Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 3

[p. 165]

Inhechtenisneming van den hertog van Aerschot, te Gent, in 1577.

Het jaer 1577 is een der beroemdste uit de geschiedenis onzes Vaderlands gedurende de XVI^e eeuw in 't algemeen, en uit die der stad Gent in 't byzonder. Niet alleen werd alsdan de Unie van Brussel gesloten, liet Don Juan van Oostenrijk, als landvoogd gezonden, het Eeuwig Edict uitgaen, werd Willem van Oranje tot Ruwaert van Brabant verheven, kwam de Aertshertog Mathias hier in het land aen; maer ook wilde in dit jaer Gent, als het ware op zich zelf staen, en speelden aldaer jonker Jan van Hembyze en Francies van den Kethulle, heer van Ryhove, met de achttien Notabelen, hunne beruchte rol.

Nadat Don Juan van Oostenrijk het kasteel van Namen, by verrassching had ingenomen, wilden noch de party van den prins van Oranje, waertoe vooral de Protestanten behoorden, noch die van de Staten, waeronder de Katholieken zich geschaerd hadden, iets meer met hem gemeens hebben. In zulken toestand van zaken dacht de Zwyger eene geschikte gelegenheid te vinden, om zyne macht te vermeerderen. Reeds was hy in Holland en Zeeland tot hoofd en hoogste Overigheid verheven, en hy werd weldra te Brussel als Ruwaert van Brabant uitgeroepen. Nog eenige stappen, en hy strekte zijn gezag uit zoo verre in het Zuiden als in

[p. 166]

het Noorden⁽¹⁾; doch eenige der aenzienlykste edelen, waeronder het geslacht van Croy, waertoe de onlangs tot Gouverneur van Vlaenderen benoemde hertog van Aerschot, behoorde, werkten de poogingen van den Zwyger krachtdadig tegen. Buiten zyner wete, zoo wel als der Staten, hadden zy zich tot den Aertshertog Mathias van Oostenrijk, broeder van Keizer Rudolf gewend, om hem het opperbestuer des lands aen te bieden. Deze aenvaerdde, en kwam naer België. Willem zag daerdoor zyne plannen eenigs zins verydeld; evenwel toonde hy zich dadelyk bereid om zich aen den jongen vorst te onderwerpen. Hy beloofde zyne medehulp aen den Landvoogd, maer op zulke voorwaerden, dat aen dezen weinig meesterschap overbleef. In der daed, Willem had doen bepalen, dat hy in alles als luitenant-generael van Mathias zou blyven, en dat deze laetste niets zou mogen ondernemen zonder daervan eerst kennis te geven aen den Raed van State, en de voorafgaende goedkeuring der Algemeene Staten bekomen te hebben. De Zwyger rekende op den invloed, dien hy, zoo by den eenen als by de andere kon uitoefenen.

Intusschen was de hertog van Aerschot te Gent aengekomen met zynen zoon, den prins van Chimai, eenen grooten sleep van adel, en drie honderd paerden, en werd als gouverneur van Vlaenderen zeer prachtig ingehaeld door negen vaendelen van de borgery⁽²⁾. Willem van Oranje, die op den hertog zeer gebeten bleef, wenschte niet beter dan om zynen vyand uit den weg te slaen, of hem voor altijd alle gezag te ontnemen. Weldra bood zich eene geschikte gelegenheid aen.

De vier Leden van Vlaenderen waren, vóór het aenkomen van den hertog van Aerschot, te Gent vergaderd, om over landzaken

(1) Wagenaar, Vaderlandsche Historie, D. III, bl. - David, Manuel de l'Histoire de la Belgique, bl. 340.

(2) De Jonghe, Ghendtsche Geschiedenissen. Druk van 1752. D. II, bl. 309.

[p. 167]

te handelen en aenzienlyke gelden te stemmen. Aldaer waren te samen bisschoppen, abten, edelen, enz., aen wie de heeren van Champigny en Zweveghem, afgevaerdigden van den Raed van State, de aenstellingsbrieven van den nieuwen gouverneur aenboden. Te dezer gelegenheid uitte meer dan een het kwaed gevoelen, hetwelk hy van Willem van Oranje had. Dit ging zoo verre, dat de heer van Ryhove, Francies van den Kethulle, nauwelyks zyne misnoegdheid kon verbergen. Al wie het met hem hield of voorstander was der hervormde leer, begreep dat het met hunne zaken slecht stond, en dat er niet veel te hopen bleef.

De hertog was maer in bediening getreden toen Francies vanden Kethulle, jonker Jan van Hembyze, Karel de Gruutere, heer van Loovelde⁽¹⁾, Gillis Borluut, Joos van Brakele, Jan van Pottelsberghe en eenige andere, by hem herhaelde malen op de herstelling der oude privilegiën kwamen aendringen. Aerschot voelende, dat hun doel vooral was hem de taek lastig te maken, gaf hun een bitsig antwoord⁽²⁾. Zy dachten dan aen iets anders, en wendden zich naer elders. Ryhove vertrok heimelyk naer Antwerpen, alwaer zich de prins van Oranje bevond. Hy legde hem uit al wat er gebeurd was, en voegde er by, dat er slechts één middel overbleef, om aen de zaken eenen keer ten voordeele van hunne party en van de hervormden te geven, namelyk het inhechtenis nemen van den hertog van Aerschot, van de bisschoppen en van de voornaemsten die het met hen hielden. Het voorstel was aen den Zwyger niet onaengenaem in zich zelven; maer hy beschouwde het als al te stout, en daerdoor als onmogelyk om uit te voeren. Ryhove bleef aenhouden, en hy verzekerde, dat met in de ooren van het volk de herstelling der oude vryheden en privi-

(1) Bor, D. I, bl. 904 noemt hem verkeerdelyk Croyvelde.

(2) Vander Vynckt, Histoire des troubles des Pays-Bas. Édit. de Reiffenberg, D. II, bl. 18.

[p. 168]

legiën te doen klinken, hy de gemeente wel zou in rep en roer krygen, en aen zynen kant trekken. Willem gaf aen Ryhove geen verder gehoor, en liet hem heên gaen. Maer des anderen daegs ziende, dat Ryhove hardnekkig by zijn voorstel bleef, liet hy zich overhalen en gaf zyne toestemming. Het schijnt dat Marnix tusschen hun tweën kwam, en den Zwyger van gedachte deed veranderen.

Ryhove keerde naer Gent terug. Gedurende zyne afwezigheid had Hembyze by den hertog aengedrongen op het teruggeven der privilegiën. Doch deze, ten hoogste verbitterd, snauwde hem toe, juist toen hy uit het Hof van Sinte-Baefs, alwaer hy verbleef, naer het Stadhuis ging: ‘Dat men die privilegieroepers later wel zou vinden; dat zy de galg verdienden, en er ook wel zouden aenkomen, al was 't dat zy door den Prins van Oranje werden opgestookt.’ Deze woorden werden door eenige gehoord. Hembyze zelf riep: ‘Elk zijn geweer in de hand!’ Er ontstond een kleine oproer; maer door de tusschenkomst van de wethouders geraekte alles weêr in rust. Toen echter, omtrent den avond, de heer van Ryhove van Antwerpen aenkwam, en hoorde wat er gebeurd was, begaf hy zich dadelyk naer het huis van Hembyze. Aldaer deed hy aen dezen, zoo wel als aen den heer van Loovelde, den kapitein Mighem en meer andere verstaen, dat hy met leedwezen zag, dat het volk de wapens had neêrgelegd; want dat hy vreesde, dat zy nog dien zelfden nacht van hun bed zouden worden opgelicht en gevangen gezet. Den indruk ziende welke zyne woorden gemaekt hadden, ried hy hun aen, die onheilen voor te komen. De kapitein Mighem en de andere stemden met hem in; en omtrent middernacht bezetteden zy de merkt, maekten zich meester van het Gravenkasteel, waer het geschut stond, en nadat zy, niet zonder groote moeite, de noodige manschappen byeen hadden gekregen, begaven zy zich 's morgends ten vier ure, naer het Hof van Sinte-Baefs, alwaer men zich aen niets verwachtte, alzoo de oproer van 's daegs te voren dadelyk gestild werd.

[p. 169]

Men deed groot geweld met schieten van bussen op de poort, omdat ze niet ter stond geopend werd. In tegendeel de mannen van den hertog wilden zich te weer stellen; maer Ryhove en Mighem deden hout en strooi halen om de poort in brand te steken. Alsdan begon Aerschot voor zijn leven te vreezen, en geene hoop van uitkomst hebbende, gebood hy dat men de aenvallers zou inlaten. De binnengerukte hoop behandelde den gouverneur op de smadelykste wyze, en tot tweemael toe wilde men hem dooden; doch Ryhove belette zulks, en deed hem naer zijn eigen huis in de Onderstraet geleiden. Aldaer werd hy nauw bewaekt.

Van het Sinte-Baefs Hof begaf zich de gewapende bende naer de wooningen of verblijfplaetsen van eenige andere heeren. De bisschoppen van Brugge en Yperen, Remigius Driutius en Martinus Rythovius, werden insgelyks gevangen genomen, zoo wel als Ferdinand de la Barre, heer van Moeskroen, hoogbailliu van Gent, met zynen zoon; Maximiliaen Vilain, heer van Raseghem, gouverneur van Waelsch-Vlaenderen; Cornelis de Scheppere, heer van Eecke; Fransies van Halewyn, heer van Zweveghem, gouverneur en hoogbailliu van Oudenaerden; Jacob Hessels en Jan de la Porta, raedsheeren van den Raed van Vlaenderen, die eertijds beide lid van den Bloedraed geweest waren; de kapitein Fransies Wijchuyse met zynen zoon; Fransies de Schouteete, heer van Erpe, hoogbailliu van Kortrijk; Jan De Visch of De Visscher, bailliu van Ingelmunster, en meer anderen.

Dit alles gebeurde in den nacht van den 28^sten en 29^sten October. Des anderen daegs bleven de stadspoorten gesloten; maer men zond den heer van Olhain naer Antwerpen, om aen den prins van Oranje en de Staten kennis te geven van al wat er gebeurd was.

Sedert dien waren Ryhove en Hembyze met de hunnen alleen meester in de stad, en reeds op den 1^sten November benoemden zy

[p. 170]

achttien mannen van hunnen aenhang, aen wie zy den naem van Notabelen gaven, en die met het beheer van de stadszaken, zelfs boven de schepenen, gelast werden. Die achttien gaven nog den zelfden dag lezing van een stuk, waerin zy de redenen uiteenzetteden, om welke de hertog en de andere heeren gevangen werden. Die gewaende redenen werden ook den 8^sten der zelfde maend in het licht gegeven, en verschenen te Gent by de weduwe van Pieter De Clerck⁽¹⁾. Men kan ze insgelyks lezen by Bor⁽²⁾.

De stoute aenslag van Ryhove werd geheel het land door met verbazing, maer niet overal met goedkeuring vernomen. Het in hechtenis nemen van den hertog van Aerschot, eenen man van groot aenzien en vermogen, had vooral opschudding gemaekt. Men verwondere zich dus niet, dat de Staten den abt van Sinte-Geertrui, te Leuven, met den advokaet Liesveld, en de prins van Oranje zelf, - zijn doel was toch immers bereikt, - den heer Arent van den Dorpe naer Gent als afgevaerdigden zonden om de slaking van den gouverneur en de anderen te bekomen. Men bekwam alleen de loslating van den hertog, maer niet zonder moeite. Ryhove immers verzette zich er tegen, doch alzoo de schepenen en een gedeelte van de Notabelen de vraeg inwilligden, was hy insgelyks genoodzaekt toe te stemmen.

Vooraleer Aerschot op vrye voeten gesteld werd, was hy verplicht eenen akt te teekenen, waerby hy plechtig beloofde, dat hy niet zou zoeken naer middelen om zich te wreken; maer al het gebeurde zou vergeven en vergeten. Het bestaen van dit zonderling stuk was aen eenige onzer geschiedschryvers bekend⁽³⁾; doch, voor zoo veel ik weet, werd het nimmer gedrukt.

(1) Zie Vanderhaeghen, Bibliographie gantoise, D. I, bl. 296.

(2) Historie der Nederlandtsche Oorlogen. Amst. 1679. in-fol. D. I, bl. 904.

(3) Bor, Historie der Nederlandtsche Oorlogen. D. I, bl. 905. - De Jonghe, Ghendtsche Geschiedenissen, D. I, bl. 321.

[p. 171]

Ik vond het toevallig op de Archieven der stad Gent⁽¹⁾. Het luidt als volgt:

Comparans ce jourdhuy, date de ceste, pardevant les Eschevins des deux Bancqs de la ville de Gand, hault et puissant seigneur Monseigneur le duc d'Aerschot, d'une part, et le nobles, notables bourgeois et habitans de ceste ville, en nombre notable assemblez, se faisans fors pour les absens, d'aultre, Ont déclaré d'estre d'accord endroit l'eslargissement dudict seigneur Duc, sçavoir, que lesdicts nobles, notables bourgeois et habitans, prengnans regard à ce que par messgrs Monseigneur le prélat de St. Ghertruidt et M^re Thiery de Liesvelt, commis et députez par les Estatz-Généraux des Pays-Bas, avecq l'adjonction et assistence du S^r Arnoult vanden Dorpe, y envoyé et député pour le mesme fait par Monseigneur le Prince d'Orengnes, a esté discouru, remonstré et requis auxdicts nobles bourgeois et notables sur ledict eslargissement, et spéciale à la qualité dudict seigneur Duc et les bons offices qu'il a faictes et fera avecq les autres seigneurs desdicts Estatz aux affaires publicques et tant urgentes, mesme en ceste saison, ont condescendu et consenty, condescendent et consentent à l'eslargissement et déliverance dudict seigneur Duc, sans toutesfois leur faire aucun préjudice endroit les aultres seigneurs détenuz, moyennant que personne d'entre eux, quy qu'il soit, ne sera jamais recherché ny poursuyvy de vengeance, soit par forme de justice ou voye de fait ny autrement, en secret ou publicq, directement ny indirectement, mais sera le tout, de costé et d'autre, par moyen de ladicte délivrance aboly et mis en oubly. Et s'il est trouvé en la justification par lesdicts de Gand envoyée ausdicts Estatz-Généraux quelque chose à la cherge dudict seigneur Duc, ilz l'en déchergent par ceste. A quoy ledict seigneur Duc a du tout accordé et accepté ledict consentement, promectant tout ce que dessus de sa part entretenir, sans y contrevenir, ny faire ou laisser contrevenir, en manière quelconque, par luy ny par aultres, soit de sa maison, alliez ou aultres, quy qu'ilz soyent; et mesme point par Monseigneur le Prince de Chimay, son filz, ny par Monseigneur le marquis de Havrech, son frère, pour lesquelz estans absens, il se fait fort. Et pour plus grande asseurance et contentement desdicts nobles, notables bourgeois et habitans, ont ledict seigneur Duc et députez desdicts Estatz,

(1) In het Register van de Schepenen van der Keure, van de jaren 1576-1577-1578, bl. XCVII.

[p. 172]

y aussy comparans en personne, promis faire tous debvoirs vers iceux Estats que leur sera délivré acte approbatoir de tout ce que dessus, soubz le seel desdictz Estats, premiers et avant que ledit seigneur Duc sortera de ceste ville. Ainsi faict en la ville de Gand, ce x^me de Novembre, an XV^cLXXVII. - Actum ce x^e jour de Novembre 1577. Présens les eschevins des deux Bancqz. Assçavoir les seigneurs d'Axpoele, Boucle⁽¹⁾ et Jaques Feron, eschevins de la Kuere; Josse Donas et Jooris Vytz, eschevins des Parchons de la ville de Gand. Moy aussy présent comme secrétaire desdicts seigneurs eschevins de la Kuere. Signé Hembyze.

De chronijkschryver pater De Jonghe verhaelt, dat de hertog eerst den 14^den November, 's morgends ten negen ure, dat is den zestienden dag van zyne gevangenis, werd losgelaten. Indien die dagteekening juist is, dan moet hy nog vier dagen vast gezeten hebben na hy deze plechtige beloofte gedaen had, en vóór dat de Algemeene Staten het bovenstaende stuk met hunne goedkeuring hadden bekrachtigd.

De andere heeren waren zoo gelukkig niet als de hertog. Twee, Jacob Hessels en Jan De Visscher, bailliu van Ingelmunster, werden op verzoek van Ryhove, den 4^den October 1578, buiten de Petercellepoort by St. Denijs, op den weg van Gent naer Kortrijk, aen eenen boom opgehangen. Eenige ontsnapten uit de gevangenis; maer de anderen, die in dergelyke pooging mislukten, werden eerst jaren later in vryheid gesteld⁽²⁾.

(1) D'Axpoele is Philips de Gruutere, heer van Axpoele; Boucle is Joos Borluut, ridder, heer van Boucle of Boekle.

(2) De Jonghe, Ghendtsche Geschiedenissen, D. II, bl. 57-63. - Zie ook Iweins, Esquisse biographique et historique sur Rythovius, premier évêque d'Ypres, bl. 45-54.