Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 3

[p. 17]

Mengelingen voor de vaderlandsche geschiedenis.

Over de Huwelyksbeloften, te Leuven, in 1406.

Het Ordonnantie-Boeck Q, bevat bl. 17, het volgende vry zonderling besluit:

‘Van datmen niemant binnen der vriheit van Lovene te vergheefs opsegghen en sal van gheluften van trouwen noch weder segghen van huweliken saken, noch dier af te maken, sonder dat te doene, te handelen ende te vervolghen met den rechte ter stat ende voer den richter daer dat schuldich es te gheschiene.
Want nu cortelinghe, meer dan in andere tyden voerleden, opgeghestaen ende gheschiet sijn, binnen der stat van Lovene, grote onseden ende quaet vanden saken hier nae bescreven, soe eest dat de Commoengimeester ende Raet van der selver stat van Lovene, als de ghene die altoes begheren, nae hare vermoghen, allen onraet ende discort, die in der voerscreven stat gheschien mochte, te verhuedene, daer op te samen hen besprekende, hebben gheordineert, overdraghen en ghemaect, met den heere ende met der Stat, dese pointen hier nae bescreven:
Inden iersten soe wie gheselle ocht manspersoen, wie dat sij, binnen der vriheit van Lovene, die enigher Juffrouwen, ocht Maeght, ocht Vrouwenspersone opsegghen wille van trouwen, die sij hem ghegheven of gheloeft soude hebben, dat hij dat doen sal met rechte, ende hem dan binnen vijftien daghen daer nae, sonder langer vertrec daer af pertye maken, ende dat vervolghen nae den rechte ter stat en voer den richter daer dat sculdich es te gheschiene ende ghehandelt te werdene. Ende soe wie hem anders pijnde enigher Joffrouwe, Maecht

[p. 18]

ocht Vrouwenpersone te diffameren of scheemde te doene, met sinen woerden ocht met clappagien ocht anders, sonder met den rechte dat te handelen, als voerschreven es, dat de Stat also saen als sy dat vernomen sal hebben ende ter wettigher waerheit bevonden sal hebben, dat corrigeren sal, op haren eet, nae gheleghenteit der saken, sonder enighe claghe daer af te hebbene ende sonder yemanne daer in te verdraghene.
Item, so wat manspersoen enigher Joffrouwe, Maecht, ocht Vrouwenpersone, wie sij ware, die bereet ware huwelec te doene, of soe wat wijfspersoen die enighen manspersone, die sinen huwelec doen soude, wederseyde van trouwen of gheluften van huweliken saken, en hem alsoe sinen dach van met sinen huwelec voert te varen belette, dat de ghene die dat dade, staphans⁽¹⁾ sonder vertrec, met sinen vermete opdadt alsulc ware dat met rechte huwelec belette mochte, voert soude varen, ende dat vervolghen met den rechte ter stat ende voer den richter daer dat sculdech es te gheschiene. Ende wie anders yemane in dusdanen saken wederseyde, ende als dat gheschiet ware, hem int sijde maecte ende niet en liete vinden noch met den rechte voert ende voere, ende die persoen die alsoe wederseijt ware, belett moeste bliven sonder bescheyt, dat oec de stat van Lovene dat sal corigeren op haren eet, nae gheleghenteit vander saken, behoudelec altoes dat elkenmale in den voersc. stucken ende poenten sijn recht vervolghen mach ter stat ende voer den richtere daer dat sculdech es te gheschien, ghelijc voerscreven es, sonder enich berespen vander Stat.
Item, soe wie het ware, man of wijf, daer toe holpe het ware met boedscapen te draghen, het ware met informatiën te doene, het ware anders met enighen bedrive, saken of toedoene, met rade oft met dade, in wat manieren dat ware, dat enighe Joffrouwe, Maeght oft Wijfspersoen, binnen der vriheit van Lovene, ontscaect ochten wech gheleijdt worde, dat de stat den ghenen die dat dade ocht holpe doen of bedriven soude, corrigeren op haren eet, nae gheleghenheit van der saken sonder yemane daer in te verdraghen. Publicatum est supra Murum, coram Joh. Rogghe et Egid. de Rike, Scab. Lov., enz. Anno M^o CCCC^mo sexto, Nov. VJ.’

Dit stuk leert dat de zeden in die dagen binnnen Leuven niet zeer voorbeeldelyk waren.

(1) Staphans, seffens, dadelyk.

[p. 19]

Voor het invoeren van Doopboeken.

Vóór het invoeren van Doopboeken had men veelal de meeste moeite om de identiteit der persoonen te bewyzen. Dit blijkt andermael uit den volgenden akt:

van willemene van wyenberge.
‘Item, ter begherten des voirscreven Willems, hebben getuyght, met behorliken eden, heer Reyniere van Diedenghem, priester, Clement de Redejoghere, beyde van Sint^e-Aegheten-Rode, ende jouffrouwe Katelyne van den Berghe, woenende int groet Beghynhof, te Lovene, dat hen wel condich was, dat de vorscreven Willem was wettich sone Jans wilen van Wyenberghe, die cleermaker was, woenende ende dede zyn ambacht openbaerlick, nevens Sinte-Quintens-kerchof, te Lovene, ende de voorscreve jouffrouwe Katelyne thuyght dat zy pete is van den selven Willem ende hem hief op de vonte. Presentibus Burg. Kersmakere, Willems, seabin. et aliis de consilio, Maji XIJ A^o LXVI^o’ (12 mei 1466). Handschrift. n^o 18, inliggende bladeren, bl. 10 v^o.

Moeijelykheden van dien aerd rezen er in dien tijd alle dagen op.

Algemeene bedeweg te Leuven, in 1498, voor de gelukkige wederkomst van Margaretha van Oostenrijk en van den bisschop van Luik.

Ik lees in de Rekeningen der stad van 1497, o.s., de volgende aenteekening:

‘Betaelt den Terminaris van den collatiën by hem gedaen, in de kercken van Sinte-Peeters alhier, ter processiën generael gedaen voer onse princesse vrouwe Margiete, die op wege was, als men seyde,

[p. 20]

herwaerts over te comen, dat haer God behueden woude, up den Heylighen Cruysdach, in de Meye, anno XCVIJ, voer synen wijn iiij st.’ Bl. 434 v^o.

En elders, bl. 434 recto, lees ik:

‘Item, betaelt brueder Gorys vander Varent, predicant vanden Augustynen, die, ter beden vander Stadt, die collatie dede ter processiën generael die begaen wert des dijssendaeghs, xxiiij Aprilis xcviij, nae Paeschen, voer mijns heeren genade van Luydick, die perigmagiën getogen was tot Onser Liever Vrouwen, tot Nyselle, voer synen wijn iiij.’

Ter aerdebestelling van Erycius Puteanus

Het boek der overlydens der parochie van St-Pieter, te Leuven, bevat, aen den 19^den September 1646, de volgende aenteekening:

‘Op den 19, is begraven, met flambeeuwen, in de capelle van Sinte Carolus-Boromei, Justus Ericius Puteanus.’

De beroemde hoogleeraer was overleden op de Burcht, van Leuven.

Familieaenteekeningen.

In den voortijd, toen er nog geene registers van den burgerlyken stand gehouden werden, had men, in voorname familiën, de gewoonte de geboorten, huwelyken en sterften aen te teekenen op het schutblad van een gebedenboek of van een of ander handschrift. Dezer dagen ontdekte ik soortgelyke aenteekeningen in de rekeningen van het klein kapittel van St-Pieter

[p. 21]

van 1517 tot 1531. Zy hebben voor opsteller zekeren Jan Joris, van Leuven, ontvanger des kapittels. Daer soortgelyke byzonderheden, hoe eenvoudig dan ook, ons dikwijls beter in kennis brengen met de zeden en gewoonten diens tijds dan lange verhandelingen, zoo laet ik 's mans aenteekeningen hier volgen:

‘Jhesus, Maria, Anna.

In Nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.

Item, mijn vader was geboren A^o XXXIJ (1432) in vigilia Assumpsionis, ende hij trude myne moeder A^o LXVJ, prima, Maji.
Item, anno LXVIJ, XIX Septembris was ic gheboren, naeder noennen, recht voer vier urren, op eenen Saterdach.
Item, A^o negentich, den XIJ^sten dach van Januario, Stilo Leodiensis, soe trudic⁽¹⁾ Barbele, mijnder huijsvrouwe.
Item, int selve jaer voorscreven, den VIIJ^sten dach in Octobri, 'tvierdaechs op S^te Deonijsavent, recht inder noennen, voer een urren, soe was Barbele ons dochter geboerren.
Item, meester Karle Virrili (sic) die was haer petere ende mijn petere oeck, en hij gaff eenen ouden Henricus Nobele.
Item, haer peyte was mijne morken, ende sy gaff eenen Wilhelmus Schilt ende eenen silveren penninck.
Item, haer ander peyte was mijnder huijsvrouwen moeder, en sy gaff twee half Andries gulden en twee silveren penningen.
A^o XCIIIJ, den XXJ^sten dach van Junuo, soec was Gielen, onsen sone, gheboerren, op eenen Saterdach 's morgens, voer noenne, tusschen thiene ende elve ueren.
Item, sijn peter was heer Gielis de Bleesere, ende die gaff eenen Roeskens nobele.
Item, sijn ander peter was Willem van Leele, op de groette Merckt, ende die gaff eenen postelaet hondeken, VJ - XV st.
Item, syn peyte was myne vrouwe vander Banck, gheheten Katherina Lobs⁽²⁾, en die gaff eenen ghuischen gulden, V - XXIIIJ st. ende eenen vierstael ende eenen anderen vremden silveren penninck.

(1) Trudic, trouwde ic.

(2) De abtdisse des godshuis van Ter Bank, by Leuven.

[p. 22]

A^o XV^c en vierre, den XXIIJ^sten dach van Meerte 's morgens, op eenen Sondach, voer vier urren, soe bleef myne huysvrauwe van Mareken, onser dochter, ende sij sterff doen sij drie maenden out was.
Item, haer peter was Aert Crabeels, blauverfwer, en hij gaf XX st.
Item, haer peyte was Vyfken⁽¹⁾ Peteren, mijns brueder huysvrouwe, en sij gaff eenen saluyt ende eenen anderen silveren penninck.
Item, haer ander peyte was meester Bartholomeus Boyen huysvrouwe, woenende in der Banck, ende die gaff eenen halven Andries gulden en eenen anderen vremden silveren penninck.
A^o XV^c ende zevenen, den XVIJ^sten dach van October, op Ste-Marta dach, op eenen Sondach, 't sachternoens, een luttel voor drye urren, soe was Trueken, onse dochter, geboeren.
Item, haer peter was heere Dominicus Struve, van Antwerpen, religioes van Vileer, ende hij gaff eenen Philips gulden ende eenen dobbelen stuver.
Item, haer peter was heer Jan Scotteput, cappellaen van St-Peters, te Loeven, ende hij gaff eenen halven Philips gulden ende IIJ stuvers payements.
Item, haer peyte was Geertruyt Stockelpots, onse nichte, Bartel de Zeeldraders dochter, ende die gaff eenen halven Philips gulden ende IIJ stuvers payements.
Item, haer ander peete was Katherina Smeesters, die vrauwe van der Stock dochter, op de Vismarckt, ende die gaff oeck eenen halven Philips gulden ende IIJ stuvers payements.

Dit is al. Laus Dêo.

Item, A^o XV^c nono, quinta February, woerde ic Bacularius in medecynen.
Item, A^o XCIX, Aprilis cocht ic mijn huys in de Cattestrate, ende ic cocht in 't cleyne capittele van St-Peeters, om XV rinsgulden eerffelyc, min vier penningen eens, ende was my ghewardeert op eenen capuyn ende eenen stuver Loevens.
A^o XV^c thiene, den XXJ^ten dach van April, soe woert Giellen onse sone ghecleet, te Vileers, int clooster, met Henrick Ackermans sone en Johannes de Montibus.
A^o XJ^o, XXVIJ Aprilis, soe dede Gillen professie, met Henrich Ackermans sone ende Johannes de Montibus.

(1) Vyfken, Genoveva.

[p. 23]

Item, heer Gillis die zonck sijn ierste messe, te Loeven, Ste-Machiels, A^o XV^c en XVIIJ, 3a Octobris.
Ontfaen de receptie van meester Jheronimus Blois IIIJ fl., A^o XV quinquagesimo tricesimo, in Junio, de welcke de heeren van den capitele Truedeken, myne dochter, scoencken, op haer brulocht, tot eener halver ame rinschen wyns.’

Inneming van Thienen, A^o 1507.

Ik lees, in het aengehaelde register, de volgende aenteekening omtrent de bemeestering van Thienen door de Gelderschen:

‘A^o XV^c ende zeven, op Sinte Machiels dach, soe, want de hertoghe van Geldere met heer Roborecht van Arenberghe, metten fransozen, de stadt van Thienen met vechtender hant, 's morgens omtrent X urren, (innam), ende sij bleven binnen der stadt tot op Sinte-Deonys dach, ende doen toech de hertoge van Geldre na huys ende tsanderdaechs toech heer Robbrecht, met de franszosen oeck thuysweert ende sy lieten die stadt ydel staen.’

Men weet dat het ongelukkige Thienen later nog meer dan eens bemeesterd en verwoest werd.

Adrianus Barlandus.

Eene aenteekening voorkomende op het schutblad van het zelfde handschrift leert ons dat A. Barlandus, de gekende vriend van Erasmus, eene kanonikdy der tweede fondatie in St-Pieter, te Leuven, bekwam, en in die hoedanigheid begon les te geven in de welsprekendheid, op 4 maert 1525; zy luidt aldus:

‘Item, Magister Adrianus Barlandi (sic) legit suam primam lexionem in Rethorica, quarta Martii A^o vicesimo quinto, stilo Braban.’

[p. 24]

Het aenhouden van kwaeddoeners, in de middeleeuwen. (1453).

Het volgende vry zonderling besluit ontmoet ik in het Ordonnantie Boeck Q., der stad Leuven:

van gheerken van adelberge.
‘Alsoe als Gheertken van Adelberge, beckere, die van doetslage oppenbaer is ende van quaden en orribelen fayten befaempt, dagelycx comende, met gespannen bogen, hier in der stad, den goeden lieden thuer⁽¹⁾ af dreygen ende anders anxtinerende, op gisteren aengetast ende gevangen wert, bij Henneken Poelman ende Woytken Brabants, aldaer sij den selven, bij sijnder groeter wederstarkelicheit, eersijten⁽²⁾ behouden consten, quetsen ende vonden⁽³⁾ alsoe dat hij daer af is gestorven; ende de here⁽⁴⁾ ende de stad van desen te bijnnen sijnde, voerts vercleert hebben volcomelijc dat de voirscreven Henneken Poelman ende Woytken Brabants hier af van hen last hebben gehadt, om den selven Gheerken, waer dat ware aen te tasten ende in 's heeren hande te leveren, ende oft daer van doetslage oft anders yet inne geviele bij die dat hij hem int aentasten wederstrijckelijc maecte, dat sij daeraf aen here ende partien souden blijven ongelast, daer toe sij hen getroest hebben, want sij ten anders qualiken hadden connen behouden, soe es becondigt eenenyegeliken, dien dat aengaen mach, dat nyemant vanden vrienden des voerscreven Gheerts, noch anderen, hier om de voirscreve twee persoenen last noch hynder⁽⁵⁾ doen en sal, noch en doen doen, in live oft goede, in gheender manieren. Ende oft bij yeman hieren boven gescheyde, dat men dat houden sal als peysbrekelijc en soenbrekelijc gedaen ende

(1) thuer, het hunne.

(2) Eer sy ten, eer zy hem.

(3) Vonden, wonden.

(4) De Hertog van Braband namelyk.

(5) Hynder, hinder.

[p. 25]

dat de ghene die dat daeden verbueren sullen huer live ende goede, onder wat heren sij vonden mochten werden. Present, Lyemingen, Wynge, Burgimag., Pynnoc, Roelofs, Roelofs, Naen, Scabin., Junij V^ta A^o LIIJ.’ (1453), Bl. 89^vo.

Zulke strenge maetregelen moesten er genomen worden om het handhaven der openbare rust.

Het vrouwenschaken, A^o 1396.

Het beroepen handschrift bevat het volgende gebod over het oplichten van vrouwen en meisjens, binnen de stad en vryheid van Leuven:

van dat men niement binnen der vryheit van loven ontschaken en sal.
‘Item, omme allen onraet en discoert, die in der stat gevallen mochte, te verhueden ende den goeden lieden deen metten anderen te bat in rasten ende in vreden te sijne, ende voertaen te bliven, soe es overdragen, met gemeijnen verdraghe, biden Meijer ende metten raede vander Stat ende metden goeden lieden van buijten Raits ende geswornen vanden ambachten, dat voertaen nijeman, soe wie hi es, binnen der stat noch binnen der vrijheit van Loeven, gheen Wijf noch gheen Vrouwe noch Jouffrouwe, gedaeght noch ongedaecht, ontscaken en sal. Ende soe wie daer jegen dade soe weder dat Wijf, Vrouwe ocht Joffrouwe crete ocht riepe, ocht niet crete noch en riepe, dat de ghene die dien scoet dede, ende alle de ghene die met hem waren, in sijnre hulpen, daer af onser genediger Vrouwe⁽¹⁾ ende der Stat, te beternissen, doen souden, elc een bedevaert in Cypres, ende jaer ende dach daer in bliven, sonder enich gelt daer voer te gheven. Ende soe wie enich Wijf ocht eneghe Vrouwe ocht Joffrouwe die alsoe, binnen Loeven ocht binnen der vrijheit van Loeven, ontscaect worde, binnen der stat ocht binnen der vrijheit van Loeven ontfinge, ende huijsde ende haefde, dat hijs sijn soude op de selve bedevaert in Cypres, ende

(1) De hertogin Johanna, weduwe van hertog Wenceslas.

[p. 26]

jaer ende dach daer in te bliven, sonder enich gelt daer voer te gheven, ende dat hierin nijeman verdraghen en sal sijn, al wert ooc dat dat Wijf ocht die Vrouwe ocht Joffrouwe, nae dat sy ontscaect ware, kende ende lide, voer scepenen, dat hairs danx ende haers wille ware, dat en soude den principalen noch sinen hulpe noch den ghenen diese ontfinge noch neghenen van hen stade doen, jegen de voirscreven bedevarde. Ende desgelijx soe wie enech Wijf ocht Vrouwe ocht Joffrouwe die sij ontscaect hadden, te Loeven ocht binnen der vrijheit van Loeven, inbrachten ende diese huijsde ocht huefde, binnen der stat ocht binnen der vrijheit van Loeven, die soudens alle gader sijn elc op een bedevaert in Cypres, ende jaer ende dach daer in te blivene, in alder maten ende vueghe dat vorscreven es, behoudelec altoes in desen vorscreven saken onser genediger Vrouwen, horer heerlecheden ende der stat hoeren charteren ende rechte. Ende soe wie al sulke bedevaerde, als voirscreven es, verbordden jegen onser genediger Vrouwen ende jegen de Stat, dat sij die doen selen ende derwert porren ende trecken buten den lande van Brabant, binnen den derden daghe, nae dat die bedevarde, op den Moer⁽¹⁾, te Loeven, geboden selen worden, ende nimmermeer binnen Brabant wedercomen en selen, sij en hadden die bedevarde gedaen, ende jaer ende dach in Cypres geweest, ende goede waerheit daer af bracht. Ende soe waer men wiste ochte vernamen dat sij hen binnen Brabant onthielde ocht quamen nae den vorscreven derden daghe sij en hadden de vorscreve bedevaert gedaen, gelijc vorscreven is, ende goede waerheit daer af bracht, datse de Stat met den Here handelen ende vervolgen soude alse de ghene die weder strickelec ende rebel waren jegen onser genediger Vrouwen heerlecheit ende jegen der Stat recht, nae inhoude der charteren, waert oec alsoe dat sij hen onthielden buten den lande van Brabant, daert de Stat wiste ocht vername, sonder de vorscreve bedevaert te doen, dat de Stat dat oec metten Here handelen ende vervolghen soude, op hen als op de ghene die wederstrikelec ende rebel waren jegen onser genediger Vrouwen heerlecheit ende jegen der Stat recht, na den charteren gelijc voerscreven is. Presentibus: Huffle, Kersmakere, Zas, Grutere. Scab., Pynnoc, Palude, magistris civitat. et alijs de consilio anno XCVJ^to, Aprilis xvj.’ (16 April 1396) bl. 16.

Het aengehaelde stuk schijnt te bewyzen dat het schaken in die dagen zoo nog al aen de orde van den dag moest wezen.

(1) De Moer, eene zael ten stadhuize van Leuven.

[p. 27]

Zonderling antwoord van den Kardinael de Granvelle.

Ik lees in een handschrift bevattende besluiten van den stedelyken raed van Leuven, het volgende:

‘Martij 20, anno 1561, Stilo Brabantiae, hebben J. Vander Linden, Borgemeester, ende J. Van Winghe, raed, door monde van Jan Lievens, als Pensionaris, d'ierste salueringe gedaen aen Mijn Heere den Cardidinael (de Granvelle), hem congratulerende van alle digniteyten daer toe zijnder doerluchtige gratie was vercoren, hem biddende voirts, als onder zyne directie staende, 't geestelyck hoff van zyner gratien tot Loven te willen laten ende conserveren, ende voirts om alle favere, d'welck hy tot dien van Loeven soude moegen draegen, met vele andere remonstrantien van het declineren van de stadt ende Universiteyt, ende presentatie van alle eere-dienst, enz., der stadt mogelyk zijnde.
Waerop Mijn Heere de Cardinael voerscreven, nae vele verhaels ende presentatiën, ten antwoorde, in effecte, heeft gegeven, dat hy der stadt daerinne wel hoopt te believen, maer nyet gewoonlyk te zijn 't Vel van den beer te deylen eer den selven gevangen zy; maer alzoo hy de Bullen bynnen corte dagen verwachte⁽¹⁾, souder alsdan Mijne Heeren daeraf vernemen, met vele meer favorable presentatiën, daerinne Mijn Heere De Proost Morillon⁽²⁾ oick assisteerde, blyvende de voerscrevene Vanden Lynden, van Winghe ende J. Lievens by mijn voorscreven Heere den Cardinael te maeltyde enz.’

Zie Besluiten, 1^e deel, bl. 250.

Het spreekwoord: 't vel van den beer niet te verkoopen vóór hy gevangen is, leeft onder de vlaemschsprekende bevolkingen van Belgie nog voort.

(1) De Bullen zyner verheffing tot het aertsbisdom van Mechelen namelyk.

(2) Maximiliaen Morillon, een Leuvenaer van geboorte, was vicaris-generael van den aertsbisschop.

[p. 28]

Oorkonde betrekkelyk tot de Wijnakkers te Leuven, in de 14^e eeuw.

Reeds onder het beheer van Godfried III, graef van Leuven (1143-1190), had de wijnteelt in en rondom de hoofdstad van Braband eene zekere uitbreiding bekomen. Trouwens, al onze bergen waren toen met druivelaers beplant; twee eeuwen later was de wijnteelt eene der voornaemste bronnen van openbare welvaert onzer stedelingen.

Ik schrijf hier een paer oorkonden over betrekkelyk tot wijngaerden, welke er in de nabyheid van Leuven, in de laetste helft der 14^e eeuw, voorhanden waren.

Het eerste stuk is eene verklaring aengaende de wijngaerden gelegen aen den Roesselberg, buiten de Mechelsche poort, afgeleverd den 2 july 1385.

‘Wij Arnt van Ypere ende Wouter Zas, scepenen te Loven, doen cont ende kenlec alle lieden dat comen sijn voer ons Henric ende Jan de Leeu, ghebrueders, Jan Veverlijsbetten, Peter vanden Velde, Wouter de Decker, Arnt Fiers, Jan Vanden Putte, Lodewyc van Stocheem, Henric Imbrechts, Gord vanden Velde, Jan van Stocheem, Arnt Baert, Wouter de Becker, Peter de Wageman, Jan vande Velde, Willem Zeghers ende Jan Troye, bastaert, alle van Herent ende van Oesterheem, mids stote ende tebatte die gheweest heeft tusscen die stat van Lovene, in deen side, ende den lieden van Herent ende van Oesterheem, die Wyngarde aen den Roesenberch liggende hebben, in dander side, alse vander assizen die de vorscreve stat eysscende was vanden winen die hen aen den Roesenberch west, gelyc die vorscrevene stat van haren porteren aldair heeft. Ende die vorscrevene stat dat wel ende openbairlec onderwijst ende ghetoent heeft voer onser genediger Vrouwe van Brabant, haren goeden Rade ende voer haren steden van Brabant, dat die vorscreven Wyngarden aen den

[p. 29]

Roesenberch gelegen ende den selven berch binnen der vryheit van Loven belegen es, ende sculdech sijn te staen ter ordinantie ende rechte vande vorscrevene stat. Ende hebben dairomme gheloeft voer hen haer oer ende nacomelingen der vorscrevene stat assize te gheven van alle haren winen die hen wast op haren wyngaerden aen den vorscreven Roesenberch begelegen. Ende hebben voert ghekent ende verlijt openbairlec dat de vorscrevene wyngarde aldair sculdich sijn te liggen ende te stane ter ordinantiën ende rechte van de vorscrevene stat gelijc den porteren van Lovene teweleken dagen, sonder argelist. Gegeven op sinte Peters ende Pauwels dage der apostelen. Item, Jan vanden Wychuse ende Wouter Zas, scepenen te Loven, doen cont allen liden, dat comen sijn vore ons Henric Gielijs ende Lamens van Hanewyc, ghebruederen, Gord de Becker, Jan de Witte, Willem van Campenhout, Jan vander Stoct, Willem de Keyser, Jan Imbrechts, Jan Veverlijsbetten ende Peter Ymbrechts, ende hebben geloeft ende bekent al dat selve dat die vorscreven personen dair voer geloeft ende ghekent hebben. Item, Gerart van Redinghen ende Willem Criecsteen, scepenen te Loven, doen cont alle lieden dat comen es vore ons Willem Pauwels ende heeft bekent ende geloeft oic al dat selve dat die vorscrevene personen dair voer geloeft ende ghekent hebben. Ghegeven twee dage in Julio, int jaer ons Heren M.CCC. tachentich ende vive.’

Op perkament, voorzien van de zegels der vier Schepenen van Leuven, in groenen was. Charterkist, litt. H, N^o 10.

Het tweede stuk is betrekkelyk tot wijngaerden gelegen onder Berthem, by Leuven. Het is uitgevaerdigd op 11 February 1387:

‘Wy Heinric, here van Heverle ende van Oplynter, erfkemerlinc in Brabant, doen cont allen lieden die nu sijn ende namaels wesen selen, die dese lettren ocht charten selen sien ocht horen lesen, dat wij, de groete onste ende vrientscapen die wy hebben ende sunderlinghen draghen tot onsen lieven gheminden vrienden den porteren van Lovene hier nae bescreven, dats te wetene: Henric Corneken, Roelof Rabode, Godevart Boxhoren, Jan Mertens, Jan van Campenhout, Peter Momboer, Jan de Witte, becker Henric de Swertere, Jan Hoebosch, Joffrouwe Marie Zas, beghine, Joffrouwe Katlinen vander Vesten, Jan 's Herghisels, Heinric van Landenen, Wouter de Baertmaker, beckere, Gheert van Lare, Heinric vander Haghen, Symoen vanden Obstalle, Jan Lijsbet ende Mabile die men heet Ysacs, die kinderen

[p. 30]

waren Wouter Ysacs, van Berthem, aenghesien groeten last die hoeren Wynen ende die horen goede hanteerden in onsen dorpe, heerlecheit ende voeghdiën van Berthem ghelegen, voirtijts gheleden hebben, mids corweyden, exactiën ende diensten met perden ende met waghenen, die hoeren wynen ons ende onsen vorderen tot hier toe ghedaen hebben, ende niet vrij en waren ghelijc ocht de vorscreven porteren hore goede selve ghehanteert hadden ende ghewonnen met hoirs selfs perden ende waghenen, aensiende oec die vrientscap die sij tonswerts bewijst hebben, te menegher tijt, ghegheven ende verleent hebben, ghegeven ende verleenen, vore ons onse oir ende nacomelinghen, den vorscreven porteren horen oir en nacomelinghen ende horen wynen van horen goeden aldaer, die sij nu hebben ende namaels hebben selen tot eweleken dagen durende dese rechte ende vrijheden dat sij ende horen vorscrevene wijnen voirtane quite, verlaeten, onghehouden ende vrij sijn, sele ende bliven van allen corweyden, exactiën ende dienste met horen perden ende waghenen ende dier ghelike ende scheldense daer af vore ons onsen oir ende nacomelinghen hen horen oir ende nacomelinghen ende alle hore wijnen tot eweleken dagen, volcomelec quite. Ende gheloven in goeden trouwen vore ons, onsen oir ende nacomelinghen dat wij, noch nyemant anders vanden vorscreven dienste, corweiden ende exactiën hen, horen oir noch nacomelinghen nimmeer eysschen en selen, noch doen eysschen, noch laeten eysschen in negheenre manieren. Ende voert dat vorscreven porters ende horen wynen voertane der vroenten en boschs van Berthem ghebruken selen, op horen ghelande te betaelne vanden erffeleken tsynse ende evene die daer uut gheet. In orconde der waerheit alle der dinghen voerscrevenen, soe hebben wij Henric, here van Heverle, vorscreven, dese letteren besegelt met onsen segele. Ende omme de meerdere sekerheit, soe hebben wij ghebeden ende versocht onsen lieven maghen ende vrienden heren Wouteren van Redinghen, onser liever susters sone, ende heren Gielyse, here van Goetsenhoven, ridderen, Jacob Lodewycs ende Goessen vander Quaderbrugghen, knapen, dat sij alse onse manne ende Wouteren vanden Eycken, onsen neve, dat sij dit op ons draghen ende segelen willen. Ende bidden voert onsen lieven gheminden vrienden den Commoen-gemeesteren, Scepenen, gheswoerne ende Raet vander stat van Lovene dat sy dit op ons ende met ons als ghetughen besegele willen, ende oec horen porteren vorscreven ende horen wynen, raden ende hulpen willen dat hen dit ghehouden werde ende hore stat seghel ten saken met ons aen desen letteren willen hanghen. Ende wy Wouter van Redinghen ende Gielys, here van Goetsenhoven, ridderen, Jacob

[p. 31]

Lodewijcs ende Goessen vander Quaderbruggen, knapen, mannen van leene ons liefs heren van Heverle, voirscreven, ende Wouter vanden Eycken, ter begherten van onsen lieven here voirscreven, hebben wij onse segele metten sinen hier aen ghehanghen, in kennessen der waerheit. Ende wy Commoengemeester, Scepenen, ghesworne ende Raed der stat van Lovene, ter vriendeleker beden ende ernste versuec des Heren van Heverle voirscreven, ende onser porteren versuec hebben dit als ghetughen op hen besegelt met onser stat segel ten saken, mette segele des heren van Heverle ende sijnre manne vorscreven. Ende wy Henric, Here van Heverle, vorscrevene en willen niet, al waert dat enich der voirscrevene segele hier ane ghebroken te hanghene, ocht namaels brake, dat daer omme dese voirscreve saken ochte dese charteren yet te min konden sijn van valoer, maer willen dat die altoes bliven in hore macht en virtuyt, ghelijc ocht alle die segele vol ende gheheel besegelt waren. Ghegheven ende gedaen int jaer ons Heren doen men screef dusent drie hondert tachentich ende sevene, op den tiensten dach der maent van Februaris, nae usage ende costume des hoefs van Camerike.’

Het stuk, op perkament geschreven, was vroeger voorzien van 7 zegels; vier zijn er afgevallen, Charterkist, litt. H., N^o 6.

Eene Congregatie, in 1619.

Onder het vreedzaem beheer der aertshertogen Albert en Isabelle kwamen er in onze kerken congregatiën van allen slach tot stand. De naemlijsten dezer vereenigingen voor godsdienstige oefeningen, leveren het meeste belang op voor de geschiedenis der voornaemste geslachten des lands. Trouwens, zy bevatten byzonderheden welke men elders te vergeefs zou zoeken.

In de kerk van den H. Quintinus, te Leuven, werd er, in 1619, eene congregatie ingericht, samengesteld uit de voor-

[p. 32]

naemste inwooners der parochie. Zulks blijkt uit de volgende lijst, welke ik uit het boek der huwelyken, van 1619 tot 1629, Bl. 47, overschrijf:

het getal der gener die in't sondachs gebet sijn.
Mijnheer de Marckgraeve ende Marckgraevinne van Aerschot.
M. Golinus van Sestich ende Jouff. Cathlyne van Vlaenderen, syne huysvrouwe.
Mijnheer ende Mr Jan van Sestich met sijn huysvr. Elizabeth de Boiset.
Mijnheer Desiderius van Sestich, Cancelier van Brabant, ende vrouwe Marie Morillon⁽¹⁾, syne huysvrouwe, met Heeren ende Meesteren Maximilianus, Ericus, Joannes, Hieronymus ende Jouffr. Antoinette van Sestich, haere kinderen.
H^r Lambert Sprenghers, Pastor in synen tijt van dese kercke.
Leo de la Couture ende Margarita de Egghe, sijn huysvrouwe.
Guilielmus van Pangaert.
M. Jan Troostenberghe.
Margarita Bouwens.
M. Jan vanden Broeck, met sijn huysvrouwe.
Jacobus Sweerts.
Hilarius vanden Velde.
Wilhelmus ab Angelis.
Maeycken van Keerbeeck.
Simon Lambrechts, met sijn huysvrouwe Margarita Bouwens.
Jacobus de Coninck ende Maria Lambrechts, sijn huysvr.
Reynerus de Vleeschhouwere ende Anna Verstreepen, sijn huysvrouwe.
Gooris Bollaerts.
Nicolaus Symoens.

Het handschrift, in 't welk deze lijst voorkomt, behoort tot het bureel van den burgerlyken stand der stad Leuven.

(1) Zy was dochter van Gwyde Morillon, leeraer der grieksche tael by het Collegie der drie Tongen en secretaris van Karel den V^en, en van Elisabeth de Mil. Zie mijn opstel in den Messager des sciences historiques, 1857, bl. 269-284.

[p. 33]

De Abdy van Vlierbeek in 1782.

De heer Brasseur, kapelaen van de Rekenkamer te Brussel, hield zich, in 1782, bezig met het opstellen eener verhandeling over de abten van Vlierbeek, eene abdy der orde van St.-Benedictus, gelegen in de oude Kuip van Leuven. Daer hy ten zeerste verlangde zynen arbeid te verryken met de wapens dier kloostervoogden, zoo verzocht hy eenen zyner vrienden hem die schilden te Vlierbeek te willen verzamelen. Deze vriend, de heer J.B. Du Trieu, van Mechelen, gelastte zich gaerne met de taek, doch kon ze maer ten halve vervullen, uit hoofde dat vele wapens niet meer bestonden. De brief, waerby hy de uitkomsten van zyne navorschingen den heere Brasseur overmaekt, brengt ons in kennis met den gang der zaken te Vlierbeek, in 1782. Ik schrijf hem hier over.

‘Louvain, le 19 Août 1782.
Monsieur Brasseur,
Ecce tandem tout ce que j'ai pu trouver à l'abbaye de Vlierbeeck, y aiant été six à sept fois; mais je crois qu'on m'a pris pour un espion, car hier on m'a méné devant le Prieur, de là devant Monseigneur l'Abbé⁽¹⁾, qui m'a conduit dans une grande chambre où il y avoient 20 vieux portraits avec leurs armoiries, mais le tableau particulier des armoiries (dont vous m'avez parlez) n'a jamais existé, du moins personne ne s'en resouvient. Aussi personne ne m'a su répondre en quelle année ceux de Vlierbeeck ont faits rébattir leur abbaye ou quand ils sont sortis du couvent des Beggards. Il y a un pourtant qui m'a promis de le rechercher.

(1) Ildephonse vanden Bruel, geboren te Vorst, in de Kempen, den 2 oogst 1737, abt verkoren den 10 October 1772, en overleden den 19^den February 1792.

[p. 34]

Monsieur Eeckman trouve en P. Divaeo plus qu'on pourroit trouver à l'abbaye, car il trouve les noms et les années, comme vous verrez, Monsieur, sur le crayon. Je suis témoin occulaire que ceux de Vlierbeeck s'occupent en vrais moines, c'est-à-dire à chanter et à boire.
Non obstant mes devoirs pour bien acquitter votre commission, je crains qu'il ne vous donne pas toute satisfaction. Pourtant j'espère que vous vous souviendrez de mon salaire, savoir le 7 Songes de Don Quevedo en flamand; si vous ne l'avez pas, je vous prie ne vous inquietez pas non plus; substituez en sa place quelque petit livre comique flamand, ou poète, ou tout autre, s'il y a des estempes.
J'ai l'honneur d'être,
Monsieur,
Votre très-humble serviteur,
J.-B. Du Trieu.’

Het opschrift luidt:

‘A Monsieur Brasseur, Prêtre, Chapelain de la Chambre des Comptes de Sa Majesté, Montagne de la Cour, à Bruxelles.’

Deze brief, die ons mede een staeltjen levert hoe men fransch schreef, te Leuven, op het einde der voorledene eeuw, is vergezeld van twintig wapens met de pen geteekend. Onder deze wapens volgt deze aenteekening:

‘Voilà tout qu'on trouve dans l'abbaye de Vlierbeeck, quoique je crains encore pour les couleurs, car tous ces portraits sont fort vieux et pas faits de meilleurs maîtres; je les ai confrontéz et corrigéz sur quelques uns qui sont près du grenier, qui ont surement servis pour les enterrements, car ils sont dans telle forme ♢⁽¹⁾.’

De portretten, waervan hier spraek is, zijn by de afschaffing der abdy van Vlierbeek, in 1797, verstrooid geworden.

De overgeschreven brief komt voor in eenen band varia, behoorende tot de Bibliotheek der Hoogeschool van Leuven.

(1) Een ruitvormig vierkant.

[p. 35]

Het vertoonen van Mysterien in de Kerken (1474).

Catharina Van Quaderebbe, weduwe van den ridder Simon Pinnok, liet, by haer testament van 14 july 1474, aen de kerk van St-Jacobs te Leuven, eene inkomste tot het opvoeren van een Mysterie. Die vertooning moest, te elken jare in eene misse, welke op een der quatertemperdagen vóór Kerstmis gelezen werd, plaets hebben. Ik lees hieromtrent in het Cartularium van gemelde kerk, 1^ste deel, Bl. 66:

‘..... Et supra altare Sanctissimi Sacramenti alia vero missa de annunciatione Beatae Virginis Mariae quae celebrabitur feria quarta quatuor temporum, ante festum Nativitatis Christi, ad statim post matutinas, ante horas diurnas, supra altare Curati. Et in illa missa mamburni fabricae dictae ecclesiae Sancti Jacobi facient semper ludere unam historiam ex Antiquo aut Novo Testamento, secundum ordinationem dicti Curati.’

In het tweede deel van gemeld Cartularium lees ik:

‘... Behouwelyc oeck dat sy (de Kerkmeesters) sullen doen spelen een Historie uuten ouwen oft nuwen Testamente, met rade van den Prochiaen, als men doet de misse in de quatertempere voer Kersmesse.’ Fol. 34.

In de rekeningen der kerk van St-Jacob vond ik de volgende betalingen voor de vertooningen, waer er spraek van is:

1477. ‘Item Van den spele te spelen voer Mynvrouwen Pynnocx, in haer messe, tsamen x st., x ½ gr. vergouwen xxxi plecken, iiij d. gr.’
1478. ‘Aen Wensselyn van eender stellinghen, om Spel op te spelen, vj gripen.’
1479. ‘Item Van den spele dat my Vrouwe Pynnocx gelaten heeft, in die misse voer Kersmisse, xvj plecken.’

[p. 36]

Op den feestdag van den patroon der kerk werd een mysterie opgevoerd door de gezellen der Rederijkkamer de Pensee, die in gemelde parochie hunnen zetel hadden. Ik vind omtrent deze vertooningen de volgende aenteekeningen:

1483. ‘Aen de stellinge te maken daer op dat St-Jacops spel gespeelt was, en der speelders te helpen, xxx pl.’
1484. ‘Aen de gesellen die tspel speelden, in de misse des goensdaechs in de quatertempere voer Kermesse, xxj pl.’
‘Aen de stellinghe te maken en weder omme te brekene daer men 't voirscreven Spel op speelde, ende van nagelen diemen daer toe oirberde, tsamen vj plecken.’
1485. ‘Aen den gesellen van der Pensyen van den Speele te spelen op sinte Jacops dach, by bevele van den kerckmeesters, x stuvers, val. xxx pl.’
1486. ‘Aen de gesellen van der Pensyen, van den Speele te speelen op St-Jacops dach, x st.’
1487. ‘Aen de heeren⁽¹⁾ van den Spele te spelen op den vorscreven goensdach (in de quatertemper dage voer Kersmesse) in de misse, vij st.
‘Aen Driese de Cuper, van der stellingen dar 't vorscreven spel op gespeelt was, te maken en wederom af te breken, iiij st.’

In de laetste aenteekening geldt het de vertooning gesticht door mevrouw Pinnok.

Ten jare 1531 werd in de kerk van St-Jacobs de Boodschap van Maria gespeeld. De rekeningen bevatten hieromtrent de volgende byzonderheden:

‘Item op den woensdaeghs quatertemper voer Kersse werde ghespeelt die Boetscap, in der kercken voerscreven, betaelt, ten bevele van den kerckmeesters, voer een winde daer den Inghel mede afghelaten was, die de boetscap brochte, aen Jacop Meerman, timmerman, betaelt xv stuvers.
Van de stellinck te doen maken, betaelt vj st.
Aen Jan de Scrienmaker, van den stoel te maken daer den Inghel mede afghelaten was, betaelt iv stuvers.

(1) De heeren, te weten de priesters der kerk.

[p. 37]

Item, aen Claes die sloetmakere, van den voerscreven stoel met yseren banden te binden, betaelt xvj stuvers.
Aen den rolleerder⁽¹⁾, doen men Speel speelde, 1 stuver.’

De vorenstaende uittrekselen zijn niet onbelangrijk voor de geschiedenis van het vlaemsch tooneel in de XV^e eeuw.

Ik heb tot dus verve niet kunnen bepalen hoe lang deze stichting ten uitvoer werd gebracht.

(1) De rolleerder, degene die de rollen afschreef.

Munten van Rummen en Reckheim, in 1430.

In het Ordonnantie-Boeck Q. der stad Leuven, N^o 18, bl. 12, leest men het volgende gebot van der munten, gekend onder de benamingen van Kromsteerten van Rummen en Reckheim, en Botdragers van Luik:

‘Want de Muntmeesteren vander munten van Brabant, te Loevene wezende, ter begeerten ende in presentiën van den heeren ons genedigen heeren Raide ende syne twee weerlike staten, assay hebben doen maken, by den geswoeren assayeerder van den gelde, beyde van goude ende van silveren, inder manieren dat dat behoirt ende sculdich es te geschien, soe hebben de selve heeren vanden Raide ende de heeren van den twee weerliken staten voirscreven, 't voirscreven gulden en silveren gelt gevonden goet en gherecht, nae inhouden van der ordinancien van der munten, alsoe dat sy des te vreden sijn, dat alsoe notabelic geschiet; es voort bevolen den voirscreven assayeerder, op synen eedt, dat hy assayeren soude den Cromstert te Rummen geslagen, den Cromstert ende Mannekens van Reedekem ende den Boddrager van Luydick, de welcke assayeerder inder waerheit bevonden heeft, ende op synen eedt geseeght, dat de voirscreven vreemde munten grote onverwinlike schade gedragen onsen genedigen heere

[p. 38]

ende synen gemeynen lande ende onderseten; want aen elck marck silvers in Cromsterten van Rummen 't verlies gedraeght lxxvj plecken; aen elc marc silvers van den Cromsterten van Reedekem⁽¹⁾ c.lv plecken; aen elc marck silvers van den Mannekens vorscreven ij^cxliiij plecken; ende aen elc marck silvers van den ludicschen Boddrager xxij plecken. Ende om den selven onssen genedigen Heere ende de onderseten van den lande gemeynlic van alsulken scade en verliese als voirscreven es, te verhuede ende te wairscouden, soe es overdragen, inder stat Raide, met vollen gevolge, dat nyemant, soe wie hy sy, negheenrehande gelt vanden voirscreven vreemden munten van goude noch van silver, noch desgelyx Arnoldus gulden, innemen, ontfaen noch uutgeven en sal, ende soe wie dat dade dat hy verboren soude 't gulden gelt dat hy alsoe inname, ontfinge oft uutgave, terdel, enz. Ende oft geviele in silveren ghelde dat hy tselve silveren gelt verhoren sal ende daer toe enen koer van enen halven hollanschen gulden, terdel, enz. Coram Joh. de Borchoven et Walt. Pynnoc, Junior., Sab. Lov., Januarij septima, anno XIIIJ^cXXX^mo.’

(1) Over de munten van Rummen en Reckheim schreef de heer Wolters in zyne verhandelingen over die plaetsen: 1^o Notice historique sur la commune de Rummen. Gand, 1846, in-8^o. - 2^o Notice historique sur le comté de Reckheim. Gand, 1848, in-8^o. Zie mede 's heeren Serrures Notice sur les monnaies frappées à Rummen par Jean II de Wesemael. Gand 1839.

Spotliederen, in 1444.

In den voortijd, zoo wel als in onze dagen, begreep men ten zeerste de macht van het spotlied. Zulks blijkt andermael uit het volgende bevel, afgekondigd door het stedelyk bestuer der stad Leuven, op 25 october 1444:

‘Om deswille dat alre hande personen onlanx begonden hebben te oppenbaren met dichten oft sange zekere worden die gedragen in schempten Roelof Roelofs ende anderen, ende oic mede in spottinghen van der stad, die om der selver saken wille enighe soude hebben gecorrigeert; daer uut meer quaets gescapen ware te comen opdat behoerlic niet en worde versien, soe es overdragen, in den Raide van der stad, om eenen eygelyken van laste te waerschouwen dat nymant wie hy sij gheenrehande dichte oft worde openbaer noch en singhe die

[p. 39]

den vorscreven Roelove oft andren ingeseten vander stad aencleven, oft tot schempten gedragen moegen, oft oic in spottinghen vander stad oft huer correctien daer om gedaen. Ende oft yemant dade dat hy verboren soude eenen wech te Sinte Theewouts, in Elseten⁽¹⁾, tot behoef ende beternissen ons genedigen Heere ende zijnre stad van Loven. Ende oft gebuerde van kynderen onder huren daghe wezende, soe sal dat staen ter correctien van der stad over alsulken overdaeghde kynderen ende huere ouders. Coram Rycke, Overwynghe. Octobris XXV, anno XIIIJ^cXLIIIJ.’ Ordonnantie Boeck Q, Bl. 64 v^o.

Dit bevel werd later nog hernieuwd.

(1) In Elseten, in den Elzas.

Eene oorkonde betrekkelyk Laurens Boonen, Vader van den schryver der Antiquitates Lovanienses, A^o 1546.

‘Alsoe voerden Rade der stadt van Loevene, den selven notabelyck vergadert wesende, by heeren Janne vanden Tymple, ridder, Borgemeester van der selver stadt, in dien name, mondelinge verhaelt wordde hoe dat, midts den vertrecke van M^r Gregoris Van Dyeve, geweest hebbende Clerck ordinaris van den Registre deser stadt, ende midts der siecken van Henricke van Dyeve, syns soens, die over lange zeer sieck ende cranck was geweest, de rintmeesters der selver stadt in de affairens van hueren officien grootelyck waren verachtert, zoo int affrekenen metten pachters ende assysenaers deser stadt als ooick van diversche rekeningen der selver stadt die van verscheyden jaeren alnoch stonden te doene, ende anderssints gemerct den last van Peeteren Willems en Peeters Van Dyeve⁽²⁾, clercken ordinarisen van den Registre voerscreven, zoe groot was als dat hen nyet moegelyck en waere al te doene des wel soude behoeven, alle dwelck tot grooten achterdeele, schade ende verdriete vander selver stadt geschapen waere te comen, by alsoe daer op nyet en wordde versien, want ende al waert oick alsoe dat de voerscreven Henrick geheelyck genesen ware, was even alnoch eene gebrekende midts den vertrecke M^r Gregoris voerscreven, ende dat alzoe de stadt huer van

(2) Vader van Peeter van Dieve, de geschiedschryver van Leuven.

[p. 40]

eenen goeden getrouwen clercke behoirde te versiene, die stille ende secret waere, sulcx als tvoersc. officie wel soude vereysschen. Ende alzoo onder andere by den selven Rade vermaent worde van eenen genaempt M^r Laureys Boonen, wesende behouwt zone van Nicolaes vander Heyden, Borgemeester deser stadt, die van diversche wethouderen kynnisse van hem hebbende, vercleert wordde te wesen nut ende bequaem totten officien voerscreven in dien de stadt hem tselve wilde jonnen. Es byden voersc. Raede daerop behoirlyck geledt ende gedelibereert hebbende, hen betrouwende doer tvoerscreven vercleeren en promotien, opde goede getrouwicheyt ende nersticheyt die de voersc. M. Laureys in zynen dienste voersc. sal thoonen de selve M. Laureys aenveert ende geaccepteert, voer den tytende soe langhe de stadt sal gelieven tot eenen extraordinaris Clerck van den Registere voerscreven van nu voortaene op de gaigen van zessendertich Carolus gulden 's jaers, hem vuyter stadt gemeynen goeden jaerlycx, zoe lange de selve dienen, betaelt te wordden, en daerenboven het cleet vander stadt, gelyck den andere clercken van den registre voerscreven, geordineert wesende dat de selve sal doen den behoirlycken eedt daer toe staende waeraff by den voersc. rade gelast es den voersc. M. Laureys acte gemaect ende gelevert te wordden, daerby ende over waren heer Jan van den Tymple, riddere ende Nicolaes vander Heyden, Borgemeesteren; M. Jan Vander Lynden, Cornelis Van Grave, Jaspar Absoloons, M. Hector Boxhoren, ende Henrick Loenys, Sepenen; Anthonis vander Lynden, Jan Oliviers, Jan Roelofs, Jaspar vander Heyden, Jan de Rycke, Jan Schoorbroot, Jan de Witte, Nicolaes van Longueville, Henrick Meys, Jan Calaber, Mathys Reniers, Jan Peetermans, Jan Dezeler ende Christiaen vander Biest, Raden, opten vierden dach der maent van Februario anno XV^c zessenviertich, styl van Brabant.
My als der voersc. stadt van Loevene secretaris daer by zynde.
J. Lievens.
Welcken achtervolgende heeft de voerscreven M. Laureys den behoerlyken eedt gedaen in Consilio oppidi etc. v^o Feb. A^o predicto. Me presente
J. Lievens.

Zelfde handschrift, Bl. 124 v^o.

Ik ben voornemens een afzonderlyk opstel aen den tot dus verre weinig gekenden Willem Boonen te wyden.

[p. 41]

Algemeene vergiffenis voor de Ketters, afgekondigd te Brussel, den 6^den Juny 1574.

Ik lees in het boek bevattende de besluiten van den Stedelyken Raed der stad Leuven, de volgende aenteekening:

Acten ende publicatien van den Pardoen generael van 's Pauws wege in der kercken gedaen.
Den 6 Juny 1574, omtrint den x uren, syn de voirscreven gedeputeerden van der stadt (Leuven) ter kercke Sinter Goedelen gegaen, ende aldair bevonden in walsschen predeken den Bisschop van Atrecht; nae d'Evangelie begonst, den Bisschop van Cameryck de misse doende, hebbende ij Prelaten, elck met hunne myters ende staffen. Ter selver misse waren de Gouverneurs, de hertoch van Aerschot, Barlaymont, de secretaris Raidt, de cancellier, den raedt des troubles ende de gedeputeerde van alle den Staten, by order, op de bancken.
Na de misse processie gegaen rontsomme de kercke, en wederomme comens int discant gesongen.
Daernae het pardoen generael by eenen priester oft coster, in zyn rockelinck, vuyt een perkement placcaet, onder eenige zegelen, gelezen; dan, was ewat root op den rugge van de selven brieven gezien, ende tzelve placcaet van 's Pauws wegen geexpedieert ende gelezen voir den autaer toen de misse was gedaen, gesedt geweest zynde voirde dore van de hooghe choor, voer d'oxael. Daernae gesongen te Deum laudamus in't discant, ende daernae de trompetten en claroenen inder selver kerck van Sinter Goedelen geslagen, geduert hebbende tot omtrint xii uren.
‘Nae noene voirscreven, zyn opte merct, opt taneel, preciese ten iiij uren, gecompareert de groote commendeur van Castille, de hertoch van Aerschot ende de heer van Barlaymont, beide met hueren gouden halsbanden metten gulden Vliese, de grave de Lalaing, de heeren van Rassingheen, Bièvre, Capres, de President Viglius, Assonville, enz. met iiij herauten, met huere mantels oft gewapenrocken, en twee huyssiers, enz. Ende opte gailleryen van den stadshuyse vergadert we-

[p. 42]

zende, in effecte alle de gedeputeerde van de Staten van den lande van herwaerds overe. Aldaer ten iersten de vorscreven heere Cancellier verbalyck vercleerde den gemeynen volcke ende een yegelyck, alzoo het generael Pardoen des voernoens, inder kercke van Sinter Goedelen, van 's Pauws wegen gepubliceert hadde, dat men tselve oick van 'sKoninckx wege aldaer doen zoude. Welken volgende heeft d'audiencier eerst gelezen twee brieven int perkamente, elck met zyner majesteyt vuythangenden zegelen, daernae een acte int papier, daernae een geprint boecxken, ende daer nae noch een papier. Maer alzoo de selve audiencier zoo heymelyck lass en const men tot op de voirscreven gaillerye nyet verstaen oft Walsch oft Duytsche was al des hy hadde gelezen. Dan, de Cancellier zeyde elcken, tusschen beyde, tgene dat men lezen zoude, hoewel men des nyet van gelycken en const vollen verstaen, hebben tvoirscreven lezen metten solempniteyt geduert, tot omtrint v ½ uren, ende int eynde byden herault der gemeynte aenroepen, dat zy roepen zouden: ‘Vive le Roy, vive le Roy,’ gelyck men oock dede, ende met dies oick de trompetten slaende opter stadthuys oft gallerye, à force geslagen, en de lintsknechten op te merct wezende met heure harckeboezen, zoo int aenkomen van den Gouverneur als int eynde voirscreven, alle huere harckeboesen affegeschoten.’
Res. mag., bl. 116 r^o en v^o

Recht tot het benoemen van eenen Ruwaerd van Braband.

Den 5^den Maert 1576 overleed, te Brussel, don Luis de Requesens y Zuniga, groot kommandeur van Kastilië, die den Hertog van Alva als landvoogd der Nederlanden was opgevolgd.

Zijn afsterven veroorzaekte eene algemeene verwarring: verdeeldheid onder de grooten, tweedragt in de gewesten, muitery in de krijgsbenden. De Staten, die niet goeds voorzagen, verloren geenen tijd in het nemen van maetregelen van allen aerd. Dadelyk werd de vraeg besproken of het den afgevaer-

[p. 43]

digden der natie, krachtens vroeger verleende voorrechten, niet toegelaten was, den overleden landvoogd eenen opvolger te geven, zonder daertoe de tusschenkomst des konings in te roepen. In de archieven onzer steden werden er te dien einde navorschingen gewaegd. De uitkomsten dezer navorschingen werden op 10 Maert aen het gouvernement overgemaekt. Jan Lievens, Pensionnaris der stad Leuven heeft een kort begrip dezer stukken in het Resolutieboek van 1573-1577 overgeschreven. Het luidt aldus:

‘Sommiere declaratie van d'inhoudt van zekere privilegiën by de Staten van Brabant tot verificatiën van hueren requeste overgegeven, Martii viij^a, precederende, om te comen tot convocatie van den Staten generale ende verzien te wordden van eenen generalen hooffde, de welcke stucken den selven Staten geordineert zyn over te geven, by den apostillen op den voirschreven requeste gestelt Martii IX^a, ende de voerschreven ende navolgende stucken overgegeven, Martii X^a, in handen van Assomville, gelyck hier voer verkleert staet, sub dato Martii X^a.
Anno X^c XCVJ, de Gravynne Adelia, moeder Godefridi metten Baerde, by Prelaten, Edelen ende Steden van Brabant gecommitteert, om dlant te regeren, ter tyt toe men zekere tydingen vanden levene oft doot des voorschreven Godefroids metten baerde, haers zoens, hebben zoude. Signata copia per Cattenbroeck.
Dat Godefrids metten baerde, Hertoge van Brabant, momboers by de Staten van Lothryck ende Brabant warden gegeven, A^o XI^c XLIIJ.
Anno XIJ^c LXV, by privilegie begynnende: Henricus tertius Lotharingie et Brabantie etc., oeck ruerende dat de Staten vanden lande, de moeder Godefridi metten Baerde, hem absent wezende, zy geregueert oft gegouverneert heeft. Vuyt een privilegieboeck van Bruessele geextraheert by Meester Peeteren de Thymo, gerelegeert F^o LXIX; geteekent: Cattendroeck, de copie van dien.
Item, byder exhibitiën van der copien van vrouwe Johanna filia Johannis tertii, conjugis Wenceslai, A^o XIIJ^c ende LXXXIIJ, in festo Conceptionis Marie, doer d'afflyvicheyt desselfs Wenceslai, weduwe zynde, hertog Anthonis int leste geconstitueert wardde Gouverneur. Oock by copie blyckende, geteekent als voer, f^o IJ^c LXXIIJ.
Item, by andere copie begynnende aldus: ‘Gestorfven zynde,

[p. 44]

te Loven, de voerschreven hertoge Philips, zoo comen de drye Staten van Brabant, tot Loven, om dat doode lichaem haers heeren te siene enz.,’ daerinne volgende is dat de drie Staten ordineerden dat 's hertogen raedt dlant besorgen soude en de Staten vergaederen, als noot ware, totter tyt ende wylen datse van eenen Prinche versien waren, enz. Dwelck geschiedde A^o XIIIJ^c XXX, des Donredaigs op V^en October.
Item, by zekere privilegie van hertoch Janne van Lothryck, van Brabant, enz., in date IIIJ dage in Meye anno XIIIJ^c XXJ, vuyten witten Privilegieboecke van Bruessele, f^o C LXV, blyct oick van der Ruwaertschap.
Insgelycx by de generalc provisie van vrouwe Marie, XJ February, anno XIIIJ^c LXXVJ, blyct dat die Staten van den lande, generalyck de Staten generale ende particulier, moegen doen vergaderen zonder tegen den hertoch van Brabant te comen in ondanck oft misgrype, gelyc in Charterboeck Lovanii, f^o CXLJ ende nairvolgende bladeren naider blyckende is.
Ende by de executie van zekere dachvaerden gehouden te Mechelen, A^o XV^c VJ^to, Octobris XV, ende andere navolgende dagen, van alle den landen van herwaerts over, wardde den selven te kynnen gegeven, by monde des heeren van Maigny, canceliers ende naemaels prelaet, by M^r Janne vander Vorst, canceliers van Brabant, 't ghene des int geexhibeert extract, den hove overgegeven, verhaelt wardde Oick al dienende ter materien voerschreven.
Alle welcke stucken, in forma autentica, by de Staten van Brabant den hove in handen van Assomvilie, X^a Martii lestleden, geexhibeert den Raidt van State, doer Wellemans, heeft doen vercleeren den Staten van Brabant dat zy die copiën vande selven stucken zouden oversenden zynder Conincklycker Majesteyt, om, die gezien, te doen als behoeren zoude; en de Staten van Brabant daerop te moegen wachten antwoerden van Zyner Majesteyt.’ F^o 418-19.

Dit bewijst dat men er destijds op gezet was om de voorrechten des lands te doen handhaven.

[p. 45]

Eleonore, koningin van Frankrijk te Brussel verwacht, in 1544.

Het Ordonnantie-Boek Q, der stad Leuven, bevat bl. 273 v^o den volgenden brief, door de landvoogdesse, Maria van Hongarië, aen het stedelyk bestuer onzer stad gericht:

‘Maria, by der gratie Gods, Coninghinne Douagiere van Hongriën, van Bohemen, enz., regente ende gouvernante
Lieve, beminde,
Want die Coninghinne van Vranckrijck, met goeden geselscape, tegenwoirdelic op wege es, om te commen by den keyser, onzen heere ende broeder, in dese stede, ende verwachten de selve, op Maendage naestcommende, soe begheeren wy zeer ernstelyck aen U dat ghy die ierste vier wagenen geladen met Elsater most, comende van Conincxberge, laet lyden ende passeren tot Bruessel, daer zy thuys hooren; sonder dairaff te behouden den eenen wagen; alles sonder prejudicie van uwen rechte oft privilegie, zoo verre het noet zy ende ghyt begheert doen releveren sullen, ende brieven oft acte van non prejudicie in behoirlycker vormen geven. Lieve, Beminde, onse heere God zy met U. Gescreven tot Bruessel, den XIIJ^en in Octobre 1544. Ondergescreven: Marie. Ende geteekent: Desplegher.’ Boven opten Raggen van den brieven voirscreven staet gescreven aldus: Onsen lieven, beminden Burgemeester, Scepenen ende Raidt der Stadt van Loeven.

Eleonore kwam te Brussel aen op 20 October 1544. Zy was vergezeld van den Hertog van Orleans, en werd er door Karel V^e, haren broeder, feestelyk onthaeld. Te harer eere werden er verschillende plechtigheden ingericht⁽¹⁾. De Elsater most of wijn, waervan in den overgeschreven brief spraek is, was zeer waerschijnlyk bestemd om te Brussel, gedurende het verblijf der koningin gedronken te worden.

(1) Zie Henne en Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles, T.I. bl. 358.

[p. 46]

Maetregelen genomen in het Provincial Concilie te Mechelen, in 1570, tot het weeren der kettery.

Op verzoek van den kardinael de Granvelle werd er door het stedelyk bestuer van Leuven, op 13 April 1570, het volgende stuk afgekondigd:

‘Alzoo van wegen des deurlichtichsten ende zeer Eerweerdichsten Heere ende Vader in Gode, des Heeren Cardinaels van Granvelle, als Eerts-Bisschop van Mechelen, den heeren Meyere, Borgemeesteren, Schepenen ende Raide deser Stadt zyn overgegeven zekere articulen van reformatie, gesloten int Concilie Provinciael des Eerts-Bisdom voirs., tot onderhoudt van den welcken versocht is bystandt ende assistentie vanden officier ende wethouderen voirsc., op dat een yegelyck voirts daeraff kynnisse hebbe, ende wete waernae hem dienaengaende te reguleren, zoo wordden de selve, by forme van publicatie, ende ordinantie hierna verclaert:
Inden iersten, om te voirsiene ende wederstaene het heymelyc voirstel ende liste vander secten der herdoopers, dat van nu voirtaene egheene vroevrouwen en zelen moegen dienen, ten zy van heuren prochiaens van der parochien daer zy woonachtich zyn ierstmael hebbende ghetuychenisse datse zyn ende altyts geweest hebben van den oprechten ende catholycken geloove.
Voirts, dat zy by eede sweren alle weken, des saterdaigs, over te draegen de naemen ende toenamen vande vrouwepersoonen die zy, bynnen dyer weken, in hunnen arbeyt bygestaen hebben, metten getaele van den kinderen die zy ontfangen hebben, ende dat in handen vanden Prochiaen der plaetse daer de vrouwen van kinde gelegen zyn.
Insgelycx oick dat die vroevrouwen, nu jegewoerdich aengenomen zynde, tot hueren eedt, die zy gedaen hebben, van nyeuws zullen sweren oick tselve t' onderhouden, ende dat op pene van privatie van hueren dienste, ende gehouden te wesen voer fauteuressen van den voirsc. secte, ende daer voer gepineert.
Item, dat inde kercken egheene weerlyke geboden vuytroepingen oft vytlesingen meer en geschieden, maer dat de selve werdden gedaen buyten der kercken.
Item, dat den tyt geduerende dat den goddelycken dienst in de

[p. 47]

prochiekercke gedaen wert ofte dwoort Goids gepredickt, alle tavernen ende cabaretten voer een yegelyken (vuytgenomen den reysenden man) zyn gesloten.
Dat men oick ten selver tyt gheenderhande spel noch int openbaer, noch int bedecht oft secreet en hantere. Dergelycken geheelyck affhoudende van dansen, schermen ende andere diergelyke ongetydige exercitiën, waer doer den gemeynte zoude moegen affgetrocken werdden van den voirscreven goddelyken dienst ende dwoort Goids t'aenhooren. Ende dit op pene arbitrairelyck gecorrigeert te wordden.
Item, dat van wegen der weerlycker justiciën nyemant en zal worden geoirloeft eenige feestdagen by den voersc. Concilie gedenommeert ende geboden te vieren, de selve te moegen violeren oft nyet onderhouden, maer zoe verre yemant sulcken oirloff begeert oft verzoeckt, zullen den zelven totten Bisschop, zynen Vicarys ofte Pastor der plaetssen beschicken.
Item, dat tot chierate ofte verchieringe vande processiën vanden heyligen Sacramente oft vande reliquiën van eenige heyligen, nyemant vuyt en hanghe eenige naeckte beelden, gesneden oft geschildert, noch oick tapetherye cleederen, die welcke oncuyscheyt, oneerbaerheyt oft ydelheit zyn inhoudende, waer duer de herten van de Godvruchtige menschen zouden moegen van heurlieden devotie affgetrocken, jae dickmaels ontsticht werdden. Ende dat op die pene daer toe naegelegentheyt van den stucken te ordineren, 't zy by verbeurte van de selve beelden oft tapecheryen, oft andere arbitrairlyck.
Item, dat die meesters vande zondachscholen gestelt zullen werdden, by advyse van de prochiaens, elcke in zyn prochie, ende der heeren van der weth oft notabele van de prochiën.
Item, op dat de sondachscholen nyet te vergeeffs zyn geïnstitueert, maer met profyte vanden armen kinderen gehanteert, zal eenyegelyke, zoo wel ryck als arm, zynen kinderen schuldich wesen zoo zeer op schole te houden als hem nae zyne qualiteyt mogelyck zal wesen, emmers totter tyt datse heurlieden fundamenten der Cristen gelooffs moegen geleert hebben, op de pene, zoo wye dat voirtane met zynen kinderen alzoo nyet en dade, ende eenige almoessen van heyligegeesten, huysarmen oft andere charitaten waere genyetende, dat hy daeraff van stonde aene zal worden gepriveert.
Ende aengemerct d'onderwysen van den kinderen is van zoo grooter consequentiën, zullen van huys te huyse d'ouders ende kinderen in eenen rolle opgescreven wordden, om daervuyt te bekynnen wye hierinne negligent zyn zullen.

[p. 48]

Ende oick verzien wordden dat men tot onderstaende ende onderhoudt van den armen meesters ewat zal ordineren.
Die voirscreven articulen zyn, ter Puyen des stadthuis van Loven, gepubliceert, ten overstane Peeters Moons, Lieutenant des Meyers; Lenaert vander Hoeven, Borgemeester, Nicolaes van Dormale ende Machiel Goirts, Scepenen, opden vrydach Aprilis xiij, A^o XV^c tseventich by
J. Lievens.’

Zie Ordonnantie-Boeck Q, bl. 269 en volg.

Speellieden der Stad Leuven, 1546.

Zeer vroeg was de smaek der toonkunst in Belgie verspreid. Trouwens, men weet dat op onzen bodem de herstellers dier kunst geboren werden. Die uitkomsten had men vast te danken aen de aenmoedigingen der openbare besturen. Elke stad had voortijds officiële speellieden. Leuven telde er vier, die verplicht waren zich alle avonden te laten hooren. Zulks blijkt uit het volgende stuk:

‘Opten VIIJ^en dach Octobris A^o XV^c XLVJ, es byden Rade der stadt van Loevene geordineert ende overdragen dat deser stadt Speelluyden, van nu voirtaene, boven huere oude gewoonte, van alle dagen des avonts te spelen, als noch sculdich zullen zyn, t'allen Sondaghen ende heylich dagen, voer der noenen, naeder hoochmissen, een goede poose te spelen, ende dat op hueren ouden sallaris, sonder ter saken van dien meer dairaff te hebbene. Aldus gedaen byden Rade voirschreven dair by ende over waren H^r Jan vanden Tymple, Ridder, ende Nicolaes van der Heyden, Borgemeesters; van der Lynden, Boxhoren, Loenys, Scepenen; Vrancx, Roeloffs, vander Heyden, de Rycke, Schoorbroot, de Witte, Longueville, Meys, Reniers, Ooms, Peetermans, de Zele ende van der Biest, Raden, ten dagen ende jaer voirscreven.
My daer by zynde,
J. Lievens.’

Ib., Bl. 234. v^o.

[p. 49]

Eene brug geworpen over den Demer te Diest op verzoek der Steden Leuven, Brussel, Antwerpen en 's Hertogen-Bosch, in 1417.

Ik ontmoet in het meermaels aengehaelde Groot Gemeyn-Boeck der Stadt Loven de volgende oorkonde:

‘Daccoert tusschen den Heere van Dyest ende synre Stat van Dyest van der Brugghen achter d'Beghijnhof.
‘De heere van Diest ter liefden, beden ende begherten van den vier goeden Steden van Brabant als Loeven, Bruessel, Antwerpen ende den Bosch, ende oec mede synre Stat van Diest, heeft geconsenteert, dat syne stad van Diest die brugghe, die zy hebben begonnen te doen maken, bynnen vesten sijnre Stat van Diest, achter den Beghynhof, over die Demere, mogen doen volmaken met vorwarden, dat si die Sluyse niet en sullen insteken dan als des noet es, om die lantweringe des lants van Brabant ende sijnre Stat van Diest, behoudelic dat het jegen den heere van Diest niet en si, ende behoudelic myns genedichs heeren van Braband hoecheit, des heeren van Diest heerlicheyts ende synre Stat van Dyes haeren charteren, rechten en privilegiën in sinen wateren also hi ende sijn vorders die gehadt hebben, ende die wijdde ende diepte van der vlieten, sonder argelist. Gegeven int jair ons Heeren M.CCCC. ende XVIJ, xxvj daghe in de maend van Aprille.’ Bl. 302.

Deze oorkonde bewijst dat men zeer vroeg het belang van Diest als krijgsstandpunt gekend heeft.

Waerde der vreemde Munten in Braband, in 1412.

Het Groot Gemeyn-Boeck behelst het volgende niet onbelangryke stuk:

‘Overmids de grote schade en verlies, die de goede liede in den lande van Brabant dagelijx hebben en liden, mids den vremden mun-

[p. 50]

ten van gelde, die seer scadelec en quetselec sijn, in den voorscreven lande, soe sijn de vorscreve vreemde munten gesedt op de werde hier nae volgende:
In den yersten dat den Luychen Boddrager gelden sal ix grote brabants gelt en niet meer.
Item, den halven dair af xviij st. brab. gelt.
Item, tvierdeel daer af ix st. brab. gelt.
Item, den Henegouschen Tuyn sal gelden xij grooten brab. gelt, gelijc den Brabantschen Boddrager.
Item, den halven dair af vj grooten brab. gelt.
Item, terdeel en tvierendeel daer af elc nae den gelande voirscreven.
Item, de Vrancryksche dobbel Blanke sal gelden x groot. brab. gelts.
Item, den halven dair af v groot. brab. gelts.
Item, de Vleemsche Boddrager sal gelden xiij ½ groot. brab. gelt.
Item, den nuwen Penninc van Vlaenderen, die nu ghelt xviij groot. brab. gelt, sal dair op bliven gaende en niet hoger.
Item, den Penninc metten Sterren, die te Lutsenborch geslagen es, sal ghelden viij groot. brab. gelts.
Ende soe wie dit vorscreven gelt hogher uutgave ocht name dan voirsc. es, die soude verboren, alsoe dicke als 't gheviele, xij placke brab. gelts, en 't gelt verloren, terdendeel den heere, terdendeel der stat en terdendeel den genen diet voertbrinct. En dit mach yegelijc wachten en voerbringen sonder mesdoen.
Item, de Blanke die men te Rummen sleet, die en sal men uutgheven noch innemen op den voirsc. core, het en ware dat yemant de vorsc. Blancke van Rumme uutgave of name onwetens (mids dat sij quaet te onderkynnen syn voer de Vrancryksche Blanke), dat die gestaen sal met sinen eede dat hi die Blanke onwetens ontfaen ende gegheven hadde.
Item, dit vorscreven verdrach van desen gelde sal terstont ingaen. Rike, Berchem, Scab. in dieb. Paschae (1412).’ Bl. 292.

Dit bevel werd afgekondigd door het stedelyk bestuer van Leuven, op Paesdag 1412.

[p. 51]

Vertrek van den hertog van Alva en van Vargas naer Spanje, in 1573.

Het handschrift bevattende de besluiten van den stedelyken raed van Leuven, van 1573 tot 1577, behelst de volgende aenteekening:

‘Des vrydaigs (18 December 1573) voer noene, omtrint den xj uren, is le ducq d'Alve, den xviij^en decembris, vuyt Bruessele naer Spaigniën vertrocken, geaccompaigneert, om vuytgeleyde te doen, metten nyeuwen Gouverneur⁽¹⁾, le ducq d'Aerschot ende meer anderen, vuytgereden zynde de Couwenberchsche Poorte, om 't savonts te Wavere te logeren, ende voirts van daer naer Namen te reysen.’
‘Den XIX^en decembris, saterdach, is Vergas, president van den Raidt des troubles, van Bruessele, tusschen viij^en en ix^en uren voer noen, vertrocken naer Spaigniën, ende Rodes gesuccedeert, gelyck geseet wardde in zyne plaetsse.’ Bl. 30.

Dit uittreksel bewijst hoe zeer deze twee Spanjaerden in die dagen de algemeene aendacht gaende hielden.

(1) Don Luis de Requesens namelyk.

Een Papiermolen, in 1494.

In het, Broek, tusschen Perk en Heverlee, by Leuven, stond in de XV^e eeuw een papiermolen, welke tamelyk wel ingericht was. Om dezen molen staende te houden, nam het stedelyk bestuer den, 7^den November 1494, het volgende besluit:

[p. 52]

‘Ten eynde dat den Papiermolen ten Broeke, by Percke, soude moegen onderhouden wordden, soe is overdragen in den rade van der stad, met vollen gevolge, dat van nu voirtaen gheen ingesetenen van der stad, wie hy zy en sal moegen, eenich lyewaet oft stoffe, dienende om papier te maken, vercoopen eenige luden buyten deser stad woenende; ende zoe wie dat dade, dat die dair aen sal verbueren de stoffe alsoe vercocht, ende tot dien den kuer van eenenhalven hollandschen gulden, terdel den heere, terdel der stad ende terdel den voertbringer. Ende oft op yemande suspicie ware dat men dien te eet sal moegen bringen. In pleno consilio, Novembris vij, A^o XCIIIJ.’ Zie Groot Gemeyn-Boeck, Bl. 269.

Deze papiermolen verdween in de XVII^e eeuw.

Een spel geheeten het Queetbert, A^o 1396.

Ik lees in het beroepen handschrift, bl. 97, het volgende stuk:

van den queetberde.
‘Item, es overdragen dat nyemant gheen Queetbert meer houden en sal bynnen Lovene noch bynnen der vryheit van Lovene, overmids der quader eede wille die daer gevallen, ende datter goeder liede kyndere daer op ontgoedt worden; ende soe wiet dade ende 't Queetbert hielde daermen speelde, dat hi verboren soude 3 lib. grote, terdel den here, terdel der stat ende terdel diet voertbrengt, ende eenyegelyc die daer op speelde die soude verboeren enen gulden, alsoe dicke als hyt dade, te deylen gelyc voirscreven is. Januarii x, anno XCVJ.’

Ik heb geene byzonderheden over dit spel kunnen ontdekken.

[p. 53]

Het bewaren van de sleutels der stad Leuven, in 1414.

Gedurende de middeleeuwen werden de sleutels van de poorten der stad Leuven elken avond naer het raedhuis gebracht, om er des nachts, door eenen man van vertrouwen, bewaerd te worden. Dit blijkt uit de volgende oorkonde:

‘Het es verdragen inder stat Raede alse vanden dienste die Wouter Baten, vander stat slotelen van hoeren poerten van buten ende binnen, wael en getruwelec te verwaren, ghegeven es, dat Wouter jaerlex hebben sal van der stat, voer sinen arbeyt ende dienst, .XX. gulden hollands ende sijn clederen, gelijc dat hi voere hadde, ende dat hi des avonts altoes te behoerleke tide comen syn sal op der stat huys, om de vorscreven slotele van der porten, van den portieren t'ontfaen ende die te sluyten ende te verwaren ter stat behoef, ende daer 's nachts te bliven, ende dat sijn wijf noch sijn familie, in den daghe, op der stat huys niet comen en selen, om aldaer geselscap van eten ende van drinke te hanteren, maer dat sy ende hoere familie 's daeghs eten sal van den huys, daert hoer genuecht, ende dat Wouters wijf 's nachts sal mogen comen slapen bi hem, op der stat huys, alst hem beyde ghenueght, sonder eenige familie meer daer op te comen, ende dat hi 's morghens de vorscreve slotele selve gheven sal den vorscreven portieren, uut der doeren vander stat huyse oft uut den vertraelsden vynsteren, ende anders in gheenre voeghen, ende dat hi altoes weten sal ende kynnen de persone dien hi de vorscreven slotele sal gheven, ende dat hi buten behoerleken tide nyemande slotele gheven en sal sonder consent van den commonigmeesteren of des eens van hen, en datmen hem 's nachts vier ende licht sal gheven, als hys te doen hebben sal. Anno XIIIJ^cXIIIJ, martii xxij.’ Groot Gemeyn-Boeck, Bl. 291.

Men ziet dat het stedelyk bestuer ten opzichte van den bewaerder der sleutels vry liberael te werk ging.

[p. 54]

Stoven of Badhuizen in de meddeleeuwen.

De stoven of openbare badhuizen waren gedurende de middeleeuwen talryker dan in onze dagen. In de XV^e eeuw telde Leuven er zes, terwijl zy thands maer een meer bezit. Doch, vele dezer huizen waren vergaderplaetsen van ontucht. Wanneer men aen eenen houder van een slecht huis verbod deed zynen handel voort te zetten, richtte hy eene stove op, om aldus aen de oplettendheid der politie te ontsnappen. Hiervan vind ik een nieuw bewijs in de volgende oorkonde betrekkelyk een badhuis van Leuven, in 1453:

‘Om deswille dat de gebueren van der Halfstraten ende van der Vetteriën, by den Raide van der stat, groote en menichfuldige clachte gedaen hebben van der quader hanteringen ende onnutten ende oneersamen bedrive dat houdt ende een wile gehouden heeft eene geheten Ydeken van Thienen, met eenen hueren boel, geheten Willeken de Cuypere, met onnutte ende oneersamen vrouwen te houden, daer by ende byder geselscap vanden welken de eersame gebueren, by dage ende by nachte, groot verdriet, scheempte ende scoffierichede leden, begherende de selve Ydeken yndelic nu by den Rade vander stat bedwongen te werden dat zy, des huer verdroege, alsoe huer oec t'anderen tide bevolen es, oft uuter selve eerbare gebuerte toeghe woenen ten plaetse dair sulke persone billike woenen souden. Op dwelc de selve Ydeken ende Willeken, huer boel, hen verantwerdende seyde dat men sulke clachte als de voirscreven gebueren deden also zwaer als zy die gedaen hadden niet bevinden en soude, ende zy waren van dien sinne, al mochten zy eenige meyssenen gehouden hebben, soe hadden zy dat gedaen in huers selfs erve ende alsoe hoefscelyc als zy hadden geconnen, ende waren in meyningen dair oec niet meer alsulken oft dier gelike hanteringe te houden, maer ene Stove van hueren erve dat zy dair hadden te doen maken, ende Stove daer inne te houden; soe wert hier op ten utersten by den Rade vander stad gelet, ende overdragen, getermineert ende oec

[p. 55]

den voirscreven, Willeken en Ydeken, synen boele, mundelinge bevolen, op alsulker swaren correctie als de stad hen geseecht heeft, daer om te doen, datse voirtaen hen niet meer en pynen noch en getroesten alsulken oneerbaren hanteringe te houden oft oneerbaren meyssens cameren te verhueren; maer oft se Stove houden wouden, dat se dat doen souden moegen, also en de indermaten als anderen die in der stad Stove t'anderen plaetsen hielden, ende niet anders, ende oft se hier inne versinnelyc waren, so souden sy toter correctiën vander stat voirgenoemt daer inne gepraemt zyn dat zy voirtaen by hen selven noch by anderen daer voirt meer gheen Stove houden en soden moegen. Present, Kersmakerc, Willems. July xiij, A^o XIIIJ^cLIIJ.’ Handschrift, N^o 88, Bl. 81.

Of Ida van Thienen zich volgends het vorenstaende gedragen hebbe, weet ik niet.

De Rederijkkamer van Herenthals, A^o 1509.

De rederijkkamer van Herenthals was in het begin der XVI^e eeuw in vollen bloei. Ten jare 1510 hield zy een landjuweel, aen 't welk de Kamer van Leuven, de Peetercilwortel, deel nam. Dit blijkt uit de volgende aenteekening voorkomende in de rekeningen der stad, van 1509, bl. 277 v^o:

‘Betaelt den Geselscape van der Rethoryeke vander Peeterselpooten, die hen byder stadt geordineert zyn te werdden betaelt, ten behulpe van den costen, die zy te dingen hadden int trecken te Herenthals, in de feeste aldaer opgesedt, enz., blyckende by acte van der stadt ende midts quitantie Christophels van Zevenberge, gedateert vij Aug. XV^c thiene, de somme van zesse peeters, valent vj lib. viij st.’

[p. 56]

Een Rederykersfeest in de stad Ter Goes, voor 1481.

De leden der Rederijkkamer de Roos van Leuven namen deel aen eenen wedstrijd, welke binnen de stad Ter Goes, vóór het jaer 1481, plaets had, en wonnen er eenen prijs. Zulks leeren wy uit het volgende stuk:

‘Op de questie die was, voer den Raide van der stad, tusschen de goede mannen van der Geselscap van der Roosen ter eenre, ende Henricken van Holsbeke, Willeme Tants ende Willeme van Lele, als geleidt tot den goeden Laureys de Cliever, om sesse silveren lepelen die de vorscreven van der Geselscap versochten te hebben oft de weerde dair aff, de welcke de voirscreven Laureys onder hadde, den vorscreven gemeynder Geselscap toebehoirende, die zy ter Goux, met pryse gewonnen hadden, dairaen de voirscreven geleidde hen pynden ongebruyck te doene, sustinerende mids heuren beleide in dien hen voer te gaene. Es getermineert by diversen redenen, by pertiën geallegeert, dat van Laureys gemeynen goede alsoe vele penninghen der vorscreven Geselscap voerall betaelt souden worden als de weerde van den vorscreven lepelen gedraigt, niet tegenstaende den belette der voirscreven geleidde. In consilio, Decembris XIX, A^o LXXXJ.’ Handschrift N^o 88, bl. 163 v^o.

Dit toont dat de brabandsche Kamers in die dagen met die van Holland in betrekking waren.

Verpachting der Munt, te Leuven, in 1467.

Het laetst aengehaelde handschrift bevat op bl. 180 v^o het volgende:

‘Men cundicht eenen yegeliken dat onse genedige heere de Hertoge in meyningen is, in zynre stad van Loeven, te doen munten, ende de

[p. 57]

munte, om die geoepent te werden, vut te geven ende te verpachten, vut den welken de heere ende de Stad laten weten eenen yegelike, hy zy wisselere oft ander coopman, die de selve munte oft muntmeester soude willen aenveerden, oft nemen, dat die trecke inder stad van Bruessel, des donderdaighs vij dage in Januario naestcomende, voir der noene, inder Cameren van Rekeningen, om t'aenhoiren d'instructie van der munten ende die daer op t'aenveerden alsoo hy metten meesters van der Rekencamer overcomen sal moegen. Publicatum coram Tymple, Merrels, Januarii v^ta, A^o LXVIJ.’

Er werd gedurende dit jaer binnen Leuven veel gemunt.

Lediggangery.

Gedurende de middeleeuwen was de lediggangery ruim zoo aenmerkelyk als in onze dagen. De openbare besturen vonden zich dikwijls genoodzaekt strenge bevelen er tegen af te kondigen. Te Leuven werd, op 28 December 1469, ter puije van het stadhuis, lezing van het volgende stuk gegeven:

‘Want de heere ende de stad op morghen, omtrint der tweeder ueren nader noenen, besitten sullen een eninge op de ghene die houden ende leven op vrouwen van lichten leven, ende hanteringe hebben van quaden terlingen, ende botteren, ende op den ledeghengers, egheen rinte hebbende, ambacht doende oft goede lieden dienende, soe es overdragen dat 't hoot, manspersoen, van elken huyse geseten inder prochien van sinte A, B, C, D, E⁽¹⁾ te Loevene, ten vorscreven tyden, comen sullen op der stadhuys om te seggen huer conde van des men hen vraghen sal, op de pene van gecorrigeert te worden na gelegentheit der saken. Publicatum coram Lyntren, Burg.

(1) De parochiën van St. Pieter, St. Michiel, St. Jacob, St. Quinten en Ste Geertruide namelyk.

[p. 58]

opps., Lyntre, Scab., Decembris xj, A^o LIX. Pub. Dec. xxviij coram Lyntren, Willems, Burg. Pub. Februarij xvij coram Lynden, Absolons.’ Handschrift, N^o 88, bl. 180.

Ik heb nog andere stukken ontdekt over de lediggangery in den voortijd.

Eene Hoogeschool te Leuven, in 1377.

Al wie min of meer met de geschiedenis der letteren in Belgie bekend is, weet dat de Hoogeschool van Leuven slechts in 1426 tot stand kwam. Doch, vóór dit tijdstip bezat onze gemeente een gesticht voor de studiën der godgeleerdheid, 'twelk den naem van Hoogeschool droeg. Zulks blijkt uit de volgende oorkonde, welke ik afschrijf op het oorspronkelyke stuk voorkomende in het Cartularium van het voormalig kapittel van St. Pieter, thands op het stedelyk archief bewaerd:

‘Wy, Jan de Caerpere, Gyelijs Inghels, Jan de Vlieghere ende Heinderic de Beckere, scepenen ons heeren Sinte Peters van Cortby, in die prochie van Nederysche, doen te wetene: ghelyc dat voer ons ghesciede dat quam Jan die men segt Goedertoy, Aerts wetteghe sone die men segt Goedertoy, in die vorghenoemde prochie ende vore hof ende heere, ende droech op dien erfheere, in die hant: item, in den iersten onderhalf dachmael lants, luttel min ofte meer, beleghen op de Rode, neven dies goetshuus lant van Cortbi, in dene side, ende neve Everaerts Goedertoys lant, in dander zyde. Item, noch een dachmael lants, luttel min ochte meer, gheleghe achter Jans Wijngaert Van der Motten, ende neven Jans lant Van Trijcht. Item, noch seven ende dertech roede lants ende ene halve roede, luttel min ochte meer, biden Eykene, neven Jans Tsrikere. Item, noch drie dachmalen lants, luttel min ocht meer, ane den Hekenspoel, dat vortiden was joffrouwen Lysbetten van der Ysschen, neven juffrouwen Margrieten lants van

[p. 59]

Opheem. Item, noch een dachmael lants, luttel min ocht meer, gheleghen op die Hoelstrate, bider Eyken, by dies goetshuus lande van Groenendale. Ende van alle desen vorgenoemde lande ontgoede ende ontervede heme die vorgenoemde Jan Goedertoy ende vertheghes alle dies rechtes dat hiere ane hadde, te heeren Godevaerts behoef diemen segt van der Vesten, priestere, ende alsoe verre alsmen honc van onsen heere Sinte Petere vorgenoemt, met meninghen dies erfsheeren ende met wijsdomme dier vorgenoemde scepenen, behoudeleec ieghewelijcs reechte, dier voere reechte ane hadden, oec ghelovende die vorgenoemde Jan Gocdertoy dien vorgenoemde heeren Goerdevaerde van der Vesten, priestere, alle dit vorgenoemt lant te waranderene op dies proefssceis ende af te sine ghereecht warant toter eweliker ghescedecheide, jheghen ieghewelken sonder aerghelijste. Ende hadde hy hem hier ende boven iet te nauwe ghedaen, soe ghelovede hy heme altoes ghereechte waerscape ende ghenoech te doenc te siere meninghen, doen soe goede ende ervede die vorgenoemde erfsheere dien vorgenoemden heere Goedevaerde vander Vesten, priester in alle dat vorgenoemt lant also verre alst ment hout van onsen heere Sinte Petere vorgenoemt, met meninghen dies erfsheeren ende met wysdomme dier vorgenoemde scepenen, behoudeleec ieghewelijcs reechte, dier voere reecht ane hadden, met sekeren vorwerden. Alst dit ghedaen was beide met vonnessen ende met reechte, soe quam die vorgenoemde her Goedevaert Vander Vesten, priestere, wider voere hof ende heere ende verleende wider metten heere ende metter ruwerschappe Janne Godertoye vorgenoemt ende sinen nacomelinghen alle dit vorgenoemt lant erfeleec ende emmermeer te vromene ende tontvromene, te brenghene ende te dale alse hore propere goet in alsulker manieren dats te wetene dat die vorgenoemde Jan Goedertoy ocht sine nacomelinghen soelen gheven ende betalen, erfeleec ende emmermeer jaerghelijcs, alle jaere den maten Clericken ende scolieren die te Loven ter scolen gaen in die Hoghe Scole, tweeleef molenvate rogs, commerloes goets pachts corens, wale bereit met wanne ende met vederen, vallende erfeleec alle jaren, deen nae dander, te Sinte Andries messe apostels altoes naest toecomende. Ende te Lovene te leverene metter maten van Lovene ende binnen der vriheit daer die ontvenghere wilt die aelmoesenen ontfaet ter maten Clerickene behoef vorgenoemt, sonder haren coust. Ende ware dat sake dat die vorgenoemde Jan Goedertoy ocht sine nacomelinghe dies niet en daden noch niet en betaelden die vorgenoemde tweelef molevate rogs die vorgenoemde ontvenghere ter maten Cle-

[p. 60]

ricken behoef vorgenoemt, ende soe wanneer dat daer enech ghebreec af es van betalene, ghelyc dat voere onder spraken es, ten vorseyden daghe te betalene, soe mach die vorgenoemde ontvenghere ter maten clericken behoef sine hande slaen ane alle dat vorgenoemt lant alse ane horen goeden onderpant, ende vromen ende ontvromen alse horen goeden onderpant, tote dier tijt dat sy wale vergouden sijn, ende mits dies hoefs reechte en gheen poent van reechte achter ghelaten dat daer van reechts weghen sculdech was toe te ghesciene. Ende by dien dat dit alsus ghedaen was beide met vonnessen ende mets rechte voere ons vorgenoemde scepenen ende omme beden wille oeck der pertien, soe hebben wy desen jheghenwordeghe letteren bezeegelt elc onser met sinen properen seghele, ende daer ane ghehanghen, in orkonscape ende in kennessen der waerheit altoes. Ghedaen int jaer ons Heeren dusentech drie hondert tseventoch ende sevene, acht daghe voere sinte Gorijs dach.’

Op den rug leest men:

‘Heer Goert Vander Vesten, Nederysche, d. ter Armer scoliere behoef, xij molevaten rogs, te Nederyissche, Jan Goedertoy.’

De vier zegels ontbreken.

Dit stuk levert belang op voor de oude topographie der plaetsen, welke er in vermeld zijn.

Edward Van Even.