Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 3

[p. 173]

De geschiedschryver Pontus Heuterus.

I. Zijn eigenhandig testament.

Pontus Heuterus of Pontus de Heuter, zoo als hy zelf schreef, was een verdienstelyk schryver der XVI^e eeuw, die over de geschiedenis, de taelkunde, de aerdrijkskunde en zelfs over de penningkunde gehandeld heeft. Zyne werken, alhoewel thands verouderd en op sommige plaetsen zeer gebrekkig, worden nog door onze hedendaegsche geleerden dikwijls en met goed gevolg geraedpleegd.

Hy werd den 23^sten van Oogstmaend 1535, te Delft geboren, en was de onechte zoon van eenen edelman genaemd: Jan de Huyter of de Heuter. Na eenigen tijd te Mechelen verbleven te hebben, alwaer hy zyne eerste studiën deed, ging hy naer Brussel, ondernam een reisjen naer Parijs, hield zich aldaer eenigen tijd op, keerde eindelyk naer Holland te rug, koos den geestelyken staet, en werd kanonik te Gorkum. In die stad werd hy met eenige andere geestelyken door de opstandelingen opgelicht en naer den Briel gesleept. Nog jong en behendig wist hy, door zyne antwoorden aen de ondervragers, zijn leven te redden, terwijl zyne makkers het met den dood moesten bekoopen. Zoodra hy zyne vryheid bekwam, vluchtte hy naer de zuidelyke provintiën, verbleef in de Franche-Comté tot in den jare 1585, wanneer

[p. 174]

hy tot kanonik van Deventer werd uitgeroepen. Doch hy vond aldaer geene lange rust. Prins Maurits de stad overweldigd hebbende, in Juny 1592, moest de Heuter wederom het hazenpad kiezen, en vluchten naer Brussel, alwaer hy pastoor van St. Jans-Gasthuis wierd genoemd. Eindelyk bekwam hy de waerdigheid van deken van het kapittel van St. Truiden, eene stad in Luikerland, daer hy stierf in het jaer 1602.

Eenigen tijd voor zynen dood schreef hy zijn eigenhandig testament, dat, wel is waer geene buitengewoone byzonderheden over 's mans leven bevat; doch het is niet te min merkwaerdig, daer het ons leert kennen, dat hy alsdan geene hoegenaemde goederen meer bezat, dat al wat hy had, in eenig geld en in zyne kleederen bestond, en dat hem nog eene zuster overbleef, waerschijnlyk onecht kind, zoo als hy zelf was, die te Mechelen woonde. Zy was, zoo als hy zegt, simpel.

Ik laet hier het stuk volgen:

In den name des Vaders, des Zoons, des Heilige Gheests, Amen. Alsoe daer niet zekerder is dan die doot, hebbe ic heer Pontus de Heuter, presbiter, proost van Arnhem, plebaen ende canoninc van Sint-Truijden, in deser navolgender manieren gedisponeert ende mits dezen disponere van 't gene ic nu tegenwoordelic binnen Sint-Truijen, in meubelen of roerende goeden mach hebben. Eerst, also ic tot Bruissel angetelt hebbe here Jan Andriessen, canonic van Sinter-Goudelen kercke, in de name en door begeerten van den eerw. heere Lenaert Betten, tegenwoordich heere en abt van Sint-Truijen voorsc., in brabants gelt, eerst dry hondert guldens, en weinich dagen naer noch vier hondert guldens, makende t' samen zeven hondert guldens eens brabants gelt, naer uitwisen der obligatiën en specificatiën metter hant van den voorscreven heere Jan Andriessen gescreven ende onderteekent, in twe verscheide papieren en van versceide date, rustende in mijn lessenaerken met groun laken becleet, staende in mijne slaepcamer, in de abdie Sint-Truijen, op de tafel; make en geve ic die voorsc. zeven hondert guldens eens mijne suster Sophia, Floris dochter, wonende te Mechelen in de Koustrate, tegens over den burgemeester Joncker Nicolaes vander Laen, mijnen neve, hondert guldens eens terstont om haer wille mede te doun. Die resterende zes

[p. 175]

hondert guldens om door hulpe ende raat van Vander Laen voorsc. een rente te copen den penninck zestiene, daer hem goed zal duincken voor haer dochter Maria, Cornelis dochter, welke rente Sophia voorsc. zal jaerlix gebruiken zonder te mogen vercopen of verzetten, tot dat haer dochter voorsc. zal zijn gehuit, of in eenige religie geprofessijt; en compt die zelve te sterven ongehuit of ongeprofessijt (welke een van beiden zij zal moeten doen voor haer dertich jaren, of van deze makijnge vervallen en verliesen), zo geve ic die zelve rente, ooc waer gecocht, het Seminarium tot Sint-Truijen voorsc. voor eene beurse, wel verstaende na Sophia voorsc. doot, die ze haer leven zal genieten.
Item, noch zo laete ic in gereet gelt Sint-Truijen in een bahuile⁽¹⁾, staende ten huise here Erasmus Andriessen, deken van Sint-Truijen, zestien oude dobbele spaense goude ducaten, enen rosen nobel, enen helen ende enen halven gouden reael, ene france crone, een goude cruisken wegende een half once ende enen eingelsen.
Item, noch in mijn voorsc. lessenaerken staende als vore, in een ront doosken een einckel spaens ende een einkel italiaens pistolet, dry halve nieuwe spaense dobbel ducaetkens, een halve goude reael en aen versceide paiement omtrent zes-en-twintich guldens brabants gelt thien stuvers; van welc gelt men zal betalen mijne doot sculden Sint-Truijen ende 't capittels recht, die minnebrouders Sint-Truijen voor een pitance, ende voorts elc clooster in de zelve stat eens zes guldens; die heeren in de abdie, voor een pitance, een oude dobbel ducaet; die gemeen armen aldaer eens thien guldens; ider executeur hier onder genomt eens een oude dobbel ducaet. Datter over zal bliven geef ic Sophia voorsc.
Item, noch zo late ic, zo totten voorsc. deken als in de abdie, twee nieuwe laken tabbaerts, een nieuwen stammetten tabbaert, een nieuwen turcsen grofgreinen tabbaert, enen ouden laken ende enen ouden saijen tabbart. Item, een nieuwen laken casac voor gevouiert met vissen⁽²⁾, enen nieuwen heeren sayen tabbaert, enen nieuwen brouc en hemtroxken van rode incarnate sarge, vijf goede choorclederen, vijftien goede hemden, dry ellen fijn lijwaert, twe groote nieuwe sargen, d'een grouw, d'ander wit ende andere cleine leuren; dat men al zal vercopen en gereet gelt af maken, en vougen 't bi de voorsc. zes hondert guldens, om de rente zo veel beter te maken, alle die voorsc. oncosten afgetrocken, van die Sophia zullen helpen, bisonder

(1) Bahuile, eene kist of kast, in het fransch bahut, en in het spaensch bahul.

(2) Vissen, vellen van vissen, fluwynen, in het fransch fouine.

[p. 176]

joincker Nicolaes vander Laen voorsc. om 't reisen, die ic noch boven alle oncosten geve het voorsc. goude cruysken.
Item, mijne bibliotheke Sint-Truijen in mijn cofferen zijnde, geve ic mijn nacomende plebanen aldaer van Onzer-Vrouwen kercke, niet in proprieteit, maer alleen in usufruct, (uitgenome den grooten Bibel in twe groote stucken geprent, met alle die griesse boucken, die geve in proprieteit die bibliotheke des abdiën van Sint-Truijen), om igelic in zijn tijt alleen te gebruicken, zonder enich bouxken daer uit te mogen alieneren, vercopen, wechlenen ofte andersins vervreemden, of 't zelve goet te doun, die boucken altoos den huize blivende; gevende daer van naer mijn doot, mijn successeur plebaan, van bouc tot bouc specificatie ende inventaris, die hij zal gehouden zijn te onderteekenen, ende daer of altoos twee dobbelen bliven, d'een voor de abdie voorsc., d'ander voor 't capittel aldaer, en zo voorts in perpetuum, van plebaen tot plebaen, dounde, begerende, willende ende mits dezen ordinerende, dat alles dat voorsc. is plaetse gripen en valideren zal in forme van testament, codicille, donatie ooc hoedanige, ofte ander forme, zo het alderbest zal mogen staen, plaets gripen ende valideren, hiervan mij reserverende t'alder tiden 't meerderen, 't minderen ende revocatie. Executeuren stellende den eerweerdigen heere Lenaert Betten, abt van Sint-Truijen, voorts heere Erasmus Andriessen, deken voorsc., d'eerste burgemeester van Sint-Truijen, die tot mijn overleden zal wezen, ende mijn neve joincker Nicolaes vander Laen voorsc., burgemeester tot Mechelen, die ic bidde mijn simpele suster Sophia voorsc., met haer dohter Maria, te willen helpen ende bistaen om Gods wille.
Aldus gedaen tot Sint-Truijen, onder mijn eighen hant ende pitsiser, al dit zelve gescreven hebbende ende doen passeren door publike persoon en getuigen ondergescreven, den twintihsten dach van November anno XV^c acht-ende-tnegentich. Niet begerende dat men iet van de executie zal attenteren, ten zij den voorsc. vander Laen, ja die drij executeuren daer tsaemen bij zijn, ofte imant van haerlij gesubstitueert.

E. Pontus de Heuter, 1598.
Proost tot Arnhem, plebaen en canonic Sint-Truijen.
Met mijn eigen hant.

Mij naer bepeist hebbende ende niet willende, dat notarius ende getuigen zouden weten wat ic in gereet Sint-Truijen liet, treckende naer Luijc, hebbende gewilt ende wille, geordineert ende ordinere, dat dit alleen onder mijn hanteken zal plaets grepen. Actum den drij-en-twintichsten November, anno als voor. 1598, by mijn hant.

E. Pontus de Heuter, Proost, etc. als boven.

[p. 177]

Het cachet draegt een kasteel, waernevens de letters P(ontus de H(euter). Het zijn de wapens der familie De Heuter: een oud kasteel in lazuer op een gulden veld.

Op den rug leest men: Trudonopolis, 15 Feb. 1602. Seminarium.

Ch. Piot.

II. Ontvangt van 's lands bestuer eene belooning voor zijn groot werk.

Toen de heer Piot my de voorgaende bydrage voor mijn Museum had ter hand gesteld, trok de heer Pinchart, insgelyks beambte by het koninklyk archief te Brussel, myne aendacht op de volgende drie stukken aldaer berustende, die betrekking hebben tot de groote historische werken van Pontus de Heuter, en een gezegde van Paquot tegenspreken, dat Philips II, aen wien de schryver zynen arbeid opdroeg, niets te zynen voordeele gedaen zou hebben⁽¹⁾.

Het eerste is eene vraeg van Pontus Heuterus aen Philips II, om eenige gouden dukaten te bekomen, ten einde de aenzienlyke drukkosten te bestryden. Het ander is de brief van den koning, waerby deze het rekwest van Heuterus aen den kardinael Albert, gouverneur-generael der spaensche Nederlanden, overzendt, om daermede naer goeddunken te handelen. Het derde is nogmaels eene aenvraeg door den schryver gedaen, maer dit mael aen den kardinael Albert. Heuterus verzoekt daerby in eens eenen onderstand van twee duizend gulden, of wel eene jaerwedde van drie honderd gulden zijn leven gedurend, te mogen genieten. Onderaen op dit zelfde stuk staet het gunstig advies in de zaek gegeven,

(1) Mémoires pour servir à l'histoire littéraire des dix-sept provinces des Pays-Bas. Deel VI, bl. 7. - Paquot, sprekende van het groot werk van Pontus de Heuter, zegt: Dédié au roi Philippe II, qui n'en témoigna aucun gré à l'auteur.

[p. 178]

waeruit blijkt dat men hem, zoo niet al wat hy gevraegd had, ten minste acht of twaelf honderd gulden⁽¹⁾ toestond.

(1) Doordien het stuk juist te dezer plaetse beschadigd is, kan er omtrent het bedrag der toegestane som eenig twyfel overblyven.

I.⁺

Catholica Majestas,

Declarat Majestatis Vestrae humilis subditus Pontus Heuterus delfius, sacerdos, annum agens decimum tertium quod historiam Rerum Burgundicarum et Belgicarum, praecipuasque Gallicarum familiarum genealogias Majestati Vestrae dedicatas, typis Christophori Plantini, in lucem emiserit. Exinde auctum multis locis opus, alteram expectat editionem, sed et secundus tomus, ad annum usque Christi 1563 perductus, jamdudum cum primo esset editus, nisi belgicis tumultibus author ad rei familiaris angustias redactus, necessariis ad editionem sumptibus non sufficeret. Viginti enim et tres annos Relligionis Catholicae ac Majestatis Vestrae causa, bonis omnibus spoliatus, exulat. Ut igitur Majestatis Vestrae nominis splendor, avorumque amplissimae res gestae⁽²⁾ ...tissime ac ductissime hominum memoriae commendentur, Majestatem Vestram dictus Heuterus humiliter orat, ut ad utriusque tomi sumptuosam editionem summa aliqua aureorum ducatorum jubere dignetur, ut qui nunquam Majestati Vestrae minima in re hactenus fuerit moloestus; praeces, ut indesinenter facit, pro Majestatis Vestrae, liberorum ac imperii salute, enixe ad Deum continuo effusurus.

+ Envoyé auS^me Cardinal. afin qu'il s'informe .........mentionné ....quyte mande Madrid ...d'oust.

(2) De eerste letters van het woord zijn verdwenen.

II.

Mon frère, nepveu et cousin. Le memoire cyjoinct en latin, envoyé de la part de Pontus Heuterus, prestre, natif de Delft en mon conté de Hollande, vous informera des causes de son exile dudict pays. Et comme il s'est employé de composer quelque hystoire des Princes des Pays-Bas, mes prédecesseurs, et pour ce que n'ay esté jusques ores adverty dudict livre, ay trouvé bon de vous remettre ladicte requeste, afin que vous faictes informer de tel oeuvre, avecq le surplus que est

[p. 179]

demandé, pour après en avoir reçeu vostre rescription, y estre ordonné ce que trouveray convenir. A tant, mon bon frère, nepveu et cousin, Nostre Seigneur vous ait en sa saincte garde. De Saint-Laurent, le 4 de Septembre 1596.

Vostre bon frère, oncle et cousin,
Phle.
A. de la Loo.

III.

A Son Altèze.

Remonstre très-humblement messire Pontus de Heuiter, prestre, natijf de Delft en Hollande, qu'ijl a faict imprimer par Christoffle Plantijn, passé quelques années, les vies⁽¹⁾ ...tes ducs de Bourgogne, les deux premiers en partie Sgrs des Pays-Bas, lesquelz ijl at dédié à Sa Mag^té Catholicque, sans avoir demandé d'icelle aulcun don honorare, sij.... quelques six moys, envoyant lors à c'est effect à Sa dicte Mag^té en Espaigne requeste, laquelle a esté par icelle renvoyée à Son Al. avecq lettres d'advis, présentées à V. Al. par monsieur d'Assonleville. Et comme le premier tome dédié à Sa Mag^té Catholicque, (lequel ledit remonstrant en toute humilité offre et présente icy à V. Al.), contient les vies de quatre Princes des Pays-Bas issus de la race bourgouene, ainsy le second tome encores à imprimer..... vies de quatre Princes des Pays-Bas issus de la maison d'Autriche. Et veu que le remonstrant... pas les moiens de faire imprimer ledict second tome, il supplie très-humblement que V. Al. soit servie de l'assister de son faveur à Sa dicte Mag^té, afin qu'il puisse obtenir d'icelle assistence de deux mille florins ou une pension à sa vie de trois cent florins par an, assignée et constituée sur aulcune abbaïe en ses Pays-Bas, laquelle ne pourrat longuement estre chargé de la dicte pension, veu que le suppléant est au LXIII^e an de son eage, ayant la meilleure partie d'icelles, par vingts cincq continuelz ans pour la Relligion Catholicque et Sa Mag^té transigé en exil, perdant en sa patrie Hollande tous ses biens patrimoniaux et ecclésiasticques, gaignant à ceste heure

(1) Het stuk heeft nog al veel geleden, waerdoor hier en daer eenige letters of woorden zijn verdwenen.

[p. 180]

sa vie paouvrement à prescher et dire messe, employant le temps qui reste à escrire histoires, lesquels il ne peut mestre en lumière s'ijl n'est, par la faveur de Vostre Altèze, assisté de Sa Mag^té. Quoy faisant.

.......le contenu de ceste requeste estre véritable, mesmement des volumes... suppliant, tant imprimez que aultres, visitez et approuvez, mais non imprimez ..ens. Aussy prenant regard, que ledict suppliant est déchassé de son païs et de ses bénéfices par les héréticques. Ensamble consideré ce que Sa Ma^té... en ceste affaire, icelle at accordé et accorde à ce dict suppliant la [somme de] cent livres du prix de quarante gros une sois, à prendre sur les revenuz de l'Evesché de Tournaij, tombez par la vacance de la prélature en droict de régale vers Sa Ma^té, à estre payé promptement [de ladicte somme] de quattre eens livres pour commencher l'mpression du second volume... aultres quattre eens livres pour ayder à parfaire les mises de [ladicte] impression; et le surplus, après le parfaict d'icelles, par fome de costa et mercède. Aussy pour recompenses............bénéfices. A charge de présenter par ledict quelques volumes.. Sa Ma^té, monseigneur le prince, Sadicte Altèze, dont seront donné par ceulx des finances au receveur de l'Evesché dudict Tournay décharge et acquictz, à ce requis et nécessaires...... Bruxelles, le VIII^e de Febvrier 1597.