Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 2

[p. 223]

Willem van Wissenkercke, Nederlandsch dichter der XVII^e eeuw.

Voor zoo veel ik weet, heeft niemand tot hiertoe eenige byzonderheden medegedeeld omtrent het leven van den jesuiet Willem Van Wissenkercke, die den 8^sten February 1616, (waerschijnlyk in Braband) geboren werd, en die te Brussel, in 1664, verbleef. Het is waer, ik ken van hem slechts een gelegenheidsstuk, dat hy voor het jubelfeest zyner moei schreef, en dat dus misschien nooit in den handel kwam, en slechts op weinige exemplaren werd getrokken. Den titel van dit boekjen, maer ook niets meer, vond ik opgegeven⁽¹⁾. Of er nog eenig ander schrift uit zyne pen gevloeid zy of het licht gezien hebbe, weet ik zoo min als myne voorgangers.

Willem van Wissenkercke was uit een aloud en machtig geslacht, uit Zeeland herkomstig, en dat zynen naem aen een dorp in Noord-Beveland gelegen, ontleend had, gesproten⁽²⁾. De stamboom van deze familie, by Smallegange voorkomende, klimt tot de vijftiende eeuw op⁽³⁾.

(1) In de Bibliothèque des Écrivains de la Compagnie de Jésus par Auguste et Alois de Backer. Liége 1853, 1854 en 1856, zeer gr. in-8^o. D. III, bl. 765.

(2) Een tweede Wissenkercke ligt insgelyks in Zeeland, maer in Zuid-Beveland. Zie hierover Smallegange, Nieuwe Cronijk van Zeeland. Middelburg, 1696. in-fol. bl. 736. - Ook De Kanter en Ab Utrecht Dresselhuis, de Provincie Zeeland, Middelburg, 1824 in-8^o. bl. 273 en Ab Utrecht Dresselhuis, Wandelingen door Zuid- en Noord-Beveland. Goes, 1832. in-12^o bl. 25 en 164. Een derde Wissenkercke, in Vlaenderen, werd, in 1630, tot baronnie verheven ten voordeele van Philips van Recourt van Lens en Licques. Zie Nobiliaire des Pays-Bas. Louvain, 1760. D. I. bl. 241, en Suite du Supplément au Nobiliaire. 1614-1630. Malines, 1779. bl. 238-246. - De naem van het geslacht, zoowel als die der dorpen, vindt men Wissenkercke, Wissekercke en later Wissekerk geschreven.

(3) bl. 754.

[p. 224]

Hubrecht van Wissenkercke, heer van Couwerve, die in huwelyk trad met Anna van Wolfswinkel, en in December van het jaer 1596 stierf, was vader van, onder anderen, Gillis van Wissenkercke, den eenigen, die kinderen naliet, en die hier volgt, en van Magdalena van Wissenkercke, geboren den 11^sten October 1593, te wier eere het boekjen, dat ik hier verder doe kennen, vervaerdigd werd.

Gillis van Wissenkercke, ridder, heer van Couwerve, Vossemaer en Campen, trad in dienst der spaensche Nederlanden, en werd op den 13^den September 1631 gedood in een gevecht tegen de krijgsbenden der vereenigde provinciën. Omtrent den jare 1600 had hy zich naer Braband begeven; ‘daer, zegt Te Water, zyne nazaeten door den koning van Spanjen tot den staet van baronnen zijn verheeven, waervan ik de beweegreedenen en oorzaeken, die de schryvers of niet geweeten, of verzweegen hebben, by andere gelegentheid zal open leggen⁽¹⁾.’

Of Te Water, in een ander zyner later verschenen werken, hierop is terug gekomen weet ik niet. Men kan in allen geval veronderstellen dat Gillis van Wissenkercke aen den godsdienst zyner voorvaderen getrouw was gebleven, en dus by voorkeur in Zuid-Nederland wilde verblyven. Wat er ook van zy, hy trad in huwelyk met vrouw Maria Cats of van Cats, dochter van Willem, heer van Capelle en van Maria de Fonseca. Zy was weduwe van Hieronymus van Tuyll van Serooskercke⁽²⁾.

Uit dit huwelyk sproten:

1. Philips van Wissenkercke, ridder der orde van Alcantara, kapitein van eene compagnie voetknechten.

2. Willem van Wissenkercke, jesuiet, geboren den 8^sten February 1616, over wien ik hier handel.

(1) Het hoog Adelyk en Adelryk Zeelant. Middelburg, 1761. Voorreede bl. 70.

(2) Nobiliaire des Pays-Bas, I. bl. 334.

[p. 225]

3. Jan van Wissenkercke, heer van Couwerve, ridder, meijer van Leuven van 1650 tot 1652⁽¹⁾. Voor hem verhief koning Philips IV, by brieven van den 2^den Juny 1655, de heerlykheid Pellenberg, tot eene baronnie⁽²⁾. Hy had tot gezellin Maria van Tuyll van Bolken- of Bulkenstein. Hy zette zijn geslacht voort.

4 en 5. Anna Maria en Magdalena Van Wissenkercke, alle beide nonnen.

Deze oude familie stierf uit in de eerste helft der voorledene eeuw. De laetste erfgename, Anna Maria Van Wissenkercke trad, op den 19^den Mei 1716, in huwelyk met Melchior Joseph De Villegas⁽³⁾.

Het wapen van Wissenkercke was eene vierhoekkige gesp van keel op een zilveren veld⁽⁴⁾.

(1) Divaeus, Rerum Lovaniensium libri IV. Lov. 1737 bl. 10. - Willems, in zijn boekjen: Meyers, Borgemeesteren, Schepenen. enz., van Loven., Leuv. 1667, in 12^o geeft Jan van Wissenkercke niet op onder de Meijers.

(2) Van ghestel, Historia sacra et profana Archiep. Mechliniensis. I. 226.

(3) Nobil. des Pays-Bas I. bl. 334.

(4) In de Nobiliaire wordt het aldus beschreven: d'argent au fermail de gueules en forme de losange, l'ardillon brisé. Supports, deux ours. - Het wapen by Te Water, op plaet II, onder N^o 141 voorkomende, verschilt eenigszins. Aldaer ontbreekt de strik, die de gesp vast houdt, en deze is voorzien van eenen scherpen en niet gebroken doorn.

[p. 226]

Thands kom ik tot Willem van Wissenkercke terug.

Het eenig boekjen dat my toelaet hem onder onze nederlandsche dichters te tellen, is het volgende:

Vyftich-iaerige iubile-vreucht vande Edele, zeden-rycke, godtvruchtighe Joufvrouw meiuvrouwe Magdalena van Wissenkercke in Maeghdelycke verbintenisse met Godt van 't jaer 1615. op Sinxendagh, alsdan den 7 Iunii nu int jaer 1664. op Sinxen-dagh desen 1 Iunii. Vervat ende vernieuwt door danckbaere, stichtighe, troostighe devotie in de Kerck van 't Professi-huys der Societeyt Iesu binnen Antwerpen. Tot Brussel, by Gielis Stryckwant, Boeckdrucker inde Druckpersse.

In-4^o van 31 ongecyferde bladen, dus 62 bladzyden, met eene uitslaende plaet. Achter het titelblad het ruitvormig familie-wapen van Wissenkercke in houtsnede.

De naem des schryvers, zoo als men ziet, komt op den titel van het boekjen niet voor, doch de Op-draegh-brief, uit Brussel geschreven den 1^en Juny 1664, luidt: Mejoufvrouw ende eenige Muye, en is onderteekend met de letters g.v.w.p.d.s.j., die moeten gelezen worden: G(uilielmus) v(an) W(issenkercke) p(ater) d(er) S(ocieteit) J(esu).

Hierboven heb ik den 8^sten February 1616 opgegeven als den geboortedag van onzen dichter. Dat hy alsdan ter werelt kwam kan men opmaken, wanneer men hetgene op den titel gezegd wordt, dat Magdalena van Wissenkercke hare eerste belofte deed op den 7^den juny 1615, in verband brengt met de volgende woorden, welke heur neef haer in zynen Op-draegh-brief toericht: ‘Want (gelyck ick indachtigh ben al-te-met van U. Ed. ghehoort te hebben) soo ick nieuw ende eerst gheboren was, hebbe op U. Ed. ermen eerstmael gherust. Ende soo het als-dan noch binnen teerste jaer was van U. Ed. godtvruchtighe veranderingh, te weten den eersten dagh over d'achtste maendt, dies volghende van de nieuw-vierige herboorte, hebt my alsdan aen onsen grooten goeden Godt opghedraghen met soodanigh' toe-wenschen,

[p. 227]

ende verbidden, ghelyck ick, soo Godt-jonstelyck gheniete in desen mynen gheluck-salighen staet. Volghen dan de jaeren myns ouder-doms heel na-by het Iubilé-jaer van U. Ed. Godt-dienstigheydt.’

Het boekjen, zooals ik reeds boven opgaf, is met eene nog al groote uitslaende plaet versierd, welke door Frederik Bouttats in koper is gesneden. Hierop ziet men in het midden afgebeeld Magdalena van Wissenkercke, in nonnenkleed, op eene knielbank, voor eenen autaer gezeten, een vlammend hart opofferen. Verder zijn, zoo onder en boven, als rechts en slinks, kleine ronde of vierkante tafereeltjens tot randversiering, ten getale van zes-en dertig, waerin zinnebeelden voorkomen. Het jubelfeest der klooster-zuster werd op Sinksendag gevierd; uit dien hoofde zijn al de emblemata toespelingen op het nederdalen van den Heiligen Geest en de werking van zijn goddelyk vuer, hetwelk zuivert, verlicht en vereenigt. Alles wordt op het geestelyk leven der jubilaresse toegepast.

Men weet dat het berymen van zinnebeelden geheel in den smaek dier eeuw viel, en dat veel dichters, zoo wel in Noord-Nederland als by ons, zich hierop hebben toegelegd. Het ontbrak dus Wissenkercke niet aen verdienstelyke voorgangers. Hy van een, uit Zeeland gekomen geslacht afstammende, was waerschijnlyk bekend met de werken van den volksdichter Cats, die zijn aenverwant kon zijn, vermits zyne moeder den zelfden naem droeg. Wat er hier ook van zy, toch moesten in allen gevalle de verdienstelyke, en destijds zoo veel opgang makende schriften, van den alsdan nog levenden en insgelyks tot de Societeit Jesu behoorenden pater Poirters, in Wissenkerkes handen zijn.

Het is geheel in den trant der twee opgenoemde schryvers dat Wissenkercke dichtte. In hetgene, dat hy ons nagelaten heeft, of ten minsten, dat wy van hem kennen, te weten de berijmde uitlegging van een zeker getal emblemata, zal zich natuerlyk niemand aen eene hooge poëtische vlucht, aen eene groote verhe-

[p. 228]

venheid van denkbeelden of aen eene byzondere sierlykheid van uitdrukkingen verwachten. In dat vak zijn eene zuivere en duidelyke tael, eene niet al te verre gedrevene allegorie, eene gepaste godsdienstige of zedelyke strekking, en eindelyk een gemakkelyke dichttrant meestal de hoofdverdiensten.

Zie hier eenige staeltjens van de poëzie van Wissenkercke:

De uitlegging en toepassing van het zesde zinnebeeld van het eerste twaelftal, verbeeldende den toren eener vesting, die door de ontploffing eener mijn in de lucht springt, is de volgende, die ik letterlyk afschrijf:

Wat al kracht! wat al ghewelt!

Als het vier heel' toorens velt?
en, door minen, soo veel doet,
dat' een' veste scheuren moet.
Ick beken, het vier heeft kracht:
maer den gheest heeft meerder macht,
als die 't hert, door synen brandt
scheyden doet van landt en sant:
van een speel-hof, wel ghebout,
vande dreven, van het wout:
van een bloem-hof soet van geur,
en noch schoonder van coleur,
daer het Nachtergaeltje singht,
Daer het klaer Fonteyntje springht;
t'is den gheest die scheyden doet
t'hert, gheladen met al 't goet.
En daer't wederspannich lagh
kan den gheest, door eenen slagh,
als Gods-vier daer onder spelt,
weiren, dat hem teghen-stelt.
Siet! wat kracht Gods gracy heeft.
Siet wat kracht sy 't herte gheeft
want een voncxken van syn' myn
doet het hert ontbonden syn.

Voor het tiende emblema, verbeeldende eene ton, waerin vuer brandt, terwijl de hamer des kuipers de duigen aen een drijft, luidt het als volgt:

[p. 229]

 

Lestmael sagh ick, op de straet,

 

hoe het met het kuypen gaet:

 

want ick merckten, en ick sagh,

 

hoemen sonder stoot, oft slagh,

 

eycke-duyghen straf, en styf,

 

dreef een reepken om het lyf:

 

soo, dat, door een kleyne vlam,

 

ider tot het buyghen quam.

 

Doen seyd ' ick aen myn ghemoet,

 

al, wat dat den Kuyper doet,

 

dat doet goddelycken brandt

 

aen een rauw, en wildt verstandt:

 

want dat liver bersten wau,

 

als wel dat het buyghen sau,

 

soo 't van' Godts vier wordt bestraelt,

 

wordt syn' strafheydt af-ghehaelt,

 

en het voeght sich, door den brandt,

 

tot dat' raeckt oock in den bandt.

 

Hoe gheluckigh is het hert,

 

dat soo soet bewoghen wert?

 

Alsser Godt syn vier in stort?

 

stracx een vat, ter eeren, wordt?

 

daer, hier, gracy binnen woont,

 

En hier namaels glory kroont.

Het tweede zinnebeeld van het tweede twaelftal is een vuerbaek op eenen toren, by den oever van de zee:

Wanneer matroos 't ghelade-schip,

bewaert heeft, teghen banck, en klip:
en op de roovers los-ghebrandt,
en zeylt weer naer het vader-landt:
soo hy, by nacht, de haeve naeckt,
op dat hy plaet, noch strant en raeckt,
soo houdt hy 't baeck-vier in 't gesicht,
en stiert syn schip naer 't dinstigh-licht:
en loopt de haef soo in van 't stadt,
daer hy dan lost den rycken schadt.
O ziel! wat kloeck, en wys beleyt
veryscht de streeck naer d'eeuwicheydt!
Wat zynder bancken aen die ree?

[p. 230]

 

wat zynder klippen in die zee?

 

Wat ryster menigh groot tempeest,

 

en dreyght de schip-braeck aenden Gheest?

 

Het dint wel een ervaren-man,

 

die dese haef' bezylen kan,

 

maer ghy ô Gheest! ghy toont-ons-aen,

 

waer, onder 't water, klippen staen:

 

ghy streckt ons teghen vyandts-macht;

 

ghy stiert ons, met u licht, by nacht;

 

ghy brengt ons soo, door uwen brant,

 

tot u, in 't eeuwigh Vaderlandt.

Na de beryming der zes-en-dertig zinnebeelden komen een paer bladzyden met jaertellende verzen, letterverwisselingen van den naem Magdalena, enz., alles geheel in den smaek van die eeuw. Dan volgt een Gheraedtsel in meer dan honderd verzen, en het boekjen eindigt met eene Sluyt-rede met Toewenschen.

Het raedsel, waervan de oplossing dadelyk in het oog loopt, is wat langdradig, maer in allen gevalle met veel gemak berijmd. Het heeft, noch met het hoogtijd van Sinksen, noch met het Jubelfeest van juffrouw van Wissenkercke, weinig of iets gemeens.

Zie hier eene brok van dat stuk:

Ick ben 't middel-punt van d'eerde,

het beghinsel van de rust:

't eynd' vant jaer houd' my in weerde,

al en houd ick niet van lust.

Ick ben in dry elementen,

locht alleen en heeft my niet:

Inden somer, niet in lenten.

Herfst en winter my weer siet,

al en ben ick niet verheven

inden hemel, son, oft maen:

nochtans woon ick, al myn leven,

inde sterren, die daer staen.

Goeden Godt! moet gy my derven,

oock uw' Gheest, en uwen Zoon?

Vader sal m'int eynd' beerven,

[p. 231]

 

want ick staen in 's Vaders-throon...

 

Inde Rechten ben ick besigh;

 

nochtans in gheen Medecyn:

 

in Mathesis ben ick ledigh;

 

wil in 't schrift ghevonden syn.

 

Om de Rechten te beginnen,

 

moet ghy my voor al verstaen:

 

anders kont ghy niet versinnen

 

wat dat reden eerst heeft-aen.

 

Ick en woon' in gheene steden,

 

maer in dorpen woon' ick fyn:

 

Het beginsel van de reden,

 

moet van my ghenomen syn.

 

Altydt ben ick in Processen,

 

in krakeel, in raserny:

 

'k en ben niet in yd'le tessen;

 

sonder my g' en syt niet vry...

 

Meyers, Drossaerts, Princen, Heeren,

 

hebben my ghedurigh-aen;

 

maer ick draegh ghescheurde kleeren,

 

kunt ghy my noch niet verstaen?

 

ck ben in verslete kraeghen,

 

inde nieuwe-mode niet:

 

ick laet my, in ringhen draeghen,

 

die ghy aende vinghers siet......

Het medegedeelde uit het werkjen van pater Wissenkercke zal genoegzaem zijn om te bewyzen, dat, alhoewel hy als dichter geene uitstekende hoedanigheden bezat, hy dan toch niet geheel in de vergetelheid moest blyven. Hy behoort bovendien tot die weinige jesuieten, die in de zeventiende eeuw de vaderlandsche lier bespeelden. Het is immers recht te bejammeren dat zulke verdienstelyke mannen als Hosschius, Wallius, Becanus en zoo veel andere, uitsluitelyk in het latijn schreven. Heden dat die tael, al meer en meer, den naem van doode tael moet dragen, worden hunne schriften door niemand meer gelezen, terwijl de werken van Adriaen Poirters nog dagelyks herdrukt worden, en zich in ieders handen bevinden.