Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 2

[p. 232]

Numismatiek.

I. Kerkpenningen van Gent en Wetteren.

De penningen, in vroegere dagen ten behoeve van gilden, neeringen, kerken en zelfs van stedelyke besturen geslagen, wekten tot hier toe te weinig de aendacht op, al is het dat zy, als herinneringteekenen aen voorvaderlyke gewoonten en gebruiken, die anders geheel uit het geheugen zouden gaen, moeten beschouwd worden; en al is het dat men met deze, zoowel als met de zoogenaamde leg- en rekenpenningen, soms veel hooger kan opklimmen dan met de eigenlyke medaliën, welke hier te lande ter nauwer nood van het laetste der vijftiende eeuw dagteekenen. Om die redenen dacht ik geenen ondienst te doen door het bekendmaken van vier stukjens, die als groote zeldzaemheden mogen doorgaen, vermits ik van de drie, welke op de plaet voorkomen onder de n^s 2, 3, en 4, maer één enkel exemplaer van elk ontmoet heb, namelyk dat hetwelk in myne verzameling berust. Terwijl er van n^r. 1, dat ik insgelyks bezit, slechts een tweede exemplaer zich vroeger in het kabinet van den zoo jong overledenen gentschen liefhebber, den heer Jonnaert, bevond.

De twee eerste dezer penningen behooren beide tot de voormaligekerk der heilige Pharahildis te Gent, van welk gebouw er heden niets meer overblijft dan de naem alleen, in dien van Veerle-plaets, in het fransch Place de S^te Pharaïlde.

[p. t.o. 232]

[p. 233]

Pharahildis, is immers in onze tael Veerle. Het komt van ons oude ver, dat vrouw beteekent, en hilde, moed.

Op de voorzyde van den eersten dezer penningen ziet men eene trapgans, te midden in bloemen voorthuppelende, en daer boven: sca pha . De keerzyde biedt het hoofd aen van een wild zwijn, insgelyks tusschen bloemen geplaetst, en links het opschrift: × × raildis, zijnde het vervolg van hetgene er op de andere zyde te lezen staet. Het maekt dus te samen uit: scá pharaildis, dat is: Sancta Pharaildis.

De gravuer van geheel het penningjen, en vooral van de letteren, duiden eenen vry hoogen ouderdom aen. Het behoort stellig tot de eerste helft der vijftiende eeuw, en het komt my niet onwaerschijnlyk voor, dat men het als het werk mag beschouwen van den stempelsnyder, die de laetste munten van Jan den Onbevreesde en de eerste van Philips den Goede vervaerdigde. Men zou dus kunnen berekenen, dat het te Gent, omstreeks het jaer 1420, geslagen werd.

Het is van rood koper.

Nergens vond ik iets aengeteekend omtrent zyne bestemming. Waerschijnlyk diende het ten gebruike der kapellanen, zooals het volgende.

Op den tweeden dezer penningen ziet men de Heilige ten voeten uit. Zy draegt in de rechter hand den palmtak ter aenduiding van hare maegdelyken staet, en in de linker een open boek. Naest haer, op den grond, staen er twee trapganzen of andere vogels, en wat hooger het jaertal 15-85. Het omschrift luidt: sig × capellanorv × ecc - lē × ganden × scae × Dat is: teeken van de kapellanen van de gentsche kerk der heilige.... De naem staet er niet by, omdat deze door het beeld zelve wordt uitgedrukt.

Molanus getuigt dat de heilige Pharaildis afgebeeld wordt met eene trapgans in de hand of aen de voeten. Het gentsche Officium maekt daer geen gewag van; maer volgends gemelden schryver

[p. 234]

wordt er in hare geschiedenis gesproken van vogels, die zy uit eenen akker verdreef, en waervan één zelfs door haer in het leven terug geroepen werd. Dit diene tot verklaring, zoo van dezen penning, als van den voorgaenden.

Op de keerzyde, die glad was, heeft men het volgende omschrift ingesneden: + d michael de la roiere. Waerschijnlyk de naem, van eenen der kapellanen, van wien ik in allen gevalle, geene andere melding vond. In het midden van den penning staet er een teeken of monogram.

Het exemplaer, dat ik bezit, is op twee plaetsen doorboord. Of dit slechts uit moedwilligheid, dan wel met zeker oogmerk gedaen is, kan ik niet zeggen. Het is van geel koper.

Ik houde het er voor, dat de stempel te Gent vervaerdigd werd, en ik denk, dat men dien verschuldigd is aen den zelfden kunstenaer, welke de gentsche enkele en dubbele schellingen van de jaren 1583 en 1584 heeft gesneden.

Men weet, dat de stad Gent, die zich, tydens den opstand tegen Spanje, als het ware onafhankelyk had verklaerd, gedurende de jaren 1581 tot 1584, in haren naem gouden, zilveren en koperen munten in omloop bracht. Men vindt aengeteekend, dat men op den 14^den Maert 1581 begon geld te slaen⁽¹⁾; doch het is my niet juist gebleken, wanneer men de Munt heeft gesloten. Waerschijnlyk gebeurde dit eerst in 1585, en zoo is het mogelyk, dat de stempelsnyder der munten ook den penning voor het Kapittel van Sinte-Pharahildis heeft gesneden.

Van de heilige Pharahildis, aen wie de gentsche kerk toegewijd was, vindt men het volgende geboekt. Zy werd omstreeks het jaer 646 geboren. Haer vader was Dierk, hertog van Lotharingen, en hare moeder de heilige Amalberga, dochter eener zuster van Pipinus van Landen. Zy had tot halven broeder van moeders zyde,

(1) C.P. Serrure, Notice sur le Cabinet de S.A. le Prince de Ligne, bl. 272.

[p. 235]

den heiligen Emebertus, bisschop van Kamerijk, en hare zusters waren de heiligen Reinelda en Gudula. De heilige Gertrudis, hare bloedverwante, die haer over den doop hield, was hare leermeesterse, en boezemde haer van jongs af de oprechte vreeze Gods in. De jonge Pharahildis kon hare ouders niet beletten haer uit te huwen; maer zy bleef toch gedurende al den tijd van haren echten staet, in zuiverheid leven, en is als maegd overleden, byna negentig jaren oud, van iedereen geëerbiedigd, zoo om hare vurige godsvrucht als om hare hooge jaren⁽¹⁾. Zy stierf in Lotharingen, en werd aldaer begraven. Doch de bisschop van Luik Agilfridus, die door paus Stephanus, tot abt van Sinte-Baefs, te Gent, verheven werd, bracht, op zyne terugreis van Rome, in 754, haer lichaem alhier over. Eenigen tijd daerna waren de monikken der gentsche abtdy genoodzaekt, om aen de Noormannen te ontkomen, naer Louwen, in Frankrijk, te vluchten, en namen de overblijfsels van den heiligen Bavo en van de heilige Pharahildis met zich mede.

Omtrent het jaer 867 had de graef van Vlaenderen, Boudewijn met den yzeren arm, te Gent, het slot, hetwelk tot heden toe onder den naem van 's Graven-kasteel bekend is, doen bouwen. Volgends sommige schryvers stichtte de zelfde graef, ten jare 877 of 879, eene kerk by dit kasteel, volgends anderen moet dit aen Boudewijn den Kale worden toegeschreven. De oprichting dier kerk schijnt toch in allen geval tot de tweede helft der negende eeuw op te klimmen⁽²⁾. Stellig is het dat deze van eerst af tot hofkapel gediend heeft, en dat graef Arnold de Oude, de bestendige weldoener van dit gesticht, aldaer een Collegie van twaelfkanonikken, met eenen proost en onderscheidene kapellanen, instelde⁽³⁾.

(1) Molanus, Natales Sanctorum Belgii. Duaci, 1616, in-8^o bl. 3.

(2) Sanderi Gandavum, Brux., 1627, bl. 402.

(3) De Castillon, Sancta Belgii chronologia Gandavi, 1719, in-8^o bl. 53. De heer Colinez heeft in de Annales de la société des Beaux-Arts de Gand. D. IV. 1851-1852, bl. 195-233 nog al uitvoerig over de kerk van Sinte-Pharahildis geschreven, maer by heeft Castillon, die men als eene der voornaemste bronnen mag houden, niet gekend.

[p. 236]

In 939 kwamen de monikken van Sinte-Baefs uit Frankrijk terug, om zich in hunne abtdy, welke door den heiligen Gerardus herbouwd was, te vestigen. Bevorens zy echter aldaer hunnen introk namen, hadden zy de overblijfsels der Heilige, die zy in hunne vlucht hadden medegenomen, aen de kanonikken der collegiale hofkerk ter bewaring toevertrouwd. Deze bekwamen, dat de abt van Sinte-Baefs hun toeliet een aenzienlyk gedeelte van het lichaem der heilige Pharahildis te behouden, op voorwaerde dat zy jaerlyks eene bedevaert naer de abtdy van Sinte-Baefs zouden doen. Gedurende onderscheidene eeuwen heeft dit gebruik blyven bestaen.

Het is ongetwyfeld te rekenen van gemeld tijdstip dat de naem der heilige Pharahildis aen de hofkerk is gegeven. Zy werd te recht als de oudste van ruim twintig Collegialen, die in Vlaenderen bestonden, gehouden. Daer zy voornamelyk bestemd was voor de inwooners van het kasteel, ontving zy van ettelyke onzer graven aenzienlyke giften en voorrechten.

Reeds vroeg echter verloor deze kerk een groot deel harer inkomsten doordien veel harer bezittingen door de watersnooden van 1410, 1428, 1487, en 1530 overstroomd werden, en geheel verloren gingen.⁽¹⁾.

Het tijdvak der beeldstormery was niet min noodlottig voor de kerk der heilige Pharahildis. Deze werd eerst op den 22^sten Augustus 1566 geheel uitgeplunderd, en daerna, op den 10^den Maert 1579, tot den grond toe afgebroken⁽²⁾. ‘Aldus’ zegt de heer Colinez ‘werd eene der schoonste kerken van Gent, zoo niet de schoonste, geheel verdelgd. De schilderyen, de autaren, de sieraden, het grootste gedeelte der archieven werden verbrand. De praelgraven werden aen stukken geslagen, en de asch der dooden in den wind gesmeten.’

(1) Zie Castillon, ook (Hellin), Histoire chronologique des Évêques et du chapitre de St. Bavon. D. I. bl. 4.

(2) Zie de aengehaelde Mémoires de la Société des Beaux-Arts, bl. 210.

[p. 237]

Ten gevolge dier gebeurtenissen werden de kapellanyen der Pharahildis-kerk van 32 op 12 gebracht, en het Kapittel werd naer Sinte-Nikolaes kerk overgebracht. De kanonikken oefenden aldaer voor de eerste mael den goddelyken dienst uit op het feest van Pinksteren, den 9^en Juny 1585.

Alzoo de tweede penning, dien ik hier beschrijf, juist dat jaertal draegt, zou men kunnen besluiten, dat men het daerop gesteld heeft ter vereeuwiging van die gebeurtenis. In allen gevalle blijkt het daeruit, dat men sedert 1585, dat is sedert de overbrenging naer Sinte-Nikolaes kerk, het vroeger in gebruik zijnde presentie-penningsken door een nieuw heeft vervangen.

Sedert heeft men ter plaetse, waer de oude kerk der heilige Pharahildis stond, eene nieuwe gebouwen, die by de eerste in pracht niet kon halen, en insgelyks verdwenen is; maer het Kapittel bleef in Sinte-Nikolaes voort bestaen tot aen de vereeniging van ons Vaderland met Frankrijk.

Nummer 3, zijnde van het Kapittel der Sinte-Baefs kerk, zal denk ik, zoowel als de twee voorgaende, mogen beschouwd worden als tot presentie-penning gediend te hebben.

Het jaertal 1544, bewijst dat het gebruikt werd, toen het Kapittel reeds naer de Sint-Jans kerk overgebracht was.

Ten jare 1536, werd de aloude benediktyner abtdy van Sinte-Baefs, in 630 door den heiligen Amandus gesticht, op het aendringen van Karel V, door paus Paulus III, in eene collegiale kerk met een Kapittel van reguliere kanonikken, veranderd. Toen dit gebeurde stond de Sinte-Baefs abtdy nog in de nabyheid van de Dampoort, alwaer er tot heden toe een gedeelte van dit oud klooster overblijft, hetwelk, zoo om zijn schilderachtig voorkomen als om de eerbiedwaerdige herinneringen, die daeraen gehecht zijn, de aendacht der oudheidkenners en kunstenaers nog dagelyks blijft opwekken. Het was eerst vier jaren later, en dus in 1540, dat de keizer, besloten hebbende een

[p. 238]

kasteel te bouwen, om de stad gedurig in dwang te kunnen houden, de monikken dwong hun gesticht te verlaten, en te vertrekken naer de oude parochiekerk van Sint-Jan, meer binnenwaerts de stad gelegen. Het is sedert dien tijd dat deze den naem van Sinte-Baefs kerk bekwam, welken zy tot hiertoe heeft blyven behouden.

Op de voorzyde van den penning zit de heilige Bavo in vorstelyk gewaed, in eenen zetel. Hy houdt in de rechter hand een zwaerd en in de linker eenen schepter, als eigenschappen van zyne grafelyke waerdigheid. Naest hem staet het jaertal 1544. Het omschrift luidt: sig · :· capli : sancti .^.. bavonis : ganden : Dat is: Zegel of teeken van het Kapittel van Sinte Baefs.

Op het effen veld van de keerzyde heeft men gesneden de letters i c, te samen met eenen strik verbonden. Daer onder de verkorting pb̄r, en rondom, in een lint, de spreuk aen de Heilige Schrift ontleend: vade × et × bibe × cv̄ × gaudio × vinū × tw̄ × sap ×, met het jaertal 1546, dat is: Ga en drink uwen wijn met vreugde.

Wie de priester (Presbyter) was, wiens naem met de voorletter i c aenving, en die in 1546, dat is twee jaren na de vervaerdiging van den stempel, waerschijnlyk zelf dit alles op de gladde keerzyde deed snyden, zal niet licht te raden vallen. Ik vind wel, dat zekere Joos Croessius of de Croes, priester, kanonik en kantor was van Sinte-Baefs kerk, en in 1559 stierf⁽¹⁾, en dan zou men de spreuk: Ga en drink uwen wijn met vreugde, in verband met zynen naem De Croes kunnen brengen. Deze gissing is misschien wat te verre gezocht. Het zou ook kunnen gebeuren, dat die spreuk eenvoudig op den penning gesneden werd, omdat hy recht gaf tot het bekomen

(1) (Hellin), Histoire chronologique des Évêques et du Chapitre exemt de St. Bavon Gand, 1772. D I. bl. 142.

[p. 239]

van eene kan of stoop wijns. Het archief van het Kapittel zou hier omtrent waerschijnlyk nadere inlichtingen kunnen geven.

De stempel van dezen penning is met veel kunst en zorg gesneden. Of hy te Gent vervaerdigd werd, durf ik niet verzekeren.

Het exemplaer dat ik bezit, is van geel koper.

Het vierde penningsken is een kerkloodjen van Wetteren. Het schijnt nog tot de vijftiende eeuw te behooren.

Wetteren, de hoofdplaets van een kanton van den zelfden naem, is een vlek van meer dan negen duizend zielen. Het ligt op den rechter oever der Schelde, op drie uren afstands van Dendermonde en iets minder van Gent, met welke steden het door den spoorweg is verbonden, en daerdoor heden van beiden niet meer dan twintig minuten verwyderd is.

In vroegere eeuwen maekte Wetteren deel uit van het land van Dendermonde⁽¹⁾.

De heilige Gertrudis of Geertrui is sedert onheugelyke tyden de patroonerse van de kerk van Wetteren, in welke men haer, ten noorden, een afzonderlyk zy-koor, met eenen autaer voorzien van eene gepaste schildery, had toegewijd. Steeds heeft men op dat dorp de nagedachtenis van deze Heilige met den grootsten luister gevierd. Ook was in vroegere dagen de toeloop van volk uit het land van Waes en omliggende streken buitengewoon groot. De abt à Ryckel⁽²⁾, die, in de eerste helft der zeventiende eeuw schreef, en dien ik hier omtrent woordelyk volg, omdat men hy hem de noodige inlichtingen wegens de bestemming van het kerkloodjen aentreft, verhaelt, dat in zynen tijd, negentigjarige gryzaerds getuigden, dat tien schepen niet toereikend zouden geweest zijn om al de pelgrims te vervoeren, die op den geboortedag der Heilige naer Wetteren plachten te komen, en aldaer

(1) Lindanus de Teneraemonda, bl. 138.

(2) à Ryckel, Historia S. Gertrudis, Brux., 1637, in-4^to bl. 544.

[p. 240]

geheel de octaef doorbrachten. Dezelfde schryver zegt, dat men den feestdag, dat is den 17^den Maert, met groote godsdienstigheid vierde, en dat men alsdan vlas opofferde, waervan de vrouwen, zoo uit het dorp als van elders, van vijf-en-twintig tot dertig steenen aenbrachten; en dat verder er eene plechtige processie op den eersten zondag der maend September plaets had, die eenen aenzienlyken hoop mannen en vrouwen van alle standen uit de naburige steden en dorpen, by een lokte. ‘Na het uitgaen der processie,’ gaet gemelde schyver voort, ‘en het sluiten van het negendaegsch gebed, wordt het beeld der Heilige op zyne gewoone plaets terug gesteld. De bedevaert echter geschiedt niet alleen gedurende die dagen, maer geheel het jaer door komen er pelgrims toe. Sommige, uit herkentenis voor de bekomene weldaden, doen in de kerk wassen hoofdjens, armen, boezemen, voeten of beenen ophangen. In den hof der pastory is eene fontein, waeruit de bedrukten water putten, hetwelk zy, nadat het door den pastoor gezegend is, als een behoedmiddel tegen de koorts mededragen. Deze om gedurig aen de Heilige te denken, schaffen zich beeldekens aen; gene medaliën of kleine vaentjens, waerop de Heilige is afgebeeld; andere eindelyk nemen wat aerde van het kerkhof, om daer mede de ratten te verdryven⁽¹⁾.’

Deze aenhaling zal genoeg zijn, om ons met de in vroegere eeuwen zoo beroemde bedevaert naer Wetteren, en met de bestemming van het loodjen bekend te maken.

Het penningsken verbeeldt op de voorzyde de heilige Geertrui ten voeten uit, in gewaed van abtdis, rechtstaende, met den staf in de rechter en eenen boek in de linker hand. Rechts en links kruipt er eene rat op haer kleed, en men leest op een lint: wet-tere.

(1) Nonnulli etiam ad renovandam perpetuandamque ejus Divae memoriam imagines; alii medalia, vel parva labara effigie illius insignita; alii denique terram e coemeterio fugandis gliribus secum asportant.

[p. 241]

Op de keerzyde staet een abtelyke staf omgeven van een lint waerop: sā: Gheertruu, en daerboven twee ratten. Geheel omhoog eenige versieringen.

Men zal misschien mogen veronderstellen dat ook de stempels van N^rs 3 en 4 te Gent vervaerdigd zijn, zoo wel als die van de twee andere. Hieruit zou dan blyken dat de graveerkunst in die stad, in de XV^e en XVI^e eeuw met goed gevolg werd beoefend, terwijl zy in lateren tijd in diep verval geraekte. De kerk- en gildenpenningen immers der twee laetst verloopene eeuwen, werden niet eens meer met eenen stempel geslagen, maer in eenen steenen vorm gegoten, die dikwijls erbarmelyk gesneden was. In 't algemeen zien zy er zeer ruw en kunsteloos uit. Het sluiten der Munt te Gent schijnt de voorname oorzaek geweest te zijn van het groot verschil, dat men in de uitvoering der kerkpenningen bemerkt.

II. De Munt te Valencijn in 1139.

Niettegenstaende al de opzoekingen die de geleerde heer Chalonen andere penningkundigen deden, heeft men tot hiertoe geene munten der graven van Henegouwe uit de XII^e eeuw ontdekt, al is het dat er in onderscheidene oorkonden van dien tijd melding gemaekt wordt van valencijnsche munt. Een nader bewijs daervan is, dat de naem van eenen muntmeester reeds voorkomt in eene charter van 1139, gegeven door de gravin Emissa, nicht van Anselmus, kastelein van Valencijn. Men leest immers aldaer, in de opgave der getuigen, die dit stuk bekrachtigden: S. Walteri monetarii⁽¹⁾.

(1) d'Outreman, Histoire de la villa et comté de Valentiennes, Douai 1639, in-f^o. bl. 597.