Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 4

[p. 104]

Wateringen en vaerten in Vlaenderen, tydens de vijftiende eeuw.

In eene landstreek zoo als de onze, waervan een groot gedeelte aen de wateren ontwoekerd is, kan men niet onverschillig zijn om te weten, hoe onze voorvaders de rivieren ingedijkt of afgeleid, en de moerassen en vennen uitgedroogd hebben, om den bodem bewoonbaer te maken. Vlaenderen was vroeger niet wat het thands is. Tydens de middeleeuwen nog was de helft van dit gewest, of byna ontoegankelijk of onvruchtbaer. Onmeetbare heiden strekten zich overal uit, en by gebrek aen dyken en waterwerken had men gedurig tegen overstroomingen te worstelen.

Mijn doel is niet te dezer plaetse over den toestand van Vlaenderen in vroegere eeuwen uit te weiden, noch over het aenleggen onzer polders of het inrichten onzer wateringen te handelen. Ik verwijs naer de boeken, die over dat vak bestaen, en vooral naer de bekroonde verhandeling van den heer De Hoon⁽¹⁾.

Ik bepael my tot het uitgeven van twee oorkonden uit de vijftiende eeuw, die ik als belangrijk genoeg achte om in het licht gegeven te worden, des te meer daer de stukken, het afweeren van het water of het delven van vaerten betreffende, in zeer klein

(1) Mémoire sur les Polders de la rive gauche de l'Escaut et du littoral Belge in de Mémoires couronnés de l'Académie de Bruxelles. Brux. 1852, in-8^o, D.V.

[p. 105]

getal, ten minste van uit de middeleeuwen, tot ons zijn gekomen. Deze twee charters berusten onder dat gedeelte der archieven van de oude abdy van Sinte-Baef te Gent, hetwelk tot heden toe in de Hoofdkerk alhier bewaerd wordt.

Het eerste dezer stukken is eene keur, dat is eene oproeping en overeenkomst der ingelanden van de Wateringen van de Groede en van den Zouten Polder, ten einde de middelen te beramen om aen de hevigheid van den stroom te wederstaen. Men stelt als voordeelig voor om het geweld van het water te beletten, zoo in het Aerdenburg-ambacht, bewesten en beöosten de Eede, als in de Watering van de Oude Evene⁽¹⁾, op Cadsant, en elders, steenen hoofden en duikers aen te leggen. Doch alzoo deze werken, van den eenen kant, voor den Yzen Polder en de Watering van de Groede, en van den anderen kant, voor den Zouten Polder, moeten verricht worden, zal het bestuer van beide deze inrichtingen naer evenredigheid zijn aendeel moeten betalen. De aen de zaek belang-hebbenden keuren het middel goed, en laten toe dergelyke werken uit te voeren, waer men het nuttig zoû achten.

Het ander stuk betreft het delven eener waterleiding, de Lijsdonck-leede geheeten, in het land van Waes. Vanden Bogaerde heeft er reeds melding van gemaekt, en er eenige regelen laten van drukken⁽²⁾. Het is een oktrooi door de Schepenen van Gent, aen 't welk het land van Waes, in sommige gevallen, onderhoorig was, op het verzoek der ingezetenen van Sinai, Exaerde, Saffelaer, Dacknam, Lokeren, Mendonck, Sprendonck, Desteldonck, Everghem, Winkel, Wachtebeke, Moerbeke, Stekene, Kemseke, Sint-

(1) In het oorspronkelijk stuk staet: van den Houden Yevene. Deze Watering heeft haren naem bekomen van den dijk, dien Jan van Avesnes heeft doen aenleggen. Van daer het woord Evene als eene vertaling van Avena, Joannes de Avena.

(2) Het Distrikt St.-Nikolaas, voorheen land van Waes. St.-Nikolaas 1825. D. I. bl. 26-27.

[p. 106]

Pauwels enz., verleend, om eenen waterloop te doen delven, ten einde daerdoor de landen van de overstrooming by hooge ty te bevryden.

Deze waterleiding moet van Sinai af tot aen Waesmunster loopen, alwaer zy zich in de Durme zal ontlasten. De schepenen van Gent bevelen te dezer gelegenheid, dat men de Zuidleede van Mendonck tot aen Exaerde, zal moeten uitruimen en opdelven. ‘Voortijds, “zeggen zy,” kwamen de visschen in den vorschtijd in groote menigte langs de Durme naer Mendonck en van daer naer Gent, waerdoor de rivieren rond de stad altijd ruim voorzien waren; dit zal op nieuw gebeuren zoodra de Zuidleede en de Durme zullen gekuischt zijn, terwijl men thands ter gezegde plaetsen, geheele schepen visch vangt, waermede men de verkens mest.’ Diensvolgends verbieden de schepenen, in de maenden Maert, April en Mei, dat is in den vorschtijd, in de voorschrevene wateren te visschen. Verder willen zy nog, dat men andere waterloopen, zoo als de Kele⁽¹⁾, tusschen Langerbrugge en Sprendonck, zoû uitdiepen. De schepen, welke tusschen de Moere en de stad Gent varen, zullen moeten in die kosten betalen, enz.

Geheel het stuk verdient gelezen te worden, om met den vroegeren toestand der rivieren en waterleidingen rondom Gent bekend te worden. Wat de Lijsdonck-leede, waerover hier hoofdzakelijk gehandeld wordt, betreft, deze is thands, volgends het reeds aengehaeld werk van vanden Bogaerde, slechts eene onbeduidende sloot op het grondgebied van Sinai beginnende, en zich op dat van Waesmunster, niet meer in de Durme, zoo als vroeger, maer wel in de Moervaert verliezende.

(1) Het zelfde, meen ik, als de Cale.

[p. 107]

I. 10 Maert 1431 (1432).

In tjaer xiiii^c ende xxxi hebben beclaecht ghezijn Cueren ter diverschen stonden, inde Wateringhen vander Groede met haren medepleghers, ende in Wateringhen van den Zouten Poldre; ter welker eerster Cueren gheproponeert ende voertghestelt was byden inghelanden vanden tween Wateringhen, hoe men, bider gracie Gods, zoude moghen wederstaen de snede vanden stroeme voer beede Wateringhen. Ende mids dien, dat de inghelande vanden tween Wateringhen aengezien hebben, dat men groot proffijt doet ende wederstaet de snede vanden stroeme: in Ardenbuerch-ambocht, bewesten ende beöosten der Eede, daer groten stroem ende snede es, met steenen hoofden te worpene, ende insghelijcx inde Wateringhe vander Houder Yevene ende in Caedsandt ende te vele andren steden; hebben gheaviseert de vorn. inghelande inde zelve Cuere, omme insghelijcx te wederstane de snede vanden stroeme, voer de twee Wateringhen met steenen hoofden ende dukers daer toe behorende, aenghezien dat voer de twee Wateringhen niet so grote diepte noch snede es also et⁽¹⁾ es in Ardenburch-ambocht ende Houde Yevene ende tandren steden; ende ute dien dat de materie zeere ghewichtich ende zwaer was, hebben overeen ghedreghen ende gheaccordeert de vors. Wateringhen, dat elc van beede den Wateringhen zouden doen beclaghen noch eene Cuere ende te kennen gheven den notablen, die al daer niet en waren, te wetene: die wonende waren te Brugghe, ter Sluus ende in andren plaetsen, omme eendrachtelike met den ghemeenen ende notablen inghelanden van beede den Wateringhen, raed ende advijs te hebbene up de vors. materie, te wetene: up steenen hoofden ende dukers te makene voer de vors. twee Wateringhen, omme den stroem ende snede te wederstane voer beede de Wateringhen, omme tmeeste proffijt ende orbuer vanden vors. Wateringhen; aenghezien daer men den stroem ende snede niet en wederstonde met steenen hoofden ende dukers, dat men zoude moeten leeden inzaten ten velen meerdren grieve ende coste van den tween Wateringhen. Inde welke vors. wettelike Cuere over een ghedreghen es, zonder eenich ghescil of wederzegghen van yemene, dat men worpen ende

(1) Et, voor het.

[p. 108]

maken zoude steenen hoofden ende dukers, ende die te legghene ten proffite van beede den Wateringhen, ende tzulker plaetsen ende steden, daer beede de Wateringhen overeen draghen zouden, omme ten vroemsten ende ten proffite den stroem ende snede van dien te wederstane; ende by dien dat deze vors. steenen hoofden ende dukers ligghen zullen voer den Ysen-poldre ende Groede-Wateringhe, met haren medeplegers, of een zijde, ende voer den Zouten Poldre of andre zijde, welke zijn twee diversche Wateringhen, elc hebbende zine particulaire Cuere, zonder yet ghemeene te hebbene, of deen met den andren te contribueerene of te gheldene; so was aldaer over een ghedreghen bi beeden Wateringhen ende Inghelanden, omme 't meeste proffijt ende omme dat ne gheene ghescille vallen noch risen zouden tusschen de twee Wateringhen, omme de costen, die men doen zoude moeten, als vanden steenen hoofden ende dukers vors., dat de vors. twee Wateringhen eendrachtelike ende ghemeene aennemen zouden te makene ende te werpene de vors. steenen hoofden ende dukers ten ghemeenen costen ende proffiten van hem beeden, in dezer manieren ende conditiën: dat de Wateringhe van den Zouten Poldre zal contribueren ende gheven, nu ende toot alre tijt, met den Ysen-Poldre ende Groeden-Wateringhen voors., toot de costen vanden vors. steenen hoofden, dukers ende al dat daer toebehoort, van ellevene penninghen de twee, zonder eenighe andre ghemeene costen te contribueringhe ende te hebbene deen met den andren, zonder alleene inde costen vanden steenen hoofden, dukers ende al, dat daer toe behooren zal, also ghezeit es; ende aldus blijft elcke Cuere vanden vors. twee Wateringhen staende in hare virtute ende up haer zelven. Ende omme dat alle dese zaken wettelike ghedaen ende over eenghedreghen zijn in eene wettelike beclaechde Cuere van beede den Wateringhen, eendrachtelike ende zonder eenich wederzegghene, zo zijn hier huut ghemaect brieven bi A, B, C, D, deen huut den andren ghesneden, rustende ende zijnde inden handen vanden tween voors. Wateringhen.

Actum a^o xiiii^c ende xxxi, den x^sten dach in Maerte.

Chirograef op perkament; onderaen staen de letters A, B, C, D, ten halve doorgesneden. Op den rug leest men: advis om te wederstane de snede vanden watere vander Wateringhe vander Groede ende den Zouten Polre, int jaer xiiii^c xxxi.

[p. 109]

II. 18 Maert 1438 (1439).

Allen den ghonen, die dese presente letteren zullen zien of horen lezen, Scepenen ende Raed vander stede van Ghend saluut. Wij doen te wetene, hoe dat ons anbrocht es bij diversschen persoonen inzetene ende ghegoedde vanden prochiën van Synay, Exaerde, Tsaffelaer, Dackenam, Lokerne, Mendonc, Sprendonc, Desseldonc, Everghem, Wincle, Wachtebeke, Mourbeke, Stekene, Kemseke, Sente-Pauwels in Waes, ende meer andre prochiën ende ghehuchten, dat grooten orbuer ende van noode ware ghedolven te werdene eene leede gheheeten de Lisdonc-leede, mids den grooten scaden, diemen neemt in hoghe watren vanden vruchten, merschen ende ghersinghen up de erde staende, beghinnende in de Duerme, tusschen den ouden mersche ende den Zwavenaertschen merschen, bijden Rabotte van Boudeloe, inde prochie van Synay, ende also voort lopende ende hendende toot inde Duerme, inde prochic van Waesmonstre, duer gheel land, herweghen ende straten, also verre alst behouft ende van noode werdt. Biddende dat wij daerinne consenteren wilden ten ghemeenen orbuere, nutscepe ende proffijte van allen den inzetenen ende ghegoedden vanden voors. prochiën, marchen ende jeghenoeden van daer ontrent. Up twelke wij begheerden te hoorne vier notable persoonen vut elker prochie, teenen zekeren ghenoemden daghe, omme van hemlieden gheinformert te zine, mids der lasticheyt van diere, al eer 't voors. ghedelf voortganc hebben soude; ende naer dinformacie ende verclaringhe ons ghedaen bijden ghedeputeerden vuten prochiën, zo voors. es, hebben wij, metgaders beede den dekenen van deser voors. stede, bij goeder voorsienicheden ende rijpen rade ghedelibereert, gheordonneert, ghewillekuert ende gheconsenteert, datmen de voors. Leede delven sal ten meesten orbuere, proffijte ende mintsten quelste ende grieve van elken, inder manieren hier naervolghende: Eerst, datmen allen den ghonen, duer wiens goedinghen ende erfachtichede men de voors. Leede sal delven, zal doen ghelden ende betalen van haren gronde ende erfachtichede, naer weerdde van dien, wel ende redelic; ende elc sal moghen planten up sijn land neffens de Leede, tziner ghelieften ende proffijte, sonder yement anders eenich recht an te hebbene, behouden an elke zijde eenen traghelwech, also breet als die behoort te zine ende es up andere

[p. 110]

rivieren. Item, men sal maken een steenin brugghe, bij Pots, inden heerwech, daer de Leede duer sal lopen, wel ende lovelic, al soot orbuerlic ende proffitelic zij. Item, men sal delven ende rumen de Zuutleede, beghinnende te Mendonc toot Exaerde an den Dam, tooten oude canten ende ouden bodemen, ende alle helcweeren⁽¹⁾, diere inne zijn, salmen vutdoen, ende voortan niet meer eenighe hilcweeren stellen noch in eenighe vanden anderen riviercn, up sceerplic ghecorregiert te zine, also over redelic ende orborlic dinken sal; ende daerinne niet visschen dan met netten. Ende de Zuutleede also gherumet ende ghedolven wesende, zo sullen se van dan voort rumen ende zuveren van cruden ende ander sins de ghelandde, elc jeghen tzine, te zinen coste. Item, omme dat de verssche visschen, die plaghen te commene bij grooter menichte vuter Scelde de Dorme up, duer de Zuutleede te Mendonc, ende van daer ter voors. stede van Ghend; ende inden tijd als zij pleghen te vorsene, ende zij also quamen, sonder ghestudt te zine, inde Zuutleede, plaghen de verssche rivieren van ontrent de voors. stede alle te bet ghespijst te zine, also zij zullen van nu voortan, als de Zuutleede ende de Duerme gherumt zijn vande hilewieren ende andersins, men ten voors. plaetsen plach te vane by grooten scepen bij vele diversschen persoonen, diere haer verkine mede plaghen te mestene ende andersins ombehorlic te verdoene, dat onredelic ende niet ghedoghelic es; zo hebben wij gheordonneert, datmen inde voors. rivieren, in tijden als de versche vissche costumeren te vorsene, te wetene: inde maenden van Maerte, April ende Mey, niet en sal moghen visschen met netten, corven noch andersins bij eeneghen engiene. Item, salmen de Kele, tusschen der Langherbrugghen ende Sprendonc, daer te doene zij, delven, te wetene: ten diepsten vier spete diepe, ende eldere, daer min te doen es, naer advenant, zo datter in langhe jaren toecommende gheen ghebrec an en zij; ende daerinne zullen ghelden ende contribueren de ghone, die met scepen varen tusschen de Moure ende der voors. stede van Ghend, also datte ghecostumert es van ouden tijde. Item, de heste⁽²⁾, die ligghen inde Nieuwe Leeden, int heerscip van Exaerde, salmen vute delven ende rumen toot inde Dorme, ende rumen toot inde diepte met ghemeenen coste. Voort alle de ghone, die ghelandt zijn ende ghegoedt

(1) Helcweeren, verder Hilcweeren en Hilcwieren. Het woord is telkens duister geschreven. By Vanden Bogaerde, staet Rietweeren.

(2) Heste, verder Hiesten. Het woord is zeer onduidelijk in het stuk.

[p. 111]

neffens der rivieren, tusschen der Langherbrugghen, oestwaert, ende der Duermen, die daer hebben vaerden, waterganghen, beken, grachten groot of cleene, even verre dat zij hueren hiesten ende toekeer hebben inde voors. vaerden, waterganghen, beken of grachten, zullen ghehouden zijn die te rumene toten ouden canten ende bodeme, elc jeghen tzine tzijns zelfs coste. Item, de Leede van mer Olivier den Jaghere, neven den Dam toot Exaerde, zullen rumen toten auden cante ende bodemen de ghone, diese ghecostumert ende gheploghen hebben te rumene van oude tijde. Ende inde costen van al dezen, met al diesser ancleven mach van beghinne toten hende, zullen contribueren, ghelden ende betalen alle de ghone, wie zij zijn, nieme vuteghesteken noch ghesondert, diere bij zullen werden verlicht vanden watre ende eenich voordeel ende proffijt daer af hebben zullen, naer datter elc bate ende proffijt af hebben sal. Item, de brugghen, die sculdich zijn te ligghene inden Dam tusschen Mourbeke ende Exaerde, zullen maken de ghone, die se van ouden tijden hebben gheploghen te makene, ende insghelijcx den Dam. Ende daer af zullen de persoonen hier onder ghenoomt hemlieden doen informeren ende besouken, wie datse van ouden tijden ghecostumert ende gheploghen hebben te doen makene. Ende, omme dat tvoors. ghedelf ende alle de pointen boven ghescreven te bet vulcommen zouden werden, ten orbuere ende profijte van elken, dient aengaen mach, so hebben wij gheordineert, ghecomitteert ende ghestelt, ende bij viertute van dezen ordineren, committeren ende stellen Louise vanden Moure, f^s Gillis; Henricke den Caluwe; Janne vanden Ackere ende Pietren Tierin, ghemerct dat zij ten ghonen dat voors. es, hem wel ghevroeden ende oec expert zijn, omme zulc last an te nemene ende aenveerdene, ghelijc wij te vullen gheinformert zijn alsoot behoort; de drie van hemlieden altijds machtich zijnde alle saken te doene ende doen doene, al waert dat eenich van hem vieren, welc het ware, absent wezen moeste. Ende hebben hemlieden ghegheven ende bij viertute van dezen gheven vulle macht auctoriteyt ende special bevel al daerinne te doene ende doen doene datter toe dienen, behouven ende behoren sal, daer bate ende proffijt af commen mach. Versouken mids dien ende begheeren, met sonderlinghe neerendste an allen ghonen, dient aengaen mach, dat zij ende elc huerer de voors. personen ende elken van hemlieden dit doende, obedyeren, neerendstelic verstaen ende hem voughen in allen wijs, sonder eenich refuuz, delacy, empeschement of wedersegghen, also wel int delven duer elcx goede ende erfachtichede, daert behouven sal, als inde betalinghe, die ter causen van dien ghedaen zullen

[p. 112]

werden, ende andersins in allen saken daer toe dienende; insghelijcx inde verclaringhe te doene ter begheerten vanden voors. ghecommitteerden aengaende der grootte ende leghere van elc goedinghen, het zij bij haren eeden of van haren pachteren ende anderen, diere af weten te sprekene. Ghescoten te schietene, taxaciën ende smaeldeelinghen daer af te doene, execucie, maninghe ende verghelt te vercrighene up elcx goedinghen, wien zij toebehoren, alst wel cloostriers, kerken, godshuuzen ende poorten als anderen, niemende vutghesteken, bij zulken weghen als daer toebehoren zullen. Ende waert zo dat iement den voors. ghecommitteerde personen, haerlieder clerc of eenighen van hemlieden, inde voorscrevene saken te doene of doen doene, bij ruuden worden of werken hem up stelde jeghen hem lieden of den eenen van hemlieden, die zouden wij zo hoghelic corregieren, dat zij spieghel ende exempel wesen souden allen anderen van gheliken te wachtene. Emmer wel verstaende, dat zij, metgaders haren clerc, ghehouden zullen zijn van dies voorss. es goede rekeninghe ende bewijs te doene bij ghescrifte ende daer af haren eedt doen, up dats noodt zij, telken twee maenden of ter ghelieften van ons lieden. Ende alle de prochiën daer toe gheldende ende contribuerende zullen stappands ordineren ende kiesen uut elker prochie twee notable persoone, die tlast hebben zullen bij haerl. eeden te taxerne ende smaeldeelne in elke prochie de porciën ende aendeelen van allen den ghonen, diere inne zullen ghelden, bate, voordeel ende proffijt af hebben ende nemen zullen, daer an dat de voors. ghecommitteerde persoonen zullen verhalen ende verreeken tghuent, dat elke prochie ghelden sal. Ende de zelve II persoone zullen ghehouden zijn dat te verandwoordene over elke prochie, daer zij ghecoren zijn, ende oec ten weerke te ziene daer voren datmen de voors. rekeninghe ende bewijs doen sal van ontfanghene ende uutghevene, ende insghelicx die van Waesmonstre voors., daermen duere sal moeten delven, ghelijc voors. es. Welke ghecommitteerde persoonen boven ghescreven hebben zullen, over haerlieder salaris ende aerbeyt, van also vele tijds als zij verstaen ende occuperen zullen ter voors. zake, te wetene: Louis vander Moure, f^s Gillis, twee scelle groten sdaechs, als gouverneur ende clerc vander voors. sake, diese ghehouden wert in ghescrifte te stellene bij goede verclaerse; ende elc vanden anderen drie personen twintich groten sdaechs; die alle viere eendrachtelic daerinne gheconsenteert hebben ende tlast aenveerdt ter presenciën van ons lieden. Ende, gheviele int ghuent dat voors. es eenich trubel of donkerhede, daer yemende twifelde int verstaen vanden pointen ende articlen boven

[p. 113]

ghenoomt, of datter yet meer of min toe behoorde gheordineert ende ghedaen te werdene, dat reserveren wij tonswaert, omme altijds daerinne te voortsiene, verclaerne ende ordineerne also ons dinken sal der toebehorende. Ghegheven in kennessen der waerheden, onder den seghel van saken der voors. stede van Ghend, den achtiensten dach van Maerte, int jaer duust vierhondert achte ende dertich.

Origineel op perkament voorzien met den grooten stedelyken zegel in groenen was, hangende aen eenen dubbelen staert van perkament.

Men leest op den rug van het stuk:

Scepenen vander Kuere in Ghend, naer de handelinghe, die zijs hoorden ter causen vanden ghedelve van der Lijsdonc-leede, metgaders den andren ghedelven daeranclevende, hieromme begrepen, hebben gheordineert bij voorme van appointemente, dat Eerweerdeghe Vaders in Gode ende Prelaten, ghegoedt ontrent de voors. ghedelven, leenen ende te livereren zullen hare porcie ende aendeel vanden costen ghedaen ende te doene omme de voors. delvinghe, naer tghescot daer af overleden inden handen van gouverneurs vanden zelven ghedelve, achtervolghende den voetstappen vanden voorsaten ende den inhoudene van dezen jeghenwordeghen lettre, bij den zelven voorsaten daer up ghegheven. Ende waert zo, dat men bevonden, dat de zelve Prelaten te vele verleit hadden, dat zij dat zullen moghen recouvereeren up de prochiën, die daer af instandichede ende restitutie sculdich werden van doene, zonder de zelve Gouverneurs deromme te moyene. Item, dat dinsetene van Lokerne contribueren ende ghelden zullen inde costen vander zelver delvinghen in also verren als zij daer af bate ende proffijt nemen, ghelijc ende up zulke condicie als voorscreven staet, want anders en ware tvors. ghedelf niet ghescepen voortgane thebbene, in grooten achterdeele vanden ghelanden van daer omtrent ende den ghemeenen oorbuere, dat elc sculdich es te voorderne. Dit was ghedaen den xxiiii^sten dach van Maerte, int jaer xiiii^c xxxix voor Paesschen.

M. Alarts.

Brieven van consente van Schepenen ende Raedt der stede van Ghendt nopende het delven vande Leede, gheheeten de Lijsdoncklede, van jaere 1438.