Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 5

[p. t.o. 1]

[p. 1]

Jaerboeken der Thieltsche Rhetorijkkamer.
Inleiding.

Al was het theater bij onze voorvaderen onbekend, de dichtkunst stond echter bij hen in groote achting. Hunne scalden (barden) of zangers, die tevens de priesterlijke bediening bekleedden, traden bij elke plechtige gelegenheid op, en wisten het volk, door hunne ruwe akkoorden, in zielsverrukking te brengen, en het op de uer des gevaers manhaftigheid en moed in te boezemen. Zij vergezelden de krijgers ten slagvelde en zongen er den lof der helden en dapperen. Bij godsdienstige plechtigheden verkondigden zij de grootheid der Asen⁽¹⁾, de wijsheid van Woden, de macht van Thor, de goedheid van Freya, de schoonheid van Balder. Hun harpspel en zang zetteden de groote feestmalen eenen nieuwen luister bij, en op elke openbare bijeenkomst werd hun invloedhebbend woord met eerbied, ja, met geestdrift aenhoord.

De Edda, die getrouwe weêrspiegeling der godsdienstige gebruiken onzer voorouders, heeft ons de gewijde zangen der scalden gedeeltelijk bewaerd, en, heden nog, bewondert men de dichterlijkheid en de kracht, die daerin doorstralen.

(1) Germaensche goden.

[p. 2]

Tijdens de overheersching der Romeinen drongen ook de zeden dezer natie tot ons door, en hun tooneel nam stand in Belgisch Gallië.

De inrichtingen, welke een veroverend volk op vreemden bodem gesticht heeft, laten, voor zooveel zij met den landaerd overeenstemmen, diepe sporen na zich, zelfs dan wanneer de overwinnaers sinds lang verdwenen zijn; in menigvuldige gevallen worden zij als nationale instellingen beschouwd en vervolgends naer den tijdsmaek gewijzigd.

Dit was het lot des romeinschen tooneels. De Cesars waren gevallen; de Hunnen, de Wandalen, de Gothen, de Zweven, hadden het keizerrijk verbrokkeld. België zelf was door den stroom der noorder volkeren overrompeld; welnu, al deze gebeurtenissen zouden niet in staet geweest zijn den lust der tooneelkundige vertooningen bij het volk te verzwakken, had niet het opkomend Christendom de heidensche theaterspelen veroordeeld en afgeschaft.

Eenige geleerden, grooten deels kloosterlingen, bleven, wel is waer, in hunne eenzaemheid, de schoone letteren beoefenen en besteedden hunnen tijd aen het afschrijven der latijnsche en grieksche meesters of aen het vervaerdigen van eigenaerdige stukken in den geest van Terentius en Plautus.

Van eenen anderen kant, het volk altijd genegen voor alles wat tot de oogen en tot de verbeelding spreekt, kon niet lang beroofd blijven van een vermaek, welk vroeger zoo gretig was onthaeld geweest. Op de volksbijeenkomsten verschijnen dan allengskens de Histrionen of Gochelaers⁽¹⁾, die het leven en de mirakels van den

(1) Gochelaers, jongleurs (Joculatores), letterlijk: poetsenmakers. Zij bestonden in 't zuiden van Frankrijk, namelijk in Provence, sedert de laetste tijden der Romeinsche beheersching. Hun voornaemste bedrijf was, zoo het schijnt, de gastmalen van grooten en edelen door hunne tooneelmatige voorstellen, vertellingen, liederen en kunstgrepen te verlustingen. Zij trokken van stad tot stad, van kasteel tot kasteel, overal waer de fortuin of de milddadigheid van eenen voornamen heer hen scheen toe te wenken.

[p. 3]

eenen of anderen heilige komen verbeelden, of somtijds de menigte eene luimige gebeurtenis voorzingen.

Edoch, het zwervend leven dezer kunstenaers bracht weldra de ongeregeldheid hunner zeden te weeg, en Karel de Groote zag zich verplicht, ten jare 789, de Gochelaers af te schaffen en de uitoefening huns bedrijfs te verbieden⁽¹⁾.

Het schijnt niet, dat de schikkingen door dezen vermaerden vorst jegens de tooneelisten genomen, lang door zijne opvolgers zijn nageleefd geworden; immers in de twee volgende eeuwen zien wij de schouwburgen weder oprichten.

De latijnsche tael, hier door de Romeinen ingevoerd, begint, na hunne verdrijving, sterk in verval te geraken. Onze zuidelijke naburen, - al spoedig de zeden en gewoonten hunner beheerschers aengekleefd, - bleven die tael behouden, schoeiden ze naer den gallischen vorm en stelden aldus eene nieuwe sprake daer, (het romaensch), die beter met hunne behoeften en met hunne natuer overeenstemde. Bij ons, in tegendeel, won het latijn nooit het burgerrecht. De geleerden gebruikten het in hunne gewrochten, de geestelijkheid en het bestuer bedienden er zich van in hunne akten en besluiten, maer het volk liet zich door dit voorbeeld niet uitlokken; het bleef der oude landtael hou en trouw.

Alles doet vermoeden dat de geestelijkheid al vroeg het tooneel beoefende. Sommige schrijvers beweren, dat hare mysteriespelen tot het einde der romeinsche Regering opklimmen en sedert dit tijdvak onafgebroken tot diep in de middeleeuwen werden voortgezet. Gelijk men wel veronderstellen kan, waren deze vertooningen, in den beginne, zeer eenvoudig; zij bestonden veeleer in figuerlijke tafereelen dan in eigenlijke drama's. De lofzangen,

(1) In de kerkvergaderings-akten van Tours van het jaer 813, wordt het gedrag der Histrionen streng beoordeeld.

[p. 4]

tijdens de godsdienstige plechtigheden, op zekere feestdagen uitgevoerd, gingen mede van eenig uitwendig toestel vergezeld, geschikt om te beter op den geest des volks indruk te maken⁽¹⁾.

Mone en andere oudheidkundigen willen den oorsprong des middeleeuwschen tooneels in de kerkelijke liturgie terugvinden. Zij wijzen, onder andere, op de passiegeschiedenis of zoogenaemd lang Evangelie, welk heden nog, in sommige kerken, op Goeden-Vrijdag en Palmzondag, in eenen dramatischen vorm gezongen wordt en waerin vele persoonen optreden, die hunne rol beurtelings opdreunen.

Hetgeen tot die meening heeft aenleiding gegeven is, dat de tooneelschrijvers der middeleeuwen andere grondregels volgden dan de oude Grieken en Romeinen. Hunne mysteriën stellen den ganschen loop eener geschiedenis vóór oogen, maer niet eene afgezonderde gebeurtenis uit dezelve getrokken. Zij zien de eenheid van plaets en tijd over het hoofd, en ontrollen, in een levend panorama, al de tafereelen, die een geheel samenstellen. ‘Dit karacter van het drama is episch, zegt Mone, en toont zich byzonder duidelyk in de schouwspelen, wier onderwerpen uit het Nieuw Testament genomen zyn, doordien zy het leven Christi

(1) Vóór een veertigtal jaren vertoonde men nog dergelijke mysteriën in de parochiale kerk te Thielt. Het waren godvruchtige voorstellingen met zang doormengd. In het mysteriespel de Boodschap van Maria zag men den Engel Gabriël uit het gewelf dalen, vóór de H. Maegd knielen en eenen lofzang aenheffen, die de Thieltsche aenschouwers diep bewoog.
Deze kerkelijke herderspelen bestonden te dien tijde, ook in fransch Vlaenderen, waer men ze Kribbetjes of Bethlehemmetjes noemde. In de Annales du Comité flamand de France, T. I en II, zijn er een drijtal opgenomen. ‘En 1834,’ zegt de heer Carnel, ‘les ordonnances épiscopales trouvaient encore matière à appliquer le décret suivant: Juxtà canones conciliorum, et praesertìm Narbonensis et Bituricensis, prohibemus rectoribus ne admittant spectacula, ut ficta pastorum adoratio, vulgò Bethleem, inter officia natalitiorum Christi et alia hujusmodi..... Quae scenicos ludos, licet piè sed pietate quae non est secundùm scientiam, redolent. Statuta Dioecesis Cameracencis. 1834.’^(*)

(*) Annales du Comité Flamand de France. 1854-1855, p. 72.

[p. 5]

van zyne geboorte tot aen zyne dood, de heilige geschiedenis der hemelvaert tot het verwoesten van Jerusalem, of ook wel tot het einde der wereld, de voorzeggingen der profeten uit het Oud Testament tot op Christus geboorte, enz., voorstellen. Zelfs de spelen van heiligen behooren tot deze vertooningswyze, daer zy meesten deels hun geheele leven, niet een enkel tydstip van 't zelve vervatten⁽¹⁾.’

Wat er van dien oorsprong ook wezen moge, althands is het zeker, dat de mysteriën aenvankelijk in het latijn opgesteld waren en door priesters en akolieten, anders gezegd Gezellen van der Kerken, in den tempel Gods of in de nabijheid, werden vertoond. Daer er somtijds een groot persooneel benoodigd was, zoo vond men zich verplicht de hulp der leeken in te roepen. Door deze toevoeging, en gewis nog veel meer door de dringende behoefte, die zich liet voelen om den invloed der vertooningen onder de ongeletterde geloovigen te doen aengroeyen en de spelen aldus doeltreffender te maken, ontstond al vroeg de noodzakelijkheid den latijnschen tekst door eene vertaling in de moedertael te vervangen.

Ondertusschen, de stukken door de Gezellen van der stede vervaerdigd, bleven niet altijd onberispelijk onder opzicht van het dogma; daerbij, het wereldsch element met het geestelijke in aenraking gaf weldra aenleiding tot allerhande misbruiken, weshalve de mysteriën in de kerken en de deelneming der geestelijken aen derzelver uitvoering door de Conciliën verboden werden; namelijk ten jare 1210 door Paus Innocentius III, in 1227 door de kerkvergadering van Trier⁽²⁾, in 1293 door de

(1) Aengehaeld bij Blommaert, Geschiedenis der rhetorykkamer de Fonteine te Gent. Gent, 1847, bl. 5.

(2) Hartzheim, Concilia Germaniae, pars III, p. 529.

[p. 6]

synodale statuten van Utrecht⁽¹⁾, enz. Dit belettede nochtans de priesters niet hunne vertooningen voort te zetten, gelijk men in den loop onzer kronijk meer dan eens zal aenmerken.

Het oudst gekende en nog bestaende mysteriespel is het stuk Les vierges sages et les vierges folles. Het dagteekent van het begin der XI^e eeuw en is deels in 't latijn, deels in 't provençaelsch geschreven. In Engeland, even als in Frankrijk, werden de mysteries en miracle-plays zeer vroegtijdig opgevoerd; omtrent 1100 speelde men te Dunstaple een mirakelspel van S^te Catharina. William Fitzstephen, die in 1180 leefde, maekt gewag van de mirakelvertooningen, te zijnen tijde, te Londen gegeven. Omstreeks het jaer 1200 schrijft Rutebeuf zijn Miracle de Théophile en Jehan Bodel zijn Jus de S^t Nicholaï. In 1220 speelt men op de markten in Frankrijk, La résurrection du Sauveur waertoe een gansch tooneeltoestel noodig was.

Zoodra de leeken, door hunne medewerking, eenig gezag over de tooneelliteratuer begonnen te voeren, zien wij de stukken allengskens van hun gewijd karakter afwijken⁽²⁾. Reeds in de 13^e eeuw, en misschien nog veel vroeger, vertoonde men in Vlaenderen dramas en blijspelen, die met den godsdienst niets gemeens meer

(1) Hartzheim, Concilia Germaniae, pars IV, 17. ‘Item, ludos theatrales, spectacula et larvarum ostentiones in ecclesiis et cimeteriis fieri prohibemus.’ - Die bepaling werd te Utrecht zelf zeer slecht nagekomen, dewijl men ten jare 1418, in de kerk dier stad een mysterie opvoerde, te welker gelegenheid men verplicht was het volk te vermanen zich, onder de vertooning, zedig te gedragen. (K. Burman, Utrechtsche Jaarboeken, I d. bl. 221.)

(2) De priesters bleven niet te min aen die vertooningen deel nemen. Wij zullen hieromtrent herinneren wat de paus Bonifacius VIII in zijne Decretalen zegt van de geestelijken ‘qui clericalis ordinis dignitati non modicum distrahentes seu joculatores, seu goliardes faciunt, aut bufones.’ In der daed, de spelen door de priesters uitgevoerd waren niet altijd van eenen stichtenden aerd, en de geleerde Erasmus valt in zijne schriften te recht uit tegen de sotterniën en kluchten door de geestelijken vertoond. Verscheidene kerk-oversten zonden strenge mandementen uit, om die onbetamelijkheden in hun gebied af te schaffen.

[p. 7]

hadden. De abele spelen⁽¹⁾ en sotterniën door Hoffmann von Fallersleben, naer een handschrift der Burgondische boekzael te Brussel, in het licht gegeven⁽²⁾, zijn echte wereldlijke tooneelstukken; zij stellen gebeurtenissen voor, gansch aen het ridderwezen en aen het dagelijksche leven ontleend, en toonen aen, dat de schrijvers bij hunne eerste proef niet waren, dewijl het hun noch aen dichterlijkheid, noch aen tooneelkundige ondervinding mangelt⁽³⁾.

Men heeft verondersteld, dat deze spelen het repertorium van een rondzwervend gezelschap van menestrelen uitmaekten. Die gissing is ten minste zeer gewaegd, en kan door geene voldoende bewijzen gestaefd worden. Wij denken met meerder grond te mogen aenwenden, dat zij in de eene of andere stad door de plaetselijke gezellen werden opgevoerd. ‘Het is bekend,’ zegt Willems, ‘dat de Menestrels alstoen hun zwervend leven tegen een vast verblyf in de door koophandel en nyverheid ryk gewordene steden van ons land begonnen te verwisselen. De ware geest van gezelligheid nam meer en meer toe by de burgery, en de menschen kregen lust om onder de banier van den eenen of anderen heilige tot confreriën en broederschappen te vergaderen⁽⁴⁾.’

De kerkelijke confreriën waren ongetwijfeld de eerste, die, naer het voorbeeld en met de krachtdadige medewerking der geestelijkheid, zich op de tooneeloefening toelegden, en die genootschappen vormden, welke later, onder den naem van Kamers van Rhetorika, zoo machtig en zoo vermaerd wierden.

(1) Abele spelen. Abel, kundig, van het fransch, habile. Het woord is algemeen dietsch. Wy vinden het onder andere toegepast in art. 8 van het reglement der Fonteine van Gent, 9 decembre 1448. ‘Nemaer (hi) mach kiesen zekeren personen in 't ghezelscip hem abelst ende ydoinst daer toe dynckende.’ Abelst beteekent hier bekwaemst.

(2) Horae Belgicae, Pars V, Vratislaviae 1836, Pars VI, 1838. Het handschrift, waervan spraek is, behoorde eertijds toe aen wijlen den heer Van Hulthem.

(3) De Heer C.A. Serrure heeft een verslag van die stukken gegeven in zijne bekroonde verhandeling: Geschiedenis der nederlandsche en fransche letterkunde in het graefschap Vlaenderen. Gent, 1855, bl. 255.

(4) Belgisch Museum, 9^e deel, bl. 59.

[p. 8]

Zonder een bepaeld tijdstip te kunnen aenwijzen, gelooven wij, dat de oorsprong dezer vereenigingen tot zeer hoog in de middeleeuwen, en zoo niet tot de twaelfde, althands tot de dertiende eeuw opklimt. In den beginne stonden de Rederijkers onder de eenvoudige benaming van Gezellen bekend⁽¹⁾; naderhand heette men ze Gezellen van den spele, Gezellen van den Esbattemente, Esbattementers, of Gezellen van der Edelder Conste. Omtrent het midden der 15^e eeuw krijgen zij den titel van Gezellen van der Rhetorike, welken zij tot in het begin der 17^e eeuw behouden. Van dan af noemt men ze Guldebroeders, en eindelijk, op onze dagen, Leden der Maetschappij van Rhetorika.

In sommige volkrijke gemeenten van Vlaenderen, waer de burgerij machtiger was dan elders, en waer misschien verscheidene oorzaken samen liepen om dien uitslag te weeg te brengen, scheidden de burgerlijke Gezellen zich al vroeg van de geestelijke en brachten afzonderlijke maetschappijen tot stand, die het wereldlijk element voornamelijk tot grondslag hadden.

Te Dendermonde vindt men in 1413 reeds vier burgerlijke

(1) Ten tijde der Kruisvaerten noemde men de Gochelaers: Sprekers, Zeggers, (Trouvères, Troubadours), Gezellen, Menestrelen. Te Middelburg, in Zeeland, droegen de Rederijkers den naem van sprooksprekers^(*) (van het woord sproke, welk in 't fransch beteekent: dict, fabliau).
Het verdient opmerkzaemheid, dat de vlaemsche Menestrelen in de 14^e en 15^e eeuwen eigentlijk geene dichters waren, maer wel zangers of muziekanten (trompers, pipers, claretten, schalmeyers, vedelaers, harpenaers, luitspelers, moezelpijpers, enz.). Op al de groote plechtigheden was hunne aenwezigheid onontbeerlijk. Gedurende de drij toogdagen der Thieltsche jaermarkt, tijdens de processiën, op de Kermissen, enz., ontbood het plaetselijk Bestuer gewoonlijk eenige Menestrelen om het volk te verlustigen. In 1380 deelt het Magistraet van Dendermonde zes-en-dertig paer handschoenen aen de ‘menestruels’ (trompeneeren, piperen, snaerspeelders) die den ommegang van het H. Sacrement met hun muziek opluisteren. De toeloop van vreemde menestrelen was zoo groot dat, in 1477, er niet min dan twee-en-zeventig in de processie verschenen.^(**).

(*) Bijdragen tot de oudheidkunde en geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch Vlaanderen, verzameld door H.Q. Janssen en J.H. van Dale. Middelburg. 1858. bl. 130.

(**) Stads reken, van Dendermonde, over 1380 en 1477.

[p. 9]

genootschappen ingericht, die van ouds gewoon waren jaerlijks op den groote-Vastenavonddag tooneelvertooningen te geven⁽¹⁾.

Te Gent, te Brugge, te IJperen en in andere aenzienlijke steden bestonden gewis ook dergelijke maetschappijen, alhoewel de stads rekeningen er geene melding van maken.

Te Audenaerde worden in 1413, door ‘Heere ende Wet’ eenige gouden juweelen als prijzen uitgeloofd voor de Gezelschappen der stad ‘die tschoenste ende beste spel maecten ter eeren van den H. Sacramente⁽²⁾.’

In de plaetsen van mindere aengelegenheid bleven de Gezellen veel langer onder het toezicht der priesters, een enkel, gesloten broederschap uitmaken. Zulks was het geval, bij voorbeeld, te Thielt, te Deinze, te Rousselare, enz.

De vertooningen der Rederijkers bestonden uit mysteriën, mirakelspelen, spelen van sinne, ebattementen, wagenspelen, tafelspelen, sotterniën, boerden, figuervoorstellingen, stomme spelen, enz.⁽³⁾

(1) Item ghegheven... groot Vastenavont, ghelijc van ouds es ghecostumeert, den jongen lieden vander poort, die doen speelden up waghene goede solaselike speele omme de goede lieden te verblidene VI wyken, dats te wetene de ghesellen van der Scheldstraten, die van St-Gillys, de ghesellen vander Savaenstraeten ende de ghesellen van up Greffeninghen, elken wyke geschynct II kannen wyns, coste de stoep te Lieven vander Sappen ende te Pieter Steems IIII gr. ende te Jan Claus Rinsch wijn de stoep VI gr.... VI sch. VIII d. gr.
(Stadsrekening van Dendermonde, over 1413.)

(2) Belgisch Museum, VI^e D. Kronyk der Roderykkamers van Audenaerde, door D^r Vander Meersch.

(3) Mysteriën. Dit waren stukken wier onderwerp uit den Bijbel of de Heilige Schrift genomen was. Twee fraeye mysteriespelen der 15^e eeuw zijn ons bewaerd gebleven. Het eene draegt tot opschrift: Van der eerster bliscap van Marien. Het werd berijmd door den Brusselschen factor Franchoys van Ballaer, en in 1444 op de groote markt te Brussel vertoond. Het andere, van den zelfden dichter, voert voor titel: Van der zevenste bliscap van Marien. De vijf andere bliscapen schijnen, ongelukkig, verloren te zijn gegaen.
Het Mirakelspel is de dramatische voorstelling van eene wonderbare legende der middeleeuwen. Het spel van den smet van Cambroen in 1450, te Thielt, vertoond, is van dergelijken aerd.
De Spelen van sinne, aldus genaemd omdat hunne persoonagiën allegorische wezens (sinnekens) verbeeldden. Hroswitha, geleerde non uit de abdij van Gandersheim in Nedersaksen, die in den loop der 10^e eeuw leefde, schreef, onder andere tooneelstukken, ook een spel van sinne, waerin, benevens keizer Adriaen en andere persoonagiën, Sapientia met hare drij dochteren: Geloof, Hoop en Liefde voorkomen.
Ebattementen of esbattementen ook abattementen. Het woord ebattement werd vroeger gebruikt om de tooneelspelen in 't algemeen uit te drukken. Later bediende men er zich enkel van om een kluchtspel aen te duiden.
De Wagenspelen werden, zoo als de naem het aenwijst, op wagens uitgevoerd. Zij moesten zeer luidruchtig zijn en met veel gebaerden vergezeld gaen, dewijl men hedendaegsch nog, wanneer een krakeel voor handen is, in de gemeene spreekwijze zegt: We zullen het spel op den wagen gaen hebben!
Tafelspelen waren korte blijspelen (intermèdes), vermoedelijk op eene tafel of wel gedurende een feestmael voorgedragen.
Sotterniën, Boerden en kluiten, dat zijn kluchtspelen, poetsen.

[p. 10]

‘Men mag het als eene gewoonte in ons land beschouwen,’ zegt Van Duyse, ‘dat er na den ommegang, door de kerk ingericht, een spel in 't openbaar werd vertoond. Niet alleen ontbraken de rederijkers aan die kerkelijke plechtigheden niet meer dan elk ander broederschap en gilde; maar zij waren bijzonderlijk geroepen om aan de ommegangen luister en belang bij te stellen⁽¹⁾.’

Zoo was het in der daed: Reeds in 1381 vinden wij de Gezellen van Dendermonde aengeteekend die ‘ter processiën van der Dedicaciën,’ anders gezegd ter kermis, apostelen en profeten verbeeldden⁽²⁾, en eenige jaren later, onder de gedaente van heiligen van beider kunne, in den stoet verschenen⁽³⁾. Ook te Kortrijk, in 1393, worden een twaelftal kannen wijns geschonken aen

(1) Bekroonde verhandeling over den drievoudigen invloed der Rederijkkameren, enz, door Pr. van Duyse, bl. 140-141.

(2) ‘Item den ghenen die Onze Heere apostelen ende profeten waren ter processiën van der Dedicaciën vorscreven; ghegheven in hovesscheden.... IIII sch. gr. (Stadsrekening van Dendermonde, 1381, in 's Rijks handvesten te Brussel).

(3) ‘It. gheschinct den ghesellen, die apostelen ende propheten waren, ende meer anderen, die in den schijn van Zanten ende Zantinnen ghinghen, omme ter vorscreven processie, in hofscheden te verdrinckene: III sch. IIII d. gr.’ (Stadsrekening van Dendermonde, over 1395, id.)

[p. 11]

de Ghesellen van den spele, die, na de processie, te samen het middagmael nemen⁽¹⁾.

Het stuk: de Verrisenesse ons liefs Heeren is, onder al de mysteriën der middeleeuwen, datgene welk bij het volk de hoogste gunst genoot. Het werd gewoonlijk op den tweeden Paeschdag ten tooneele gevoerd. In de stadsrekening van Deinze, over 1400, komt het voor onder den volgenden post van uitgaven: ‘Item den ghesellen van der kerken die de Verisenesse speelden in de Paeschdaghe, te Deinze, ghesend in hovescheden XXIIII sch. par.⁽²⁾’

Ongewijde spelen vertoonde men onverschilliglijk op jaermarkten, kermissen, vastenavonddagen, heiligdagen, ja, ter gelegenheid van godsdienstige plechtigheden. De volgende aenhalingen kunnen tot staving van ons gezegde strekken: op den Vastenavond 1431 speelden de Gezellen van Deinze vóór de Halle, een spel van Arnoute. Gedurende den ommegang op ‘Ons Liever Vrauwendag 1444’ vertoonen zij ‘'t spel van den wijghe van Ronchevale⁽³⁾,’ En op O.L.V. dag 1448 ‘een spel van sinne.’ Op den 3^en paeschdag 1475 geven ‘de Ghesellen van Peteghem (bij Deinze) 't spel van Masscheroenne.’ Op den 3^en Paeschdag 1483 vertoonen ‘de Ghesellen van Doinze vóór de Halle een groet spel van Florijsse ende van Blanchefloere⁽⁴⁾.’ Op

(1) ‘'s Donderdaghes in 's Helichsacraments daghe ghesent den ghesellen van den spele, die inde here ende wericheit vanden Helighen Sacramente omme ghinghen, doe sy snoenents te gader haten XII cannen wijns; valent, mids draghene, IIII lib. XIX sc.’ (Stadsrekening van Kortrijk, over 1393, id.)

(2) Stadsrekening van Deinze, in 's Rijks handvesten. Het spel de Verrisenesse werd naderhand te Deinze vertoond in de jaren 1431, 1436, 1445, 1448, 1450, 1456, 1462, 1464, 1465, 1471, 1473 (dit jaer werd het ‘vóór de Halle ghespeelt’), 1478, 1479, enz.

(3) Wijghe van Ronchevale, dat is: de slag van Roncevaux. Wijghe beteekent strijd, slag.

(4) Floris en Blancefloer. Er bestaet een bekende ridderroman van dien naem. Hy werd geschreven door een' franschen dichter, en omtrent den jare 1240 vrij in vlaemsche verzen overgebracht door Dirk van Assenede.

[p. 12]

den Sinxendag 1498 wordt door ‘de ghesellen van der Retorijcke van Peteghem 't spel van Gryselle’ voorgedragen⁽¹⁾.

Bij den aenvang der regering van het huis van Burgondië komen de beschrijven der Rederijkers of dusgenoemde Landjuweelen in zwang. Eerst namen de St-Joris-gilden naer hunne prachtige prijsschietingen, die somtijds verscheidene weken lang duerden, eenige Gezellen mede ‘omme recreatie ende spel te bedrivene’ 't is te zeggen om door hunne sotterniën en boertige tweespraken de vrolijkheid der menigte op te beuren. Welhaest leverden deze vermakelijkheden zooveel belang op, en de schuttersfeesten wonnen daerdoor zoodanig in levendigheid en luister, dat men, benevens de andere prijzen, ook eenige juweelen uitloofde voor de Gezellen, die best hunne ebattementen uitvoerden.

De vroegste voorname bijeenkomst van Rederijkers, waervan de kronijken des lands melding maken, had plaets te Doornijk ten

(1) De onderwerpen dezer tooneelspelen zijn meest allen getrokken uit ridderromans van dien tijd. Het stuk La fuite des enfans Aymery de Narbonne in 1351, op de Markt, te Rijsel vertoond (Messager des sciences historiques. 1856, p, 347), is mede van zoodanige herkomst.
Al de hooger aengestipte bijzonderheden omtrent de Gezellen van Deinze hebben wij geput in de stadsrekeningen berustende te Brussel op 's Rijks archief. Ziet hier eenige verdere narichten ons door de zelfde bronnen opgeleverd: Op 3ⁿ Paeschdag 1472 speelden de Gezellen van Peteghem een spel van Onser Vrauwen. In 1478 wordt een scoen spel in dit dorp vertoond. Het volgende jaer een scoen (schoon) spel van Onser Vrauwen, Id. in 1480. Op 3ⁿ Sinxendag 1481 geven de Gezellen van Deinze ‘een spel van ghenouchten ten Pletspoelle.’ In 1483 spelen zij ‘een groet spel van Thehouffelluse’ (Theophilus, die zijne ziel aen den duivel verkocht). Op tweeden Sinxendag, zelfde jaer, een scoen spel van sente Margrieten.’ Dien zelfden dag kwamen te Deinzel ‘de deeckene ende besurghers van sente Agneeten gulde van Ghent ende meer andre goede mannen van der Rethoricke, ende speelden vele diversche speellen ende maecten veele ghenouchten’ In 1485 legde het gentsch Rhetorijk van Ste-Agnete (De boômlooze mande) wederom een bezoek af te Deinze en speelde aldaer ‘abattementen ende maecten veel ghenouchte’ weshalve het stadsbestuer hem 4 kannen wijns ten besten gaf. Op H. Sacramentsdag 1493 spelen de ‘Ghesellen van der Retorijcke van Deinze ter eeren van den H. Sacramente ende van den payse van Frankrijcke;’ In de eerste jaren der 16^e eeuw spelen zij Casteleins herderspel van Pyramus ende Thysbe. Den 7 januarij 1537 komen zij te huis van Kortrijk, alwaer zij zekere prijzen gewonnen hadden; enz., enz.

[p. 13]

jare 1394. In de prijskaert welke de St-Joris-gilde van Audenaerde in 1408 uitzond, lezen wij het volgende:

‘Item est assavoir que quele compaignie qui venra de cité, de bonne ville fremée ou privilegiée comme dessus dit est, et fera le plus bel jeu et esbatement sans vilonnie⁽¹⁾, aura ung singe d'argent pesant VII marcs. Et ceux qui après feront l'aultre plus joyeux jeu et esbatement sans vilonnie, aura un boschet⁽²⁾ pesant trois onsses. Et ces deux joyaulx daravis dévisez⁽³⁾ seront donnés à ceulx qui les deserveront⁽⁴⁾, au fin dou dit jeu par l'ordenanche des compaignons des villes qui pour lors y seront et de nous. Item auront les compaignons qui joueront darravis au dit jeu pour le dit pris, deux brocquez d'argent⁽⁵⁾, pesans deux onsses⁽⁶⁾.’ In 1415 had de St-Joris-gilde van Kortrijk een groot Landjuweel ingericht, waer de Thieltsche schutters, vergezeld van de Gezellen van den ebattemente, naer toe trokken. De prijs van het schoonst inkomen viel te beurt aen de gilde van Audenaerde, die van het ebattement aen de Gezellen van Rijsel.

Naderhand openen de Rederijkers, aengepord door het voorbeeld der St-Joris-gilden, op eigener hand, kampstrijden, die, onder de milde aenmoediging der stedelijke overheden en van den adel, weldra alle andere feesten in luister overtreffen. De Landjuweelen van Antwerpen in 1496 en 1561⁽⁷⁾ en van Gent in

(1) Vilonnie, vilenie, injure, grossièreté, dorperheid, scheldwoord.

(2) Boschet: Wij denken, dat hier eene drukfeil is ingeslopen, en dat men moet lezen: hoschet, hochet, marotte, klater, kloterspaen, zotskap.

(3) Déviser, partager, verdeelen (Roquefort).

(4) Deserveront, mériteront (Id.).

(5) Brocque, broche (Id.).

(6) Notice sur les confréries de St. Georges, par Ed. Van Cauwenberghe. Gand, 1853, p. 14.

(7) Over deze prachtige feesten kan men raedplegen: Geschiedenis der Rederykkamer de Violieren of Violettebloem, onder zinspreuk: Wt jonsten versaemt, te Antwerpen, door J.B. Vander Straelen, in het Taelverbond, 1853, bl. 213, alsmede Het Landjuweel van Antwerpen in 1561, enz, door Edw. van Even. Leuven, 1861.

[p. 14]

1539 zullen, wegens hunne schitterende heerlijkheid, altijd de bewondering van het nageslacht opwekken.

De inwendige inrichting en regeltucht der kamers zijn ons in verscheidene charters der middeleeuwen bewaerd gebleven⁽¹⁾. Het bestuer was toevertrouwd aen overheden door de leden in algemeene vergadering gekozen. De deken was het gewoon opperhoofd; de gezwoornen (besorghers, bereckers, proviserers, ghecommitteerden, regierders) maekten zijnen raed uit. In het vervolg bekwamen de kamers het recht eenen prince en eenen hoofdman te benoemen, die het ambt van eerevoorzitter en van voorzitter waernamen⁽²⁾ Verder telde men eenen factor of dichtmeester⁽³⁾ eenen geheimschrijver, eenen ontvanger, eenen kerkmeester, eenen vaendrig, eenen nar, eenen knaep, eenen bode, enz.

De godsdienstige plichten der Gezellen waren nagenoeg de zelfde als bij de gilden van ambachten en neringen. Hunne rhetorikale oefeningen bestonden in het opmaken en uitgalmen van refereinen en dichten, het oplossen van raedsels, het vervaerdigen en spelen van tooneelstukken, het voorstellen van allegorische figuren, het opluisteren der feesten, processiën en toernooyen, enz.

De kamers van Rhetorika, als burgerlijke persoonen erkend,

(1) Het merkweerdigste onder die charters is gewis het reglement der Gentsche Fonteine, dagteekenende van 9 december 1448. Het is overgedrukt in de geschiedenis dezer rhetorijkkamer, door Jonkh. Ph. Blommaert, Gent, 1847, bl. 98.

(2) Het bestuer der kamers was nog al verschillend. Te IJperen b.v. stond een vader aen het hoofd der kamer Alpha en Omega. Te Audenaerde en Deinze een koning. enz.

(3) De factor verdient eene bijzondere melding wegens de voorname rol, welke hij in de kamer vervulde. Hem was de last opgedragen de prijskaerten op te stellen of te beantwoorden, de spelen, refereinen en liedekens te vervaerdigen. Al zijne dichtwerken droeg hij aen den prins op.

[p. 15]

mochten grondgoederen bezitten, giften en legaten aenveerden, in rechte optreden, 't zij als eischers, 't zij als verweerders. Hunne reglementen, door het magistraet goedgekeurd, hadden kracht van wet voor al de leden des genootschaps, en de overtreders werden voor der schepenen vierschaer vervolgd.

Elke kamer had een afzonderlijk blazoen en eene zinspreuk; zij bezat in de parochiale kerk eenen autaer, welken zij t' haren koste moest onderhouden, en waer de goddelijke dienst wekelijks gecelebreerd werd.

Op zekere bepaelde dagen - namelijk op den patroondag der kamer, - waren de leden, op boete, en buiten de gevallen van wettelijke verschooning, gehouden te vergaderen, uitgedost in hunne gelijkvormige kleederen van ‘paruere’ versierd met het zinnebeeld der maetschappij.

De kamers waren verdeeld in vrije-geconfirmeerde en in onvrije; De eertsgenoemde namen alleen deel aen de groote Landjuweelen⁽¹⁾. Om vrij verklaerd te worden waren twee oktrooyen noodig: een erkenningsbrief van het plaetselijk bestuer en een doopbrief van wege de hoofdkamer van het gewest. Dit gebruik schijnt slechts op het einde der 15^e eeuw in zwang te zijn gekomen⁽²⁾.

Op dit tijdstip was het getal der Rederijkkamers op eene

(1) Landjuweel: Kampstrijd. De uitgeloofde prijzen bestonden doorgaends in gouden of zilveren voorwerpen of juweelen. De benaming van Landjuweelen werd ook toegepast aen de beschrijven der schutters-gilden.

(2) De genootschappen, die onder den titel van Hoofdkamers zich het recht toeëigenden de andere te doopen, waren de Fonteine van Gent, Alpha en Omega van IJperen, de kamer van den H. Geest van Brugge, de Roos van Loven (voor het hertogdom van Braband en het land van Mechelen); de Goudbloem van St-Nikolaes noemde zich Hoofdkamer van het Land van Waes. De kamer der Drie santinnen van Brugge, in eene prijskaert van 1700, noemt zich ook Hoofdkamer. In 1493 stelde Philips de Schoone te Mechelen eene souvereine kamer van Rhetorika in, welke het gezag moest voeren over al de letterkundige maetschappijen zijner vlaemschsprekende provinciën. Zij werd in 1505 naer Gent overgebracht. Wij kennen niet éénen goedkeurings- of doopbrief door haer verleend.

[p. 16]

verbazende wijze aengegroeid. Zij maekten de merkwaerdigste genootschappen uit, welke alsdan bestonden, en prinsen en edelen rekenden het zich tot eere onder derzelver leden geteld te worden. ‘De pausen zelven,’ zegt Sanderus, ‘zetteden deze vergaderingen geestelijken luister bij, met aen sommige kameren uitmuntende aflaten te verleenen⁽¹⁾.’

Die bloei duerde tot in 1565. Wij zullen in het vervolg onderzoeken door welke wisselvalligheden de kamers van Rethorika zich tot op onze dagen hebben voortgezet.

(1) Sanderus, Verheerlijkt Vlaenderen. II. d., bl. 65.

(*) Annales du Comité Flamand de France. 1854-1855, p. 72.

(*) Bijdragen tot de oudheidkunde en geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch Vlaanderen, verzameld door H.Q. Janssen en J.H. van Dale. Middelburg. 1858. bl. 130.

(**) Stads reken, van Dendermonde, over 1380 en 1477.