dien stonden Die wort, die gaen vut sinen monde.

Lksp. III, 3, 13:

Opten sprekere sal hi zien, Hi sal vele te bet van dien
Beide woort ende sin verstaen, Die uten sprekere dan gaen.

102

Facetus 96.
Br. 98:

Si te maiori peluis famuletur aquosa,
Illius ad manicas tua sit manus officiosa.

Z. 325.

Ob man das wasserbecken but⁺
Eim grossern dan du sygst, so behut
Das din hant vnderdeinstbar sy
But im das an sin ermel fry.

Teutonice 101:

Suys du dat eyn mechtich man
Wasser nimpt so grijff dar an
Jnd halt eme dye armen bouent vas
Ee sy van wasser werden nas

B.v.S. 605:

Ne dwach niet hogher dan hi dwaet, Die met di te dwane staet.

Volgens den bij Strophe 86 opgegeven regel behoefde achter Ende het pronomen du niet herhaald te worden, omdat di voorafgaat. Zie Stoett Syntaxis § 147.

+ Peluis attingenda manibus.

103

Facetus 97.
Br. 99:

Si videas opus esse, cibos succurre parando,
Sique necesse foret, mense famulabere stando.

Z. 329.

Ob du sichst das es licht not du⁺
Hilff das die spisz bereit werd zu
Vnd ob es not villicht wurdt syn
Stand vor dem disch, dien vnd schenck in.

Teutonice 102:

Bedarffmans as man essen geyt
Hilp dat dye spyse werde bereyt
Dene den dye sullen essen
Jnd zo der tafelen synt gesessen

+ Famulandum ad mensam.

[p. 64]

B.v.S. 625:

Ende of die spise niet te tijt Ghereet si, so zwijch ende ontbijt.
Help oec ghereden die capoene Of andere spise, daers es te doene.

In v. 417 behoort di bij prijs gheuen en bij heeten beide. Wel is het in 't eerste geval datief, in 't tweede geval accusatief; doch behoefde het niet herhaald te worden, naar den stijl van die dagen.

104

Facetus 100.
Br. 102:

Raro fideiussor vel nunquam creditor esto:
Multis huius enim geritur res fine molesto.

Z. 341.

Bisz nit mitschuldner oder burg⁺
Das man dich nit zu lestren wurg
Dan vilen gadt mit swarem end
Solch ding vnd handel zu der hend.

Teutonice 137:

Wolt du der lude burge werden
Jnd dat lange herden
Jnd dijn guyt den luden borgen
Du blijffs zom lesten in der sorgen

B.v.S. 487:

Waerscepe selden die vriende dine, Dat dijn goet niet zeere dwine;
Sulc es vrient, die wile dattu hem geues, Hine rouct niet dijns als du niet heues.

Buchler 308:

Nullius esto, licet rogiteris, nomine sponsor:

Si spondes, certa est noxa parata tibi.

vel:

Ne, si damna subire voles, vadimonia praesta:

Nemo suo prorsus vas fuit absque malo.

+ Sepe fideiubere nocet.

105

Facetus 101.
Br. 103:

Hec fugias: fastum, talosque, lupamque, tabernam,
Si decus et vitam tibi queris habere supernam.

Z. 345.

Flueh dis ding, hochfart vnd spiel⁺
Vor frouwenhusz, wurtzhuser ziel
Ob du das zier des lebens din
Wilt suchen, vnd den hosten schyn.

Teutonice 41:

Wolt du van gode hayn gegeuen
Jn syme riche eyn ewych leuen
So vlu houart ind dobbelsteyne
Tabernen ind vnkuysche wijff gemeyne

B.v.S. 203:

Vlie terninghe ende quade wijf, Leet in tauernen niet dijn lijf;
Diere vele hem houden an, Sietmen dicken arem man.

Lksp. III, 25, 107:

(Liede) die haren tijt gaerne Versliten in tavaerne,
Ofte oec mit dobbelspele, Daer archs of coomt vele --
Nochtan verliesen si, des seker sijt, Tleven dat duert sonder tijt.

Buchler 175:

Alea vitetur, mulierque et munera Bacchi.

Buchler 194:

Thaida qui fouet, ac cui luditur alea pernox,

Paupertate dies finiet ille suos.

+ Quatuor vitanda.

[p. 65]

106

Matth. VI, 6:

Tu autem cum oraveris, intra in cubiculum tuum, et clauso
ostio ora patrem tuum in abscondito; et pater tuus, qui videt
in abscondito, reddet tibi.

Facetus 102.
Br. 104:

Si bene vis orare deum, thalamum tibi claude:
Sic ipsi, qui cuncta videt, tacita prece plaude.

Z. 349.

Wilt du got betten spot vnd fru⁺
Gang inn din kamer, slusz die zu.
Also lob mit heymlichem gebet
Den, der all ding geschaffen hett.

Teutonice 10:

Wolt du dat god erhore dych
So an bede em heymelich
So machs du van eme sijn gewert
Got heymelicher beden gert.

B.v.S. 237:

Oftu Gode wilt wel anebeden, So bidt hem in verholne steden,
Dat hi di van sonden quite; Ne doe niet alse die ypocrite.

Lksp. III, bl. 22:

Als ghij wilt met innicheden Uwen sceppere aenbeden,
Soe doet den raet ter selver tijt, Op dat ghij mueght, dat ghij sijt
Alleene, daer ment niet en zie.

+ In secreto esse orandum.

107

Facetus 103.
Br. 106:

Si quis descendit ab equo, vel equum graue scandit,
Illius ad strepam manus obsequium tibi pandit.

Z. 357.

Ob von dem rosz abstigt yeman,⁺
Oder vffstigt swarlich, griff an:
Dan wer syn hant an steygreif leyt
Des dienstbarkeit wurt vsz gespreit.

Teutonice 52:

Si quis descendat ab equo vel equum graue scandat
Te presente, statim manus obsequium sibi pandat.

Sytz eyman swerlich vp sijn pert
Off klimpt dar van zer erden wert
Den hilp as du dat sijs
Da mit machs du gewinnen prijs.

+ Manus apponenda equitare volenti.

108

Matth. VI, 3:

Te autem faciente eleemosynam, nesciat sinistra tua quid
faciat dextra tua, - ut sit eleemosyna tua in abscondito.

Facetus 104.
Br. 128:

Des tacite, que das pro christi nomine quevis:
Exemplum dandi poteris sic dare cuiuis.

Z. 445.

Gyb heimlich alls das du gybst vsz⁺
Durch gottes willen vsz dym husz:
Alls magst du geben yedem wol
Ein byspill wie er geben sol.

+ Elemosina secrete danda.

[p. 66]

Teutonice 113:

Exemplum dandi spectatori dare cui vis
Des tacite que das pro christi nomine nimis.(?)

We vmbe got yt geuen wille
De doit heymlich ind stille
He en haue dan in syme sinne
Dat ouch eyn ander des begynne

B.v.S. 225:

Ghef dine aelmoesene stille, Ghewillike, dor die Gods wille:
Of openbare, moghestuse bieden In goeden exempelen anderen lieden.

109

Facetus 105.
Br. 107:

Rem, de qua loqueris, digito monstrare caueto,
Nec, dum fit sermo de ouibus, ad ouile videto.

Z. 361.

Von welchem ding du reden bist⁺
Zeyg das mit finger nit zu frist;
Den schaffstal solt nit sehen an
Wan du von schaffen red wilt han.

Teutonice 79:

We wysen niet gelaissen en kan
Vp dinck da he spricht van
Jnd mit den ougen dar vp seyt
De en weys guder seden neyt

B.v.S. 265:

Oftu sprekes van iemene hiet, So sie noch wise vp hem niet:
Het es eene dorperhede, Men doetre meneghen scamen mede.

Buchler 171:

Rem, de qua loqueris, digito monstrare caueto:

Non ad ouile vide, dum de oue verba facis.

+ Non demonstres digito rem.

110

Facetus 107.
Br. 109:

Quam cito descendis ab equo, calcar remouendum
Est de calce tuo, tibi sic iter aggrediendum.

Z. 369.

So bald du stigst ab von dem rosz⁺
Mach dir din fusz der sporen blosz:
Nit lasz sy an den versen stan
So mahst des basz den weg hien gan.

Teutonice 141:

As du van dyme perde steys
Jnd vrber schaffen geys
Dijn sporen salt du affdoyn
Jnd gayn in lersen off in schoyn

Buchler 96:

Quadrupedis, quo vectus eras, simul atque relinquis

Terga, pedes ne ultra calcar habere sinas.

vel:

Mox ubi liquisti spumantia terga caballi,

Libera calcaris sit tibi planta pedis.

+ Calcaria statim remouenda.

111

Facetus 108.
Br. 110:

Extrahe, si nimis est cuiuslibet ocrea stricta,
Si te maior sit: sint cetera cuncta relicta.

Lees: Si te sit maior.

[p. 67]

Z. 373.

Ob eim so vast sin styfeln sindt⁺
Zu eng, zuch die im vsz geswindt
Vor vsz ist er ein erlich man
So griff dar an, lasz all ding stan.

Teutonice 51:

As du suys dat eynich man
Sine larsen niet en kan
Vys gedoyn want sy synt enge
Hilp eme dat he sy vys gebrenge.

+ De ocreis ab aliis extrahendis.

112

Facetus 109.
Br. 111:

Pilea vel quicquid geris in capitis regione,
Si magno loqueris, seruisve deo, cito pone.

Z. 377.

Ob du redst mit eim grossen man⁺
Oder du wilt got dienen schon
Zug din hut, kap, barretlin ab
Lug, vff din houbt das nit behab.

Teutonice 75:

Dum magnis loqueris seruisque dei, cito pone.
Ast geuelt dat du salt klaffen
Myt heren ritteren off mit paffen
Do aff dijn kogel off den hoyt
So deys du as eyn hoisch man doyt

B.v.S. 261:

Ieghen dijn eerscap ende dijn prelaet, Daer di onder te doene staet,
Ghemoetstuse of wiltuse spreken, Du moets caproen ende hoet afsteken.

Lksp. III, 4, 97:

Als ghi yemene ontmoet, Siet dat ghine teerst groet --
Ghi sult ooc uwen caproen Jeghen den betren of doen.

Buchler 204:

Tegmine sit nudum, quoties affare precando

Coelicolas, homines conspicuosque, caput.

vel:

Siue precere Deum, seu homines afferis honestos,

Possideat vertex pilea nulla tuus.

+ Pilea et birreta detrahenda.

113

Facetus (Ontbreekt).

Brant 113:

Non iactes te facturum, quod nulla replere
Vis tua tota queat, ne mendax esse probere.

Z. 385.

Nit rum dich du welst dun ein tag⁺
Das din macht nit volbringen mag
Das du nit werdest geacht dar fur
Das nitt dan lygen sint inn dir.

Teutonice 87:

Enbage dich niet van sulchen dingen
Der du niet en machs volbringen
Wolt du dich bagen groisser mere
Man helt dich vur eyn logenere

B.v.S. 280:

Vermet di niet van eenegher daet,

Die du niet met dire cracht Vulleesten no vulbringhen macht.

+ Non promittas plus quam facere possis.

[p. 68]

Lksp. III, 3, 489:

Ic rade u dat ghi niet en bestaet Dinc die boven u macht gaet;
Want hets scande den man Dat hi niet volbringhen en can
Dinc die hi begonnen heeft, In wat state dathi leeft.

Buchler 159:

Viribus aggrediare tuis maiora caueto,

Ne sit omittendum, quod prius orsus, opus.

vel:

Non humeris patiaris onus, quod ferre recusent

Imponi, ne sub pondere deficias.

114

Facetus 113.
Br. 117:

Non extollaris, si sors tibi prospera cedat,
Nam deus ingrato tollit cito munera que dat.

Z. 401.

Nit vberheb dich vber al⁺
Ob dir gut, gluck villicht zu fal
Dan got sin gaben die er gytt
Dem vndanckberen nymbt all zit.

Teutonice 45:

Du en salt dich niet dar vmb erheuen
Hayt dijr got gelucke gegeuen
Got nympt dat he gegeuen hayt
As man eme geynen danck en sayt

B.v.S. 283:

Vrient, te meer verhef di niet, Al si dat sake dat ghesciet
Di een gheluc of goet gheual: Du moghes daer na verliesen al.

B.v.S. 517:

Vrient, verhef di niet te zeere, Al heuestu van onsen Heere
Meer gracien dan een ander doet, Eist conste, eist ionste, eist ander goet.

Lksp. III, 3, 299:

Daer omme en sal hem nieman Te zere verheffen van
Enen ghelucke dathi heeft, Want davonture dicke sneeft.

Buchler 137:

Turgida ne demens extollat pectora fastus,

Sors ubi terrenas accumulauit opes:

Praecipitem faciet ventosa superbia lapsum;

Nam premit instabiles lubrica Diva rotas.

+ Ex fortuna non superbiendum.

115

Prov. Salom. III, 11:

Disciplinam Domini, fili mi, ne abiicias, nec deficias
cum ab eo corriperis: quem enim diligit Dominus,
corripit; et quasi pater in filio complacet sibi.

Epist. ad Hebr. XII, 6:

Quem enim diligit Dominus, castigat, flagellat autem
omnem filium quem recipit.

Apocal. III, 19:

Ego quos amo, arguo et castigo.

Facetus 115.
Br. 119:

Non tristare nimis, si sors aduersa tibi sit,
Nam deus hos temptat, quos diligit atque reuisit.

Z. 409.

Nit trur zu vast ob dir zu fall⁺
Ein vngefel, noch gluckes ball
Dan got versucht die selben vil
Die er liebt vnd erwelen wil.

+ In aduersa fortuna non tristandum.

[p. 69]

Teutonice 47:

Nyman sich zo sere bedrouen en sall
Vmb vngelucke off vngeual
Want got sinen vrunt bekort
Dye hey lieff hait ind hilpt yn vort

B.v.S. 287:

Dune moghes oec niet dor eenighe scaden Alte groten rouwe laden;
Want dauenture es onghestade Ende wandel sere in hare dade.

Lksp. III, 3, 1229:

Ist dat u scade gheschiet, Daer omme en droevet niet --
Bevelet onsen here God al Ende hoopt dat hijt verstoren sal.

Buchler 44:

Quotquot amat Deus, et superae quos destinat aulae,

Hos lacrymis, morbis, verberibusque probat.

vel:

Quos pater aetherius dulci est complexus amore,

Hos gemitu ac damno suppliciisque premit.

116

Facetus 114.
Br. 118:

Quicquid agas, hosti nunquam tua damna loquaris,
Huicque tua nunquam de paupertate queraris.

Z. 405.

Alls das du dust lug vnd nit sag⁺
Dim fynd din schaden, noch dich klag
Von diner armut vast vor im
Er gewint sunst freud von diner stym.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 295:

Ontdec dinen viant niet Scade die di es ghesciet,
Of dinen commer, of dijn leet; Want hi verblijt, als hijt weet.

+ Hosti nihil conquerendum.

117

Facetus 116.
Br. 122:

In te si dominus, domina aut tua, commoveatur,
Dum cadit ira, nihil in eos tua lingua loquatur.

Z. 421.

Ob wider dich din herr vnd frow⁺
Beweget werd, lug wol vnd schow
Das din zung nit red wider sy
Bisz das der zorn nym won inn by.

Teutonice 78:

As dijn here vmb schulde dijn
Off dijn vrauwe zornich sijn
As sy des zorns vergessen hayn
So salt du yn ouch liggen layn

B.v.S. 743:

Alse dijn vrouwe of dijn heere Es vp di verbolghen zeere,
Antwoert hem een twint niet weder, Vor die gramscap es ghesonken neder.

Lksp. III, 4, 425:

Alse ghi iemene siet ghestoert, Soe en andwerd hem niet en woert,
Maer beid, alse die vroede pleghen, Tote dattie gramscap es gheleghen.

+ Non rebellandum contra iram superioris.

118

Facetus 117.
Br. 123:

Nuncia si tuleris coram magnate, loquere
Iussa brevis, tacite, vere, docte, lepideque.

Het rijm is beter behouden in Teutonice.

[p. 70]

Z. 425.

Bryngstu bottschafft eym der do sy⁺
Groszmachtig an gewalt, eren fry
Red kurtz was dir entpfolhen sy
Heymlich, wor, wol hofflich dar by.

Teutonice 76:

Nuncia si tuleris coram magnate, fer eque
Missa loquens tractim breviter docte lepideque.

As du vmb boitschaff wyrs gesant
Tzo deme dye mechtich ys bekant
Sprich kurtzlich kleirlich ind mit staden
Botschaff da du mit bys beladen

B.v.S. 275:

Oftu ieweren bodscap draghes, Wacht datture niet af beiaghes
......?...... Bi staden ende verstandelike.

+ Quomodo nuncia referenda.

119

Facetus 118.
Br. 124:

Si tibi quis dederit gratis bona, sumito grate:
Et data cum dante laudentur plenius a te.

Z. 429.

Ob yemans dir vergehens gytt⁺
Ettwas gutz, bisz vndanckbar nitt
Volkumentlich by sunder lob
Dynen vergober, vnd syn gob.

Teutonice 123:

As du van eyman zo vergeyffs
Syne gaue vntfangen heyffs
Dye gaue zo guden dancke haff,
Jnd danck eme ouch dye sy dijr gaff

B.v.S. 333:

Of dijn vrient eene ghifte heuet Ende hise di te dancke gheuet,
Al es soe niet te dinen wille, Groetere af scone, zwijch al stille:
Ne hebse onmare niet een twint, Danc hem dat hise di heuet ghesint.

Lksp. III, 3, 315:

Alse u u mate vrient Van eenre cleenre ghiften dient,
Die ontfaet danckelike, Hoe groot ghi sijt of hoe rike.

Buchler 218:

Nullius exiguum munus spernatur amici.

vel:

Munera parua sui nemo contemnat amici.

+ Sis gratus donanti.

120

Facetus 119.
Br. 132:

Si cupias iustum vel honestum noscere vere,
Infra tecta sui debes vtrumque videre.

Z. 461.

Ob du kennen begerst worlich⁺
Ein gerechten man oder erlich
So sich ir beider wisz vnd stat
So yder vnder sym tach gat.

Teutonice (Ontbreekt).

Buchler 336:

Si cui non constet, quis sit, vulgove putetur,

Vicini poscat iurgia, certus erit.

+ Quomodo honestas et veritas cognoscenda.

121

Facetus 123.

A quocunque viro missus quicunque tibi sit,
Docte sustineas, quodcunque malum tibi dicit.

[p. 71]

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 96:

Off eymans boden zu dijr komen
Jd sy zo schaden off zo vromen
Dat he dijr sait salt du nochtan
Horen as eyn wyser man

B.v.S. 359:

Boden, die te di ghesint comen, Eist te scaden of te vromen,
Laet hem segghen haren wille, Vploep di niet, maer zwijch al stille.
Men seghet int ghemeene diet: Bode en mach [men] ontsegghen niet.

122

Facetus 122.
Br. 126:

Rumoris fugias tu nuncius esse sinistri,
Nec sine re cupias tu nomen habere magistri.

Z. 437.

Hut dich nit wellest sin ein bot⁺
Einer bosen mer vnd missedot
Ouch nit beger das du welst han
Den nam eins meysters der nit kan.

Teutonice 80:

Du salt vleyn ind miden sere
Eymanne brengen bose mere
En ger ouch niet bys du versunnen
Eyn meyster heyschen sunder kunnen

B.v.S. 365:

Vrient, ne loep niet harentare, Om te horne quade niemare.
Slach loghene talre stonde Ende quade niemare van monde.

Lksp. III, 3, 93:

Alse ghi nuwe maren hoort, Die en moghedi niet zegghen voort --
So ist scande dat ghijt voirt bracht: Men mach wanen dat ghijt dacht.

Buchler 229:

Festinus nimium caue nuntius esse sinistrae,

Ingrataeque rei; grata repente refer:

Et sine re titulum nunquam sectare Magistri;

Sedulus in studiis esto, magister eris.

+ Noli esse rumigerulus.

123

Facetus 124.
Br. 133:

Noli maiorem te castigare super re,
De qua, si vellet, posset tibi dona referre.

Lees: damna referre.

Z. 465.

Du solst nit stroffen einen ser⁺
Der grosser syg dan du vnd mer
Von dem so er dir, wann er will,
Mag wydergelten schaden vyl.

Teutonice (Ontbreekt).

B.v.S. 385:

Vrient, hout dijns heerscaps vrede. Begrijpse niet van haren zeden
Vp auenture of si vergramen Ende di quaet daer naer af quame.

Buchler 19:

Ordine de primo caue multa loquare virorum,

Hinc ne forte tibi damna superveniant.

Buchler 296:

Si quem nactus herum es, famulare fideliter, eius

De fama loquitor semper honorifice.

+ Maior non reprehendendus.

[p. 72]

124

Jes. Sirach III, 24:

In supervacuis rebus noli scrutari multipliciter, et in
pluribus operibus eius non eris curiosus.

Facetus 125.
Br. 138:

Non intromittas de re, de qua nihil ad te
Spectat, ne stultum vel nequam quisque probet te.

Z. 481.

Nit stossz dich in ein sach lichtlich⁺
Die nit an gat noch ruret dich
Das dich nit yeder mog verstan
Ein narren, vnd boszhafftig man.

Teutonice 144:

Non intromitte (l. -tas) te de re que nihil ad te,
Nam stultum super hoc vel nequam quisque probat te.

We berichten vele besteyt
Dinck dat eme niet an en geyt
De moys krigen der lude spot
Als off he eyn schalck sy off eyn sot

B.v.S. 355:

Onderwint di van gheere daet, Die te di waert niet ne gaet;
Want du mochts varinghe maken, Dat al vpti soude becraken.

Lksp. III, 4, 383:

En onderwint u niet, dats mijn raet, Dier dinghe dier u niet en bestaet;
Want die hem alles onderwint, Werdter dicke bi ghescint.

Lksp. III, 4, 523:

Daer bi en onderwinde hem nieman Van dinghen die hem niene gaen an.

Buchler 88:

Vivere vis bene cum ratione, domestica curae

Sint tibi, sollicitent teque aliena parum.

Buchler 318:

Ne te sollicitent aliena negotia quidquam,

Illis iudicium noli adhibere tuum.

+ Non intromittendum se de rebus alienis.

125

Facetus (Ontbreekt).

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 150:

Coniugium monachale iugum crux inspiciatur
Hec in mente prius a te quam suscipiantur.

Wolt du eschaff ane gayn
Monich werden off dat cruce entfayn
Dye salt du alle vur betrachten
Ee du dych da mede wils behachten

B v.S. 373:

Die huwen sal, of in ordine gaen, Of ouer zee die cruce ontfaen,
Eer hijt begripe, bepense hem wel: Ne wese niemene te fel.

126

Facetus 127.
Br. 139:

Filia si tibi sit, cui vernat nubilis etas,
Claustri siue viri properes huic iungere metas.

Z. 485.

Hast du ein dochter die dar by⁺
Mannbar, vnd vffgewachsen sy
Jl, setz ein ziel ir zu der ee
Oder sie inn ein kloster gee.

+ Filiarum nuptie maturande.

[p. 73]

Teutonice 148:

Kompt dijn dochter zo den dagen
Dat ijr dye werlt begynt zo behagen
Gyff sy zo clostere off zo der ee
Ee sy eyt dorlichs ane vee

B.v.S. 379:

Vrient, oftu dochtren hubaer heues, Ic rade dattuse te manne gheues,
Of dattuse ieweren pijns te doene Met nonnen in religioene.

127

Facetus 126.
Br. 127:

Pro modico tibi non est offendendus amicus:
Gratia nullius spernetur, ni sit iniquus.

Z. 441.

Din frundt solt du erzurnen nit⁺
Vsz keyner vrsach die sich begit
Keins fruntschafft man verachten sol
Er sy dan bosz vnd schalckheit voll.

Teutonice 31:

Pro modico tibi non est offendendus amicus:
Nullus amiciciam contemnit ni sit iniquus.

Du en salt niet vmb kleyne sachen
Dinen frunt zo vyande machen
Nymant sinen vrunt versmeyt
He en sy nidich off wreyt

B.v.S. 343:

Dune moets oec niet om cleene saken Van dinen vrient dinen viant maken.

Lksp. III, 17, 101:

Want die zinen vrient begheeft Om een luttel dathi heeft
Ghedaen jeghen sijn (dijn?) gherief, En heeft den vrient niet herde lief.

+ Non aspernendus amicus.

128

Facetus (Ontbreekt).

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 135:

Ad quamcunque domum perrexeris, ante screato
Quam subeas, tussim moveas, et ad ostia stato.

Geys du in eymans huys da vore
Ruysper dych ind vur der dore
Blijff eyn kleyne wile stayn
Ee du vort dar in willes gayn

B.v.S. 585:

Eer du in die dore sult gaen, Die du vints besloten staen,
Saltu hoesten ofte spreken, Niet metter druust die dore vpsteken.

129

Facetus (Ontbreekt).

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 73:

Omnis homo, quacunque domo, qua lege fruatur,
Prouideat quando taceat vel quando loquatur.

Jn wylchen huys off in wylcher stat
Eyn eytlich sy da mircke dat
Wanne he sprechen sal off swygen
Da mit mach he loff ind ere erkrigen

[p. 74]

Buchler 168:

Commoda sunt fandi, sunt opportuna silendi

Tempora, quae certum noscere laudis erit.

vel:

Quando loqui deceat, quando deceatque tacere,

Prudentem tacita mente notare decet.

vel:

Felix est quisquis dicenda tacendaque callet.

130

Facetus (Ontbreekt).

Brant (Ontbreekt).

Teutonice 157:

Ecce bonos mores dans explicat (l. -cit) iste facetus
Si sapis hic flores virtutum collige letus.

Hye geyt facetus vys ind sijn leren
Van guden seden salt du niet keren
Bys du wijs lys hye blideliche
Blomen dye dych machen duychden riche.