Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1875

[p. 221]

Mirza Schaffy en zijn patroon.

Aus dem Nachlasse Mirza Schaffy's. Neues Liederbuch mit Prolog und erlaüterndem Nachtrag von Friedrich Bodenstedt. Zweite vermehrte auflage. Berlin 1875. A. Hofmann & Comp.

De Heeren Fervacques & Bachaumont stoffeerden in hun Rolande den muzieklessenaar in het salon van het kasteel Jarnailles met ‘de Oostersche gedichten van den Pers Mirza Jaffy, met zangwijzen voorzien door Anton Rubinstein.’ En dr. Jan Ten Brink, in het verslag van hun roman dat hij in de eerste aflevering van dezen jaargang der Letteroefeningen de lezers ten beste gaf, maakte zich niet ten onrechte vroolijk over deze echt Fransche onbekendheid der auteurs met den ‘pseudoniem van Friedrich Bodenstedt: mirza schaffy.’ Voor een paar letterkundigen, die zich nog al airs geven, was, na 1873, de blunder erg genoeg. Vóór dat jaar zou er wel wat ter hunner verontschuldiging zijn intebrengen geweest. Ten minste wat die aanduiding van het Duitsche werk als Oostersche gedichten van een Perzisch dichter aangaat, al bleven ook het geheel verzwijgen van Bodenstedts naam en het kostelijke Jaffy zeer bedenkelijke posten op het debet der auteurs. Of schreef niet in het genoemde jaar de Duitsche dichter zelf, in zijn erlaüterndem Nachtrag achter de eerste uitgave van zijn Neues Liederbuch, met het oog op de in 1851 uitgekomen oudere Lieder des Mirza-Schaffy, ‘dat destijds ook nog in Duitschland de heerschende meening omtrent den auteur van dien dichtbundel geene andere was

[p. 222]

dan deze: dat Mirza-Schaffy een beroemde Perzische dichter was, door hem (Bodenstedt) ‘“mit allem Duft und Schmelz der Urschrift in's Deutsche übertragen”’? Zoolang nu in het vaderland van den dichter deze voorstelling de ‘vorherschende’ kon zijn, was het den Franschman wel te vergeven, dat hij in deze dwaling zijner Duitsche naburen deelde.

Ik grijp de gelegenheid door de verschijning der tweede uitgave van het Neues Liederbuch gegeven aan, om diegenen onder de lezers van ons Tijdschrift die wellicht de eerste niet zagen, daarop opmerkzaam te maken niet alleen, maar tevens hun het een en ander uit den bovengenoemden ‘erlaüternder Nachtrag’ mede te deelen. Misschien kan het bijdragen om op de beide inderdaad voortreffelijke werken van den Duitschen dichter ook ten onzent meer algemeen de aandacht te vestigen en omtrent ‘den Pers Mirza Schaffy’ en diens door Bodenstedt uitgegeven ‘Nalatenschap’ juister kennis te verspreiden.

Behalve de bovengenoemde meest algemeen verbreide meening omtrent den eigenlijken vader dezer gedichten - zoo verhaalt ons de dichter - werd sedert de verschijning van den eersten bundel in 1851 nog een ander gevoelen bijna even hardnekkig verdedigd, ‘dat er namelijk nooit in de werkelijkheid een Mirza-Schaffy op aarde had geleefd, maar dat de naam zoowel als de gedichten een zuivere schepping waren van Friedrich Bodenstedt.’

Maar ook deze laatste voorstelling was al even onjuist als de eerste.

De waarheid is, dat de Liederen van Mirza-Schaffy - op één enkel na:

‘Mullah, rein ist der Wein
Und Süud ist's zu schmähn, enz.’

dat Bodenstedt uit het Tartaarsch overbracht, geen van alle vertalingen zijn, zelfs geen navolgingen, maar oorspronkelijke scheppingen van den Duitschen dichter; doch dat desniettemin voor jaren geleden in Tiflis een man heeft geleefd, Mirza-Schaffy genaamd, die langen tijd Bodenstedts leermeester in het Perzisch en Tartaarsch is geweest, en als zoodanig niet zonder invloed is gebleven op het ontstaan van deze liederen, waarvan over het algemeen het grootste deel wel in het

[p. 223]

geheel niet zouden zijn gedicht zonder het verblijf des Duitschen geleerden in het Oosten.

Omtrent den naam van dezen man deelt de dichter nog mede, dat men hem uitspreken moet als: Mirsá-Schaffí, met den nadruk op den laatsten lettergreep, en dat Mirzá een titel is, vóór den eigennaam geplaatst Schriftgeleerde beteekenend, achter den eigennaam een prins van koninklijken bloede aanduidend. Mirzá-Schaffy beteekent dus: de schrift- of taalgeleerde Schaffy, terwijl Schaffy-Mirzá zou heeten: Prins Schaffy.

Wie begeerig mocht zijn te weten hoe Bodenstedt naar Tiflis kwam en daar de kennis maakte van dezen man, wordt door den dichter verwezen naar zijn werk: ‘Tausend und ein Tag im Orient’, bij R. von Decker in Berlijn in onderscheidene uitgaven verschenen. De kennismaking met dit boek beloont niet alleen op zich zelf de moeite in hooge mate, maar is eigenlijk noodzakelijk tot recht verstand van al die liederen uit de Liederboeken, die met Mirza-Schaffy's naam zijn verbonden. De dichter zelf vergelijkt hunne verhouding tot dit stamboek met dien van een bloemruiker en den tuin waaruit hij is geplukt. De geschiedenis komt in hoofdzaak hier op neder: Daar B. plan had gemaakt van Tiflis uit kleine tochtjes te maken door de binnenlanden van den Kaukasus, waartoe de kennis der Tartaarsche taal eene eerste behoefte was, zocht hij terstond een goeden leeraar in die taal te verkrijgen. Van de hem aanbevolenen beviel Mirza-Schaffy hem 't best, niet om zijne buitengewone bekwaamheden, maar om zijn fatsoenlijk voorkomen en den milden ernst van zijne geheele persoonlijkheid. En hij had het zeldzaam genot van te ondervinden, dat hij in deze zijne keuze buitengemeen gelukkig was geweest. Niet enkel omdat M.S. hem uitmuntend diende tot het bereiken van zijn doel, het aanleeren (zonder daarbij ooit eenig leesboek te gebruiken) van de Tartaarsche taal, maar omdat hij in hem een man leerde kennen van een rein en edel karakter en een in waarheid hooge en wijze levensopvatting, die, ofschoon noch dichter noch geleerde, op zijn leerling een machtigen invloed heeft geoefend, waarvan deze zelf eerst in later jaren den vollen omvang en de hooge beteekenis heeft gevoeld en begrepen.

Bodenstedt deelt nu verder omtrent die inderdaad zeer

[p. 224]

eigenaardige en aantrekkelijke persoonlijkheid en, naar aanleiding van diens levensbeschouwing, ook omtrent het Sufisme, een over gansch Perzië verbreide geheimleer waarin deze laatste haren grond had, hoogst belangrijke bijzonderheden mede. Onze ruimte gedoogt tot mijn leedwezen niet daarvan een en ander over te nemen, evenmin als van de keurige bladzijden, waarin Bodenstedt zijne lezers verhaalt, hoe hij onder den zonnigen hemel van het Oosten niet alleen een gansch ander mensch is geworden, maar ook omtrent het wezen en de eischen der Poëzie tot gansch andere denkbeelden en gevoelens ontwaakte, zóózeer zelfs, dat hij zijne gedichten uit een vroeger tijdperk van zijn leven nauwelijks meer met een goed oog kon aanzien. Evenzoo moet ik voorbijgaan al wat hij zegt en met voorbeelden toelicht aangaande de onmogelijkheid om van Oostersche gedichten eigenlijk gezegde vertalingen te geven zonder dat zij hunne wezenlijke kracht en werking verliezen; omtrent het eigenaardig-Oostersche Ghaselrijm; òf ten aanzien van de wijze waarop hij van Mirza-Schaffy Perzisch en Tartaarsch leerde en, door voorzingen en nazingen, met vele liederen en gedichten in die talen vertrouwd raakte, òf over de geboortegeschiedenis zijner eigene Oostersche gedichten. Alleen deel ik ten slotte nog mede dat Bodenstedt zijn ‘Nachtrag’ besluit met de aanhaling van een opstel van den Russisch Keizerlijken Staatsraad Bergé, die in 1860 als Secretaris van het Russisch gezantschap te Tiflis tal van nasporingen in het werk heeft gesteld omtrent het graf en de nagelaten werken van den in 1852 overleden Mirza Schaffy. Daaruit blijkt ten duidelijkste, dat Bodenstedts mededeelingen aangaande den oorsprong zijner gedichten zoowel als omtrent de beminnelijke persoonlijkheid en de volstrekt onbeduidende werkzaamheid van Mirza Schaffy als schrijver of dichter volkomen vertrouwen verdienen. Van de letterkundige of dichterlijke scheppingskracht van Mirza-Schaffy had in het gansche Muzelmannische Oosten niemand, zelfs niet in den kring zijner naaste vrienden en bekenden, ooit iets vernomen. ‘Völlig unnutz’, zoo besluit de Heer Bergé de bespreking van dit onderwerp, ‘wäre es nun noch davon zu sprechen, dasz der Verfasser der Lieder......nicht Mirza Schaffy, sondern Bodenstedt selbst sei.’

J.W.B.