Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1874

[p. 191]

Een Waalsche sabbaths-vierder te Amsterdam in 1641.
Door Prof. J. Tideman.

Het volgende curieuse verhaal werd in 1821, waarschijnlijk door A. Stolker, uit een Hollandsch HS., bij hetwelk hij ook een Latijnsch voor zich had, in het Mengelwerk van dit Tijdschrift II. blz. 97 volg. medegedeeld. Hij vermeldde daarbij tevens, dat het verhaal in 1653 door Phil. v. Limborch (toen nog student, later Hoogleeraar aan het Seminarium der Remonstranten) was opgeteekend uit den mond van den Burgemeester F. Banning Kok, die in 1642 als schepen in de zaak was gemoeid geweest, en dat v. Limb. den man wien zij gegolden had nog meermalen in Amsterdam op straat had gezien.

Op de Bibliotheek van de Amsterdamsche kerk der Remonstranten trof ik het Holl. HS. aan. Mij drong dit tot een onderzoek naar de zaak die het vermeldt. En dit leverde in éen opzicht genoeg stelligen uitslag om, met de mededeeling hiervan, het verhaal na 53 jaar hier nog eens onder de aandacht te brengen, als een merkwaardige proeve van de hardheid en willekeur, aan welke men, zelfs in den laatsten tijd van den vrijheidsstrijd tegen Spanje, in de stad die de beroemde toevlucht van vervolgden was, vooral door de toenmalige verhouding van kerk en staat bloot stond.

[p. 192]

‘Het is gebeurt te Amsterdam in 't Jaer 1641 dat een man, synde lidtmaet van de Walsche Gemeynte, een opinie kreegh dat den Jootschen Sabbath onder 't N. Testament niet afgeschaft was, en dat derhalven die als noch behoorde onderhouden te werden: overdenckende oock dat de Sondach altyd van de Christenen geviert is geweest, wilde die meede onderhouden; en verstont alsoo dat men twee heylige dagen in een weeck behoorde te hebben. Dit gekomen sijnde voor de Walsche Kerckeraet, wert hy ontboden, en gevraeght synde of sulckx syn gevoelen was, antwoort rondelyck jae: waer op die van den kerckenraet hem heftigh beginnen te bestraffen en te seghen dat het een heel schaedelijck, jae godtloos gevoelen was, en soo hij daerin volherde, dreychden sy hem te excommuniceeren. De man, over sulck een harde bejegeningh verwondert, antwoort, dat hy niet sien konde dat syn gevoelen valsch, veel min godloos was, en indien de kerckenraet hem konde onderrichten dat den Jootschen Sabbath afgeschaft waer, hy wilde gaern sijn doolingh verlaeten, maer indien de kerckenraet sulckx niet en dee, datse hem dan niet qualyck af moest nemen dat hij twee heylige dagen in een weeck hield. Hier op eenige dispuyten tusschen den man en den kerckenraet gevallen synde, verstondt de man dat de redenen van de kerckenraet hem voorgestelt niet gewichtich genoegh waeren, om hem van syn gevoelen af te doen staen, verklaerde derhalven 't selfde niet te kunnen verlaeten, of hy moest noch beter onderricht worden: daerop de kerckenraet hem dreychde met de excommunicatie voort te sullen gaen en, soo hy ondertusschen syn doolingh niet wederriep, hem t' eenemael af te snyden. De Sondach daer aen wert het formulier van den ban van de Predickstoel afgelesen, en de man daerin genoemt met verklaringh syner gevoelen, en hoe hy, van den kerckenraet vermaent synde, hartneckigh gebleven was.¹⁾ 't Gebeurde dat op die dach een schepen in de Walsche Kerck was, en sulckx aenhoorde: die hier over verwondert, den kerckenraet nae desen persoon vraeght, en wat eygentlyck syn gevoelen was: waer op de kerckenraet hem heel leelyck voor den schepen afschildert, seggende dat hy een halve Joodt waer, die den Jootschen Sabbath wilde onderhouden hebben, en begon alles op het alder-

1) Naar de mededeeling van 1821 sprak het Lat. H.S. slechts van bedreiging met afsnijding, niet van hare uitvoering.

[p. 193]

breetste uyt te meten. De schepen, 's daeghs daer aan op 't Stadthuys komende, verhaelt aan syn mede-schepenen wat hij 's daeghs te voren gehoort hadt; en hier op, nae dat men Franck van der Meer, (Ruytenburgh was juist uyt de stadt¹⁾ een schepen die een moderaet man was, en die men wist dat den handel niet voor goet soude kennen, had af laten gaen, laet men den man voor schepenen ontbieden: de welcke komende, wert van den President (die een harde contra Remonstrant was) gevraeght, of hy gevoelde dat den Jootschen Sabbath niet afgeschaft was: hy antwoord jae: gevraeght of hy van syn gevoelen wel met den kerckenraet gesproocken hadt, antwoort wederom jae: ten laatsten gevraeght synde of hy noch by dat syn gevoelen bleef, antwoorde, dat hem van de kerckenraet geen redenen voorgestelt en waeren die krachtigh genoegh waeren om hem van gevoelen te doen veranderen, dat hij derhalven syn gevoelen noch niet verlaeten kon: maer wist iemant hem beter te onderrichten, hy wilde hem gaern laten onderwysen, en indien hy bevondt dat hy doolde, syn doolingh verlaeten. Hierop werd van de schepenen heftigh op hem uytgevaeren, en geseyt dat syn gevoelen goddeloos was, ja wiert met veel harde scheltwoorden bejegent, ende op 't laetste geseyt, dat hij die sulck een gevoelen hadt niet waerdich was meer in 't geselschap van menschen te komen. Hier op is belast, dat men hem soude wech leyden tot dat besloten was wat men met hem doen soude. De schepenen ondertusschen dit met malkanderen overleggende, wert goet gevonden dat men hem in eene eeuwige gevankenisse soude opsluyten. Daerop wert de man weder binnen ontboden; inkomende spreeckt hem de President aldus aen: Alhoewel gy onwaerdich waert langer het aertrijck te betreden, soo is 't dat wy, barmherticheyt tegens u gebruikende, ons laeten vernoegen met een eeuwige gevanckenis; verklaeren dierhalven, dat gy onwaerdich syt in 't geselschap van menschen te mogen komen en bannen u om eeuwigh gevangen te sitten, sonder ooit van uw leven losgelaten te werden. Dit gedaen synde, moest men een heymelycke plaetse vinden om daer den man intesetten, want, soo men hem in de gewoonlycke gevanckenis gestelt had, soude sulckx lichtelyck den Burgemeesteren ter ooren gekomen hebben. Men besluyt eindt-

1) Beiden staan als schepenen in 1641 vermeld in de Naaml. bij Wagenaar, III 342.

[p. 194]

lyck hem te brengen in 't tuchthuys. Wanneer men voor het tuchthuys komt, soo siet men een poort, daerop twee beelden staen die hout raspen. Bij die poort schuins onder die beelden wiert dese man geset in een heel kleyn kamertjen en daar een klein venstertjen in was, door 't welck de man de luyden die in 't tuchthuys quamen konde sien inkomen. De schepenen dit merckende, om hem toch alle gesigcht van menschen te benemen, laeten dat venstertjen met plancken beschieten, soo dat de man altyt nacht en dach in 't duyster sate, en hier bleef hy wel de tyt van seven maanden. Dese tyt verstreecken synde, vreesden sy, indien sy de man daer lieten sitten, dat sulckx ter ooren van de andere schepenen mochte komen, die het jaer daeraen souden regeeren, die den man ontslaen en dit altemael voor de Burgemeesteren brengen souden, dat haer dan heel qualyck afgenomen soude werden; soo laten sy den man voor haer komen, waer op sy hem aldus aenspreecken: Al is 't dat gy onwaerdich waert meer het gesicht van menschen te genieten, soo willen wy nochtans barmherticheyt over u gebruycken en laten u nu kiesen, of gy liever wederom wilt in uw gevangenhuys opgesloten, of voor al uw leven uyt Amsterdam gebannen werden, doch onder conditie dat gy van dit ons vonnis noyt sult appelleeren, of aen Burgemeesteren versoecken om weder in de stadt te mogen wonen. De man, die liever buyten lant gewoont soude willen hebben als wederom daer te sitten, seyde liever gebannen te willen sijn en is daer op van syn banden ontslaegen, en voort nae Rotterdam gereyst, daer hy gingh woonen. Ondertusschen, terwyl de man gevangen sat, hadden de schepenen over de bediening syner goederen gestelt een grooten lichtmis, Salomon de la Voys genaemt, van den welcken desen man, nu in vryheyt herstelt synde, rekenschap eyschte van syn bedieninghe; maer alsoo desen la Voys daer niet toe te crygen was, vont de man hem genootsaeckt aan de schepenen van Amsterdam te schryven. Hy schryft dan een brief aan de H.H. schepenen, waer in hy de gantsche handel verhaelt, hoe hy om syn gevoelen gevangen sat, en daer na uyt de stadt gebannen is, dat hy oock belooft had noyt sonder consent der schepenen wederom in de stadt te komen: versocht alleen maer, dat, nademaal Salomon de la Voys, die over de bedieningh syner goederen ondertusschen gestelt was, aen hem geen rekenschap wilde geven, de H.H. schepenen geliefden te belasten dat hy aen haer rekenschap van syn bedieninge

[p. 195]

soude doen. Dese brief aen de schepenen behandigt ende gelesen synde, docht hen altemael heel vreemt te lesen dat sulckx t' Amsterdam geschiet soude syn: Sy vraegen haer President, (die een van de alderhartste Contra-Remonstanten was) wat daer van was, en wat voor een dese man waer: de President, siende datter nu andere schepenen waeren als 't jaer te voren, seyde dat het een overgeven guyt waer. De andere eyschten eenige openingh van de saeck, waer op de President seyde, Myn Heeren spreeckt daer niet af, ick altereer als ick om den boef denck. De andere Schepener, des wachtende tot dat President P. Hasselaer¹⁾ naer huys gegaen was, wilde desen handel weten: ontboden derhalven den Secretaris en lieten hem de Stadtboecken brengen; die doorsoeckende vinden sy een sententie die ock naderhant doorgehaelt was, soo dat sy daer niet af kosten lesen, maer de tyt wanneer se gestelt en wederom deur gedaen was, quam heel wel overeen met de tyt die de man in syn brief schreve: Eyndelyck verstonden sy uyt den Secretaris, dat het de sententie waer die sy sochten, en van den selven inhout als den man geschreven had. De schepenen, siende dat de schepenen van 't voorgaende jaer haer eygen sententie te niete gedaen hadden, verstonden dat het haer vrystont in dese saeck nae haer believen te handelen. Sonden derhalven een brief nae Rotterdam aen den selven man, waer in sy schreven, dat sy niet begeerden dat Salomon de la Voys aen haer rekenschap soude doen, maer wilden, dat hy weder t' Amsterdam souden komen woonen, en dat se Salomon souden belasten dat hy aen hem self rekenschap sou doen. Hier op komt de man weder t' Amsterstam, en la Voys wert belast hem rekenschap synder bedieninge te doen; die gedaen synde, sco was hy in den tyt van seven maenden, die hy over de goederen van desen man geweest had, (en die omtrent 15000 gulden besat) 3000 gulden ten achteren geraeckt, soo dat de man een vyfde wel van syn goet quyt was, dewelcke, hier off niet wel te vreden synde en dit aen de schepenen seggende, seyden hem de schepenen indien hy la Voys voor recht wilde roepen, dat sy 't hem soude toewysen, en la Voys die 3000 gulden op doen brengen: doch hij most voor

1) Bij Wagenaar komt deze in 1641 als Burgemeester, in 1642 als President Burgem. voor III. 302.

[p. 196]

haer ontbooden werden: maer de man, de moeyte schuwende, heeft het laten rusten, en is nae die tyt gerechtelijck voortaen binnen Amsterdam blijven woonen.’

Het verhaal is vervat in N^o. 85 van de verzameling van HSS. der Amst. Remonstr. Kerk die als N^o. 158 in den catal. voorkomt. - Op mijn verzoek had de Heer emerit. Pred. Dr. Mounier de goedheid in de akten-boeken van den W. Kerkeraad te onderzoeken, of daar iets van de zaak was aangeteekend. Maar hij vond niets (misschien om de naar het Lat. HS. niet volvoerde bedreiging), en wel andere disciplinaire handelingen van dien tijd, die van een méér billijken en zachten geest getuigen.

Maar in het Amsterdamsche Justitieboek van Juni 1639 - Sept. 1644, thans in 't archief van het Prov. Hof. van N. Holland bewaard, vond ik op blz. 144 werkelijk een vonnis, tusschen 19 Dec. 1641 en 9 Jan 1642 geveld, van pl. min 25 regels doorgehaald, en wel zoo zwaar doorgehaald dat geen enkele letter van het oorspronkelijke schrift meer leesbaar is. Op de kant is dit roijement aldus gelegaliseerd: Alhier geroijeerd met kennisse van Heeren schepenen, allen behalve Dr. Frank van der Meer, op den 1 febr. 1642 (en dus vóór de magistraats verwisseling) bij mij Secretaris, P. Hasselaar. Bruyningh 1642 (onderteekenaar van het vonnis).

Maar noch vroeger in het Justitiebock, noch in het Confessieboek op dit gansche jaar vond ik iets dat op de zaak betrekking heeft. En wilde Prof. Gunning op mijn verzoek gaarne beproeven het onleesbaar gemaakte vonnis van het roijement te ontdoen, hiertoe mocht ik het van hoogerhand gevraagd verlof niet erlangen. Thans maakt het geroijeerde vonnis den hoofdinhoud van het verhaal meer dan waarschijnlijk. En schijnt dan het ontbreken van elk ander vroeger of later vonnis of verhoor in de Justitie en Confessie boeken te getuigen, dat men zulke zaken maar onder de hand afdeed, zoo geeft het een en het ander des te meer eene proeve van 't willekeurig geweld, waaraan men hij de toen bestaande betrekking tusschen kerk en staat, door den gelooofs-ijver van enkelen die de macht in handen hadden, was bloot gesteld.