Logo DBNL
Van minne spreken... Nederlandse mystieke teksten uit de 13e eeuw (1976)

Van minne spreken... Nederlandse mystieke teksten uit de 13e eeuw

(1976)–Anoniem Van minne spreken...–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Anonieme lyriek

In dit hoofdstuk zijn gedichten bij elkaar gebracht die enerzijds aansluiten bij de thematiek zoals die bij Hadewijch naar voren komt, maar anderzijds vooruit lopen op latere, veertiende-eeuwse mystici als Ruusbroec († 1381) en de Duitser Eckhart († 1327).

De eerste twee gedichten, Ay edele minne en Hoe mochtic dat gelaten, passen helemaal in het extatische klimaat van de Begijnenbeweging in de dertiende eeuw, waar ook Hadewijch toe behoort. In beide komt het motief van de onvoorwaardelijke minnedienst met al zijn vreugde en verdriet sterk naar voren. Wat dat betreft komen deze gedichten overeen met de Strofische Gedichten van Hadewijch. Maar ook het overwegend emotionele, affectieve karakter van deze lyriek, de persoonlijke strijd die er in wordt beschreven en het taalgebruik roepen het werk van Hadewijch in gedachten.

Op deze twee gedichten uit de school van Hadewijch volgt in dit hoofdstuk Mengeldicht 27, Een edel licht. De reden waarom het in dit hoofdstuk is opgenomen en niet bij de Mengeldichten zelf is, dat het niet aan Hadewijch kan worden toegeschreven. Het behoort tot de groep Mengeldichten waarvan de auteur (of auteurs) niet bekend is. Deze groep, die de gedichten 17 t/m 29 omvat, wordt daarom aangeduid als zijnde van pseudo-Hadewijch.

De mystiek die uit deze gedichten spreekt is minder hartstochtelijk dan die van Hadewijch. Het gaat meer om bespiegeling en didactiek dan om expressie van persoonlijke emoties. In Mengeldicht 27 treffen we de leer aan over de vonke van de ziel, die in de latere mystiek van vooral Ruusbroec een grote rol speelt. Die vonke is het licht van de ziel dat, altijd naar God gekeerd, God weerspiegelt en naar enicheit met Hem streeft.

Het is de God-weerspiegelende aanleg van de ziel tot de schouwing van God.

De overige drie gedichten van dit hoofdstuk bevatten eveneens thema's die thuishoren in de latere, meer reflexief getinte mystiek. Zo wordt bv. in Minnen natuere, naast het aan Hadewijch herinnerende motief van de onvoorwaardelijke minnedienst, ook de eis gesteld alle aardse zaken en beslommeringen te ontvluchten. Alleen dan is het mogelijk de drie-ene God in zijn eenheid te aanschouwen.

Deze vlucht van het aardse is ook in de gedichten O over hoghe Triniteit en Een subtile ghedicht van hogher godliker mynnen een belangrijk thema. In O over hoghe Triniteit is daarnaast veel aandacht voor de triniteit als een zuivere, bloote, simpel eenicheit, van allen namen onbevaen. Het genieten van die weselicheit is de hoogste zaligheid voor de ziel. Een subtile ghedicht...bevat motieven als: de ziel in zichzelf gekeerd, het edele licht dat de ziel boven de natuur uit voorlicht, de stille afgrond waarin de Godservaring plaatsvindt.

Ay edele minne
 
Ay edele minne, in minen beginne
 
So gavic di wijsheit minen sinne.1ev
 
Alsic uwer goetheit wart an inne,3
 
So volchdic hare dach ende nacht.
5
Als ic hare diende buten binnen,5
 
Doe wart verloren mine kracht.
 
 
 
Ay edele minne, laet mi niet dolen,
 
Ic ben geraect ter wreeder scolen.8
 
Mijn edel sinne sijn verloren,
10
Ontrouwe draget die roede mijn.10
 
Si gevet sware clage; dat icse draghe,1
 
Des moetic uten rade sijn.2
 
 
 
Ay edel minne, mijns herten quale
 
Sidi meester altemale.
5
Laet mi genesen, so doedi wale,
 
Want mine pine es alte groet.
 
Ghi kint mijn herte en grote smerte
 
Ende mine bitterlike noet.
 
 
 
Ay minne, die mi ter minnen brachte,
10
Ghi doet mi leven al tonsachte.10
 
Al haddic dusent manne crachte,
 
Ic verloerse op enen dach.12
 
Hebt mijns genade, edel minne,
 
Ghi siet datic nemmeer ne mach.14
 
 
15
Ay edele minne, mijns herten wonden
 
Laet di mi draghen ongebonden.16
 
Geboedijt, sciere haddic vonden17
 
Daer ic bi genase wel.
 
Ghi moget mi salven an alsent hallen
20
In minnen bat dan iemen el.15ev19-20
Hoe mochtic dat gelaten
 
Hoe mochtic dat gelaten, in souden leeren kinnen
 
Heme die1ev in den cruce ommi starf van minnen.
 
Kindic hem, so mindic hem, sone constix niet ontberen,3
 
Ic soude in sire minnen craft ende macht verteren.
 
Onkinne maect onminne; leider, magic wel seggen,
 
Die uuten rechten wege so lange gedoelt hebbe.3
 
Ic hebbe gedoelt, dat rouwet mi sere, al eist te spade;4
5
Om die grootheit sire ontfarmhertecheit biddic genade.
 
Genade doet hi elken die alles wille legen,6
 
Vremde saken achter laten ende al sijns plegen.7
 
Al sijns plegen ende in hem leven sonder faelieren,
 
Dat doet bekinnen mate der minnen ende die hantieren.
10
Alles vertien ende minnen hen, dats minne maken;10
 
Die wilt gedien, moet hem vrien van vremden saken.
 
Vremde saken benemen smake ende troest van binnen;
 
Die die wilt laten, hi mach geraken in na bekinnen.13
 
Int na bekinnen leert men minnen, ende achter setten14
15
Alle die dinge sonderlinge die ons letten.
 
Die meeste scade die noyt was ochte herte mochte kinnen,16
 
Dats dat wi noyt uure waren buten minnen.
 
Die buten minnen leeft, hi woent in die doot;
 
Al warict maer allene, nochtan waert jammer groot.19
20
Maer ic ne sach nie mester der minnen; wie sal minne leeren?
 
Ic peinse, dat ic mi sal van allen dingen keeren.
 
 
 
Mire herten gaste, eere ende raste, lief ende leven22
 
Willic dore minnen wille ende dore hare eere begeven.
 
Hoe mocht sijt dan gelaten, sine soude mi troest geven,24
25
Die in haren dienste wille bliven al mijn leven.
 
Wilt si oec dat ic sterve, ic ben altoes gereit
 
Doer haren wille tontfane, eist swaer, hert of wreit.1
 
Ic wille dor hare sterven ende anegaen die doot;
 
Al dat hare es bequame, dan es mi niet te groot.3
 
Gebiedt sijt mi, ic wille ter hellen gerne varen4
5
Ende hemelrike ontseggic selve sonder hare.5
 
Dit scijnt ongelove dat ic nu hebbe geleert,6
 
Maer hen es, op dat ment ter rechter wareit keert.7
 
Daer minne es, daer ne mach helle noch rouwe wesen;8
 
Die hadde die doot, quame hi ter minnen, hi ware genesen.
10
Minne es medicine alrehande quetssuren;
 
Daer omme willic hare dienen, hoe soet mi wert te sure.11
 
Die met suren avonturen al hare sinne12
 
Ende daer in duren, dat doet beruren den moet der minnen.
 
Als ic den tijt besie die ic hebbe leden14
15
Buten minnen, wordic van binnen soe tonvreden,
 
Dat mi en can getroesten hope noch goet geval;
 
Maer eer ix iet weet comt minne ende doets mi vergeten al.17
 
Dan wert mijn herte boven mi selven op geheven
 
In een bewondren, dan alre ierst beginnic leven.
20
In dat leven wert mi gegeven een rijc gewout:
 
Dat minne sal gilden - si es so milde - al mine scout.
 
Nu benic over ende hebbe coever van allen goede,22
 
Want selve die minne van minen sinne es worden hoede.
 
Minne es so faeliant, si wilt mi alles verlaten;
25
Dat ic hare noyt ontbleef, dat rouwet mi uutermaten.
 
Sine wilt negheen gewach hebben van minen gebreken;26
 
Van minnen doget en can men te vollen niet gespreken.
 
O minnen macht, van al mire cracht so sijt geloeft,
 
Die mijn herte van alder smert hebt verhoegcht.
 
O minnen nature, die mi in curen hebt genomen,4
5
In can geduren als ene uure merret u comen.5
 
Ende alse ghi sijt hier ende ghi dat vier ontstect der minnen,
 
Werdic soe in dole, dat mi al een cole dunct wat ic kinne.
 
Ic hebbe gehaect ende ben geraect in die suetheit der minnen.
 
Ic ben gemaect ende niet volmaect int vaste bekinnen:9
10
Ic scouwe met rouwen ene nouwe ontrouwe die mi noch let;
 
Ic kinne met sinne, dat minne van binnen mi daer uute wect;
 
Ic late, ic hate donmate der saken die mi dede dolen;12
 
Ic swige, ic nige, ic crige, ic blive der minnen scolen.13
 
 
 
Een innerich sien, alst mach gescien, wort mi gegheven,14
15
Dat ic niene gave om al hare have, die nu leven.15
 
Ute siene comt een raye in mire herten gront
 
Ende doet mi al vergeten dat mi noit was cont.
 
Die raye dore vliegcht mijn herte daer na sute locht;
 
Ay, wies ic dan gevoele, dat latic nu gecnocht.19
20
Als dlicht der minnen dus heeft dor scenen mine sinne,
 
So benic ierst gereet tontfane die edele minne.
 
 
 
Geloeft sijt minne, die mine sinne hebt gehoegcht
 
Boven al dat es, want mijs getes wat gi vermoeghct.23
 
Wat minne vermach, dats mijn gelach ende mine vriheit;
25
Si es al mijn gnouch ende ic haer gnouch in enecheit.
 
Mine moge scaden valsche rade noch vremt bedwanc,26
 
Ic ben verheven boven alle die leven in minnen lanc.27
 
Die herten fel, die waren snel op minen persoen
 
Met valschen oerconde, dats mi gesonde ende ewelec loen.1ev
 
Wat soudic achten van haren ambachten, die quaet seggen,
 
No meer no min wort hare gewin dan quaet hebben.
5
Van minnen es mi goet gesciet, dat makic cont
 
Den genen dien van fijnre minnen sijn gewont.
 
Ic ben gewont van minnen, dan willic niemen clagen,7
 
Maer wat mi minne gebiet, dat willic gerne draghen.
 
Der minnen slage willic dragen na mine macht,
10
Ende haer bedwanc benic te cranc: so geve mi cracht.10
 
Mine macht ware niet en dade sijt, die edel trouwe11
 
Die mi gewect heeft ende getrect uute allen rouwe.
 
Dat minne in mi comt hoe dat si, ine caent geweten;13
 
Maer dat si daer es benic gewes, daer ne wetic wat af spreken.14
15
Begerte, geloeve ende hop, daer ic met op ben comen,15
 
Dat wort mi int gebruuc der minnen al benomen.
 
Minne bloyt in mi ende ic in hare verwendelike;
 
Dat ic dan gevoele dunct mi hemelrike.
 
Dan wort mi cont der minnen gront ende hare hoecheit,19
20
Ende in haer widde dolic sonder arbeit.
 
Twonder dat ic verstaen in minnen hoecheit hebbe,
 
Dan mach herte begripen noch ine caent u geseggen.22
 
Maer een ewelec ceins boven al gepeins wert mi geboden,
 
Dat ic regneren sonder cesseren sal met gode.
25
In die diepheit es minnen arbeit mi sonder mesquamen,
 
Alsic scouwe minnen trouwe na hare getamen26
 
Ende ic dat kinne: dat trouwe der minnen es sonder gront,
 
Sonder gelike boven al goet rike ende ons wert cont.28
 
Hoe ict versta, een kinnen na dats also groet1
 
Als al dat god onder sijn gebod noch noyt geboet.2
 
Dits alle welde, volle joye ende hoghe salicheit
 
- Maer die afkeer geliket der hellen arbeit -
5
Alsic sie: een in drie ende drie ene enecheit,
 
Even gelike ende even rike ende ene majesteit,
 
Drie persone: den vader, den sone, den heilegen gheest,
 
Een wille, een minne, een wesen, een kinnen, een vrienscap meest.
Een edel Licht
 
Een edel licht lichtet in ons fijn,1
 
Dat wilt altoes dat wij hem ledich sijn.2
 
Die puere vonke, dat ghensterkijn,
 
Die levelicheyt der zielen mijn,
5
Dat enech altoes met gode moet sijn,
 
Daer lichtet god inne sinen eweghen scijn.
 
 
 
Dat es verborghen in ons binnen,7
 
Het en can redenne noch sin versinnen
 
Niet anders dan met bloeter minnen.
10
Si sijn overformet diet bekinnen10
 
Overnatuerleke uter vonken van binnen
 
In een godlec eenvoldich kinnen.
 
 
 
De toeval der menichfuldicheit13
 
Benemt ons onse eenvuldicheit,14
15
Also sente Jan ewangeliste seit:
 
Dat licht lichtet inder demsterheit,15ev
 
Ende niet en begrijpse dies lichs claerheit
 
In hare die donckere deemsterheit.1-2
 
 
 
Waren wij comen te desen lichte,
 
So waren wij ledich in sijn ghesichte
5
Van alre wise, van alre berichte,
 
Van alre storien, van alre ghedichte;
 
In een afgrondich onghestichte
 
Saghen wij dan dat licht inden lichte.
 
 
 
Scamt u, ghi die langhe hebt ghescenen,3-9
10
Dat u so langhe moet toeval menen
 
Ende onghewesent altoes cruept henen.9ev
 
Mochte eenvoldicheit u in hare ghewenen
 
Datse u met haren lichte hadde overscenen,13
 
So bleefdi van beelden, van formen ongherenen.
 
 
15
Ghi moecht u selven zere versien15
 
Dat ghi dat licht soeket buten met pertien
 
Ende in u gheel es ende u gheheel wilt vrien.17
 
Wilde derre philosophien
 
Sijn meester, sone mogdi u selfs niet lien
20
Noch niets achten, maer alles vertien.
 
 
 
Ay deus, hoe grote edelheyt
 
Es dese vrie ledicheyt,
 
Daer van minnen minne al ontseyt
 
Ende niet en soect buten haers selvesheyt,
25
Alse si die eweghe salicheyt
 
Hevet besloten in hare enicheit.
Minnen natuere
 
Minnen natuere
 
Gheneest quetsure
 
Ende alle pine.
 
Sijt in rueren4
5
Daer in te dueren
 
Ende vroem te sine.
 
 
 
Wilt met suren
 
Aventueren
 
Cracht ende sinne.7-9
10
Condijt verdueren,10
 
U sal berueren11
 
Godlike minne.
 
 
 
Al uwe cracht
 
Ende al u macht
15
Bestaet in minnen.
 
Si eest die wacht
 
Dach ende nacht
 
Na16ev u ghewinnen.
 
 
 
Dese vriendinne
20
Es coninghinne
 
Milde ende rike.
 
Wildise kinnen,
 
Keert u van binnen
 
Te hare ghelike.23-24
 
 
25
Onlede vlien,
 
Als mach ghescien,26
 
Maect hebleecheit
 
God te sien,
 
Een in drien,
 
In eenicheit.
 
 
5
Wildi kennen
 
Vrucht der minnen
 
Sonder aerbeit,
 
Houdt u binnen8
 
Ende wilt versinnen
10
Gods minnechleecheit.
 
 
 
Wildi winnen
 
Ende bekinnen
 
Ghewareghe doecht,
 
Gheeft der minnen
15
U versinnen
 
So ghi best moeght.
 
 
 
Hout uwen vlijt,
 
Dat hi te wijt
 
En sijn noch tinghe18-19
20
..........
 
..........
 
..........
 
 
 
In doechden snel
 
Te hueden wel
25
Hoverdechede;
 
Op niemant fel,
 
En suect niet el
 
Dan nederhede.
 
 
 
Ghi moet dienen
30
Ende verdienen,
 
Lopen, rennen,
 
Seldi regneren2
 
Ende jubileren
 
Metter minnen.
 
 
5
Zuect niet dan dienen,
 
Ruect niet verdienen,6
 
Laet u ter minnen.7
 
Na haer verseren
 
Seldi regneren
10
Na u versinnen.8-10
 
 
 
Sidi ledich
 
Ende ghestedich,
 
Houdi vrede,
 
God ghenedich
15
Es bereedich
 
Te uwen ghebede.15-16
 
 
 
Dat wij verstaen,
 
Dat si ghedaen18
 
In rechter minnen.
20
Dat doe God saen
 
Aen ons bestaen,21
 
Buten ende binnen.
 
Amen.
O over hoghe Triniteit
 
O over hoghe Triniteit,
 
Een oorspronc sonder beghinnen.
 
O bloote, simpel eenicheyt,
 
Daer alle dingen wonen binnen.2
 
 
 
O eenich één, ghi sijt so bloot,
 
Van allen namen onbevaen.4
5
Waer minen gheest daer in dinen schoot,
 
Soe waer alle mijn trueren ghedaen.
 
 
 
Och eenich één, weest mijn onthout.
 
Ghi hebt u in minen gheest ghebaert.8
 
Vrijt mi van allen menichfout,9
10
Diep in u ongheaerde aert.10
 
 
 
O eewich, onghescapen goet,
 
Gheeft my te kennen met u aenscijn12
 
Wat ghi u liefste vrienden doet
 
Die in u hoochste minne sijn.
 
 
15
Ghi sijt dat rijc der sielen mijn,
 
Gheen hert en cans te volle verstaen;
 
Och, wie dat daer sal rusten in,
 
Sinen arbeyt die is al ghedaen.
 
 
 
So wie Gode vercoren heeft,19
20
Te begeven alle dinc is hem cleyn.20
 
Die de werelt ghelaten heeft,
 
Van alle beelden blijft hi reyn.
 
 
 
So wie Gode vercoren heeft,
 
Tis recht dat hy in vruechden leeft24
25
Ende wacht hem dat hi niet en sneve,
 
Noch Gods minne niet en begeve.
 
De engelen die daer boven sijn,
 
Si barnen inder minnen dijn,
 
Want si aensien u schoon aenscijn
 
Ende daer toe in volle bekennen zijn,
 
 
5
Die hoghe seraphinnen dijn5
 
Sijn so verclaert in u aenscijn,6
 
Sij dragen hoghe minne daer in.
 
Och, mocht ic haer gevoecht zijn.8
 
 
 
Want sij so diep versoncken sijn
10
Al inder hoochster minnen vliet.
 
Wie daer in verdroncken is,
 
Och, hem is so wel geschiet.
 
 
 
Nu lof en danc u vaderlicheyt,
 
Want u soete volstandicheyt
15
Int wercken onser menscelicheyt15
 
Der sielen hoochste salicheyt.
 
 
 
God is een licht, een wesen bloot,
 
Uut hem so wert die sone ghebaert;
 
Uut hen beyden vliet der minnen vloet,19
20
Elc van hen toent daer sinen aert.
 
 
 
Si syn in vaster sekerheyt
 
Al inder hoochster stillen schoot.
 
Och, daer en is gheen veranderheyt,
 
Men pleecht daer lievekens wille groot.24
 
 
25
Die minne en liet hem niet ghedueren,
 
Hi en moeste uut sinen vader gaen.25-26
 
Dat hoochste werc woude hi volvueren,
 
Dat oyt van minnen was gedaen.
 
 
 
God is een oorspronc onser minnen.
 
Sijn stralen sijn so veelderhant,
5
Hi doerschiet dat herte van binnen,
 
Het wort verwonnen al dat hi raect.
 
 
 
Al schiet hi diep, en ontsiet u niet,
 
Gaet sinen ghescutte te ghemoet,
 
Want het is wel een soete verdriet
10
Dat hy der sielen ane doet.
 
 
 
Hy maket daer hi coemt al beroert,
 
Hi werct ende der sielen cracht aen doet;12
 
Si hebben menich toornich woert,
 
Hi steelt hen alle haer ghedachten oeck.
 
 
15
Hi is die al dat merch verteert,
 
Hi is der sielen medecijn,
 
Hi is al dat die siele begheert,
 
Si wil van hem verslonnen sijn.
 
 
 
Hi maecse arm die waren rijc,
20
Hi doetse lopen om haer broot.
 
Al om zijn minne sekerlijck,
 
So heeten si sijn van sinnen bloot.22
 
 
 
Hi maectse sot die waren vroet,
 
Hi drijftse tot allinde groot;
25
Doer hem liden si menige pijn,
 
Om sijn minne te vinden bloot.26
 
 
 
O uutvloeyende hoghe Triniteyt,
 
O minnende vloet, o diepe eenicheyt,
 
O salich ghebruycken, een weselicheyt:
 
Der sielen hoochste salicheyt.
Een subtile ghedicht van hogher godliker mynnen
 
't Is tijt dat wi beghinnen
 
Met onsen willen schier
 
Te climmen in der minnen,
 
Die tijt die is nu hier.
5
Wy hebben versuumt soe menighen dach
 
Mit onser willen cracht;5-6
 
Mochten wi nu dat legghen af,
 
Soe en hoerden wi gheen gheclach.
 
 
 
Die siel die moet van binnen
10
Te Gode sijn ghekeert,
 
Sal si uut hogher mynnen11
 
Van der waerheit syn gheleert.
 
Soe moet si voer des meesters voet
 
Myt groter hoeden dalen,
15
Sal si van haren wederstoet
 
Troest of blijscap halen.
 
 
 
Sin ende sinlicheit
 
Moeten daer te niet gaen,
 
Van lieven ende van lyden19
20
Moet men ghelike staen.20
 
Natuer die moet sterven doot,21
 
Die gheest die leit in qualen,
 
Hoe gaerne soud hi leeren voert
 
Al in der hogher scolen.
 
Die scole die ic meyne,
 
Dat is een stil afgront,
 
Daer leert God alleyne
 
Die zielen sonder mont.4
5
Men mach hem sonder oghen sien
 
Ende sonder zwaerheit draghen.6
 
Der werelt mach si daer ontvlien7
 
Ende leeren sonder vraghen.
 
 
 
Als ghi der minnen vraghet,
10
Wat wart u dan bericht?
 
Gaet voert al sonder traghen,
 
U licht een edel licht.
 
U licht die edel waerheit bloot
 
Boven alle naturen;14
15
Is anderheit ghesturven doot,
 
Soe moech di daer wel dueren.
 
 
 
Dat suetste van der mynnen,
 
Dat is een vierich doot,
 
Het ontstect dat herte van binnen,
20
Het maect den gheest al bloot.
 
Is dat niet een wonder groet,
 
Dat barnt an allen siden:
 
Het maect een vier in 't herte soe groot,
 
Het can den gheest verbliden.
 
 
25
Blijscap in den gheest,
 
Dat is een werscap fijn;
 
Die daer coemt totter feest,
 
Hi mach wel salich sijn.
 
Al en had hijs mer een brockelkijn29
 
Ende dronc hi van den wijn,1
 
't En waer hem ghene pijn.
 
 
 
Hoedet u van den vrien gheest,3
 
Dat is die nauste raet.
5
Si wrecken al haer eyschen,
 
Al waer 't oec noch so quaet.
 
Consiencie houden si spot
 
Ende sonde voer gheen misdaden.7-8
 
Aldus wanen si vercrighen God,
10
Och, hoe sijn si verraden.
 
 
 
Wie houdet sijn hertkijn puer,
 
Die en deerf niet wesen blynt.12
 
In hem is een fyghuer
 
Die alle dinc bekennt.14
15
In hem is een edel stat
 
Daer God altoes wil rusten.
 
Als hi dan heeft der enghelen scat,
 
Wat mach hem anders lusten?
 
 
 
Dat dringhet doer die creaturen.19
20
Leer rusten op een bloot.
 
Al moetstu dat besuren,21
 
Si is een salich coop.
 
Du sulstu daer na in rusten sijn
 
Al mytten salighen gheesten,23-24
25
Ende dringhen doer die seraphin25
 
Al totter hogher feesten.
 
Die vruechde die is onghemeten,
 
Die God ons heeft bereit.
 
Geen tonghe en can volspreken
 
Die grote waerdicheit.
5
Daer is vruechde sonder verganc
 
Ende rijcheit sonder ontberen.
 
Wat sal ons moghen deeren.
 
 
 
Nu bidden wi al ghemeyne
 
Den Vader mijnnentlijc,
10
Dat hi onse misdaet cleyne10
 
En maec ons 't herte rijc.
 
Ende hi ons maec des toevals quijt12
 
In desen armen dale,13
 
Ende hi na deser corter tijt14
15
Ons allen tot hem hale. Amen.

Vorige Volgende