Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1869

[p. 419]

Historische bijdragen.

Johan de Witt in zijne betrekking tot den veldmaarschalk Brederode, tot de Freule Margaretha van Nassau en tot ‘l'Ordre de l'Union de la Joye.’ (1653-1655).
Door C.A. van Sypesteyn.

Ofschoon men in 's Gravenhage menig gebouw aantreft, dat in zijn voorkomen nog geheel den oorspronkelijken vorm vertoont en aan de bouworde van de XVIIe of van vroegere eeuwen herinnert, zoekt men toch op vele plaatsen vruchteloos naar de overblijfselen van in die tijden merkwaardige huizen, waarin zoo menige voor onze geschiedenis belangrijke gebenrtenis voorviel.

Zoo staat in die stad het gebouw, dat thans het hoekhuis van de Houtstraat en van het Korte Voorhout vormt en waarin de societeit de ‘Club’ haar lokaal heeft, op een gedeelte van een zeer merkwaardig terrein, dat vroeger menigmaal van eigenaar veranderde en den geheelen vierhoek tusschen het Voorhout, de Houtstraat, het Plein, de Korte Pooten, de Heeren- en de Princessengracht in zich sloot, en dat in 1563 behoorde aan Cornelis van Blijenburg¹⁾.

In 1604 werd een gedeelte van dat terrein, - ongeveer dat begrepen tusschen de Casuariestraat, de Houtstraat, en het Korte

1) Van daar den naam van het Blijenburg, gegeven aan de groote dwarstraat - vroeger eene gracht - in dat terrein, dat een leen was van de grafelijkheid van Holland.
Zie een en ander uitvoerig beschreven bij ‘Fon seca, La Haye par un habitant,’ II, bl. 92 en volg.

[p. 420]

Voorhout, tot en met het huis bewoond door den Commissaris des Konings in Zuid-Holland, - door den toenmaligen eigenaar Jhr. Joachim van Hardenbroek, verkocht aan Reinout van Brederode, heer van Veenhuizen enz., Voorzitter van den Hoogen Raad. Ook deze verkocht weder een gedeelte van dien grond grenzende aan de Casuariestraat, nadat hij daarop drie groote huizen had gebouwd¹⁾. Na den dood van Reinout verkochten zijne dochters het overblijvende terrein²⁾, in 1651 weder voor ƒ 37.500 - aan hunnen neef Johan Wolfert van Brederode, heer van Vianen, Ameide, Cloetingen, enz., Veldmaarschalk van de Republiek, Gouverneur van 's Hertogenbosch, ridder van den Olifant en Voorzitter van de Ridderschap van Holland.

Zoo wel door zijne geboorte, als door zijne huwelijken, door zijne hooge waardigheden als door zijne rijkdommen, nam deze waardige afstammeling der aloude Graven van Holland, een eerste plaats in onder de invloedrijke en aanzienlijke bewoners van 's Gravenhage.

Den 7^en December 1636 was zijne eerste vrouw Anna van Nassau, de vierde dochter uit het eerste huwelijk van Johan, (de middelste) Graaf van Nassau-Siegen, met Magdalena, Gravin van Waldeck, overleden, hem vijf dochters nalatende.

Den 11^en Februarij 1638 hertrouwde Brederode met Louisa Christina van Solms, wier oudere zuster.³⁾ de beroemde Amalia, reeds in 1625 met Frederik Hendrik, Prins van Oranje, was gehuwd.

Zij waren de dochters van Johan Albert, Graaf van Solms-Braunfels, die in 1621 met Frederik van de Paltz, Koning van Boheme, - den zoogenaamden Winterkoning - als diens Hofmeester in de Nederlanden kwam. Hij vervulde die betrekking bij het Hof van den Koning van Boheme in 's Gravenhage tot zijnen dood in 1623, terwijl beide dochters, - wier moeder, Agnes van Wittgenstein, reeds in 1617 was overleden, - tot hun huwelijk als Hofdames bleven bij Elizabeth, Koningin van

1) Het eerste huis van af het Voorhout was dat, thans bewoond door den Minister van Staat J.J. Rochussen.

2) Loopende dus in de Houtstraat van den hoek tot het huis van den heer Roehussen en in het Voorhout, met inbegrip der Comedie, tot en niet het huis van den heer Loudon.

3) Amalia was in 1602 en Lonisa Christina in 1606 geboren.

[p. 421]

Boheme,¹⁾ die zich hun lot evenzeer aantrok alsof zij hare moeder was geweest.

Amalia van Solms, die door haar huwelijk de tante der Koningin was geworden, bleef na den dood van Prins Frederik Hendrik, 14 Mei 1647, op zeer grooten voet in den Haag leven en was daar als Princesse Douairière bekend.

Zoowel door zijnen vader als door zijne moeder, Dorothea van Haeften, was Brederode in het bezit gekomen van een zeer groot vermogen,²⁾ doch reeds spoedig voorspelde men, hetgeen later werd bewaarheid,³⁾ dat geen fortuin bestand kon zijn tegen verteringen als door hem werden gemaakt, en waarbij hij het er op scheen toe te leggen om met zijn zwager Frederik Hendrik in pracht te wedijveren.

De beschrijving van de feesten door hem en anderen met vorstelijke pracht gegeven bij gelegenheid van zijn huwelijk met Louise van Solms, welke feesten 14 dagen duurden en door tournooien, balletten, tooneelvoorstellingen, maskerades enz. werden opgeluisterd, geeft daarvan een denkbeeld.⁴⁾

Het merkwaardigste van allen was daarbij een carrousel, dat twee dagen achtereen op het Stadhoudersplein werd gegeven, waarbij de voornaamste edellieden, prachtig uitgedoscht en van een schitterenden stoet ruiters omgeven of gevolgd, naar den ring staken en geheel de oude tournooien nabootsten, terwijl ook de beschrijving der balletten en maskerades en van de prach-

1) Zij was de zuster van Koning Karel I van Engeland en daardoor de tante van Maria, sedert 1650 weduwe van Prins Willem II en als Princesse Royale bekend. Daar de moeder van den Koning van Boheme eene dochter was van Prins Willem I, was Frederik Hendrik weder de oom der Koningin van Boheme.

2) Zijn eenige broeder Walraven, gehuwd met Maria, gravin van Manderscheid - Daun, overleed kinderloos in 1620 en liet hem al zijn goederen na.

3) Bij zijn overlijden in September 1655 bleek het, dat zijne goederen, ofschoon van onschatbare waarde, voor nagenoeg het geheele bedrag waren gehypothekeerd.

4) ‘Relation de ee qui s'est passé à la Haije, au mois de Février de l'an 1638; les festins, comédies, bals, courses de bague, et autres magnificences faites au mariage de Mr. de Brederode, et de Mlle, de Sohns. A la Haye, de l'imprimerie de Theodore Maire. 1638.’
Zie daarover vooral ook, ‘Mededeelingen van de Vereeniging ter beoefening der geschiedenis van 's Gravenhage,’ Ile deel, Ile afl. bl 121 en volg. waarin veel bijzonderheden worden vermeld.

[p. 422]

tige costumes daarbij gedragen, doet zien hoe men toen te 's Hage de weelde van het Fransche Hof wilde navolgen.

Maar ook later werd dit leven van dagelijksche feesten voortgezet en toen Brederode, de oom van den jongen Willem van Oranje, - later Willem II, - in 1640 aan het hoofd van een gezantschap met François van Aerssen, heer van Sommelsdijck en met Johan van den Kerkhoven, heer van Heenvliet, naar Engeland werd gezonden, om Prinses Maria voor zijnen neef ten huwelijk te vragen, spreidde hij een pracht ten toon,¹⁾ waarop nog door Engelsche geschiedschrijvers wordt gewezen en waarbij zeker door hem werd gewedijverd met de twee andere gezanten, wier roem het was onder de rijkste ingezetenen der Republiek te worden genoemd.

Zooals reeds is gezegd kocht hij in 1651 het omschreven terrein tusschen Houtstraat en Voorhout; zijn eerste werk was, na afbraak van het bestaande huis,²⁾ daarop een geheel nieuw en prachtig gebouw te doen stellen, dat door de tijdgenooten, met het toen pas gebouwde Mauritshuis - toebehoorende aan zijnen zwager Prins Johan-Maurits van Nassau (de Braziliaan), werd geroemd als bijzonder kostbaar en deugdelijk. Het is bekend, dat Brederode in dat gebouw met zijn talrijk gezin, met nog vele logeergasten en dagelijksche genoodigden, op buitengewoon grooten voet leefde, en dat het een groot voorregt was te worden toegelaten tot de menigvuldige aldaar gegeven wordende feesten, waarbij het dansen de voornaamste bezigheid uitmaakte.

Des zomers leefde het vrolijke huishouden van Brederode op even weelderigen voet, nu eens op het slot Batenstein bij Vianen, dan weder op het huis ter Cleef bij Haarlem, of op

1) Brederode was geboren den 12den Junij 1599 en dus toen 41 jaar oud; sedert 3 julij 1636 was hij Meester-generaal der artillerie en in 1629 ook Kolonel en Gouverneur van 's Hertogenbosch geworden. Na den dood van zijnen zwager Graaf Willem van Nassau-Siegen in 1641 werd hij in diens plaats beuoemd tot Veldmaarschalk ‘over het volk van oorloge te peerde ende ‘te voet.’ Hij werd veelal Graaf van Brederode genoemd, maar hij noemde zich zelf nooit zoo. Zijne vrouw en dochters noemden zich dikwijls ‘Comtesse de Hollande-Brederode.’ Later werd hen dit door de Staten van Holland verboden.

2) Dit stond aan de N.O. zijde, geheel op de plaats waar thans het huis van den heer London staat, doch met het front in den tuin, die zeer uitgestrekt en door muren omgeven was. De ingang was in de Houtstraat.

[p. 423]

een der hem behoorende kasteelen Petershem en Fauquemberg bij Maastricht.

Vooral op Batenstein werden in den jagttijd groote feesten gegeven en die jagt- en vischpartijen, vermaard in het land, lokten aldaar talrijke genoodigden.¹⁾ Men roemde zijn gastvrij huis, ook in verzen van dien tijd, als een ‘kostelijck open hof’ voor de leden van den talrijken inheemschen en vreemden adel, die toen in dienst der Republiek traden en die een groot gedeelte van het jaar niet in hunne garnizoenen, maar in de residentie doorbragten. Vooral moeten daaronder genoemd worden de zeer talrijke kleinzoons van den edelen Johan van Nassau (den ouden), den beroemden Stadhouder van Gelderland en den grondlegger der Unie van Utrecht, wiens groote vermogen, zoo als bekend is, grootendeels was opgeofferd aan de bevordering van den vrijheidsoorlog tegen Spanje. Toen deze hooggeachte vorst in 1606 te Dillenburg overleed, was de nalatenschap, die onder niet minder dan 8 zoons en 12 dochters moest worden verdeeld, niet zoo aanzienlijk, als men dit voor zulk een geslacht kon wenschen. Daaraan was het waarschijnlijk te danken, dat al die kleinzoons, die weinig of geen eigen vermogen bezaten, zich allen - althans met zeer weinig uitzonderingen - wijdden aan de krijgsdienst van de Republiek, waaraan zeer velen van hen, veelal met opoffering van hun leven, in den strijd voor de vrijheid, uitnemende diensten bewezen.

Ook de schoonvader van Brederode, Johan Graaf van Nassau-Siegen, (de middelste),²⁾ was niet zoo rijk gezegend met tijdelijke middelen als met nakomelingen, want bij zijnen dood in 1623, liet hij uit twee huwelijken niet minder dan 25 kinderen, 11 dochters en 14 zoons na, waarvan er slechts drie jong en ongehuwd overleden.

1) Zie daarover ‘v. Hall, Hendrik v. Brederode.’ Den 1sten Augustus 1654 schreef Brederode aan Johan de Witt. ‘De nieuwsgierigheid dwingt ons, om zoo dadelijk een keer te gaan doen naar Rotterdam om aldaar te gaan zien zes paarden, die voor ons uit Engeland gekomen zijn.’

2) Johan (de middelste), geb. 7 Junij 1561, gest. 17 Sept. 1623, was de tweede zoon van Johan den ouden, (den jongeren broeder van den grooten Zwijger). De oudste zoon was de beroemde Willem Lodewijk, Stadhouder van Vriesland, die gehuwd was met zijne nicht Anna van Oranje (dochter van Willem I), doch in 1620 kinderloos overleed. Van den vierden zoon van Johan den ouden, Ernst-Casimir van Nassau-Dietz, stamt ons Koninklijk Huis in regte lijn af.

[p. 424]

Het zou zeker geen ondankbare taak zijn de lotgevallen te beschrijven der verschillende leden van dat roemrijke geslacht van Nassau-Siegen, waarvan de groote daden te weinig zijn bekend en zeker niet naar waarde worden geschat.

Nagenoeg al die zoons en hunne kinderen traden, zooals reeds werd gemeld, in de krijgsdienst der Republiek; twee van hen, - Willem en Johan-Maurits - kwamen als Veldmaarschalk aan het hoofd van het leger en niet minder dan zes zoons van Jan van Nassau, sneuvelden met roem.

De meesten van hen woonden in den Haag¹⁾, wanneer zij niet te velde of in hun garnizoen moesten zijn; met allen was de goedhartige Brederode, - de in de Republiek boven allen machtige en invloedrijke regent, - bevriend en op den besten voet, en steeds was hij bereid hen met raad en daad bij te staan.

Vooral echter met de kinderen uit het tweede huwelijk van Johan van Nassau-Siegen met Margaretha van Holstein, met de halve broeders en zusters van zijne eerste vrouw onderhield Brederode groote vriendschap; in het bijzonder met den beroemden Johan-Maurits, de Braziliaan, - die sedert 1644 uit Amerika was teruggekeerd - en met diens tweede zuster Margaretha van Nassau²⁾. Deze laatste logeerde steeds een groot gedeelte van het jaar bij Brederode en maakte als het ware deel uit van diens gezin.

In het voorjaar van 1652 wijdde de Veldmaarschalk zijne prachtige nieuwe woning in met luisterrijke feesten, waarop behalve de menigvuldige Graven van Nassau, een aantal Duitsche en Fransche edelen,³⁾ in Staatsche dienst, waren genoodigd.

Men vond daaronder verschillende Graven van Solms en van

1) Bovendien woonden in den Haag toen nog een groot aantal Graven van Nassan-Beverweert, Lalecq, Ouwerkerk, enz., allen afstammende van natuurlijke zonen der prinsen van Oranje. Deze waren meestal zeer vermogend en stonden in groot aanzien.

2) Margaretha, of zooals zij zich meestal teekent, Sophie-Marguerite van Nassau, geboren 16 April 1610, was dus in 1652 reeds 42 jaar oud.

3) De oudste zuster van Brederode, Helena, was gehuwd met den Graaf von Putlitz, Erfmaarschalk van Brandenburg, en de tweede Anna Margaretha met François de la Place, Vicomte de Machaut.
Deze beide zwagers van Brederode waren Kolonels van een Regiment ruiters in Hollandsche dienst.

[p. 425]

Dohna, de Prinsen van Tarente,¹⁾ van Talmont, de Markiezen d'Hauterive, de Montpouillan, de Graven d'Aumale, van Stirnm, Schomberg, Durfort, de Rijngraven van Salm enz., allen verwanten en vrienden van Brederode en veelal door zijne hulp en bescherming begiftigd met een Regiment of eene kompagnie, in dienst der Republiek.

De Hollandsche edelen en aanzienlijken ontbraken daarbij echter niet en jonkheer Amelis van den Bouckhorst, heer van Wimmenum,²⁾ Houtvester van Holland, Jacob van Wassenaer, heer van Obdam,³⁾ Generaal der kavallerie en Wigbold van der Does, heer van Noortwijk, Generaal der artillerie, allen leden der Ridderschap van Holland, en groote vrienden van Brederode, benevens van Beverningk, van Beuningen en de jeugdige Pensionaris van Dordrecht, mr. Johan de Witt, behoorden ook toen tot de genoodigden, even als altijd, wanneer zij in de residentie aanwezig waren.

Hieronijmus van Beverningk, toen Burgemeester van Gouda en Afgevaardigde bij de Staten-Generaal, was een uitnemend bekwaam en zeer vermogend man, die toen nog jong en ongehuwd, - hij was geboren in 1614 - reeds aller oogen op zich vestigde; hij werd herhaaldelijk tot ambassades geroepen, in 1653 benoemd tot het zeer aanzienlijke ambt van Thesaurier-generaal van de Unie, en ook onder de eersten der Republiek gerekend.

Coenraad van Beuningen, eerst Pensionaris van Amsterdam, later uitstekend diplomaat en mede zeer vermogend, was te 's Gravenhage de naaste buurman van Brederode, want omstreeks denzelfden tijd liet hij op het Blijenburg een groot huis bouwen, op de plaats waar thans de Armen-inrigting staat, over de Duitsche kerk.

1) Op het gezin van Brederode komen wij straks terug. Henri de la Tremouille, Prins van Tarente, was een achter-kleinzoon van prins Willem I en dus een neef van Brederode's eerste vrouw.

2) Hij stierf te 's Gravenhage ongehuwd in 1660 en gaf zijn naam aan de Boekhorst- of Bokkestraat, alwaar hij een huis liet zetten.

3) Hij werd in 1653 aangesteld tot Luit.-admiraal van Holland, en sneuvelde door het springen in de lucht met zijn schip in 1665. Hij woonde in 1652 op den hoek van den Kneuterdijk en het Lange Voorhout, het huis thans bewoond door den baron van Pallandt-Keppel. In 1658 kocht hij het huis op den hoek van den Kneuterdijk en het Heulstraatje, de helft van het tegenwoordige paleis van den Prins van Oranje.

[p. 426]

Gewoonlijk stelt men zich den grooten Raadpensionaris de Witt voor, als een bij uitnemenheid stijf, ongezellig, deftig en ingetogen geleerde, die zich uitsluitend met staatszaken bezig hield, en wien het te gering was, zich met de dagelijksche zaken en de genoegens van het gezellig verkeer in te laten. Die opvatting is echter ten eenemale onjuist, want, ofschoon de jeugdige Johan de Witt, toen reeds in 1652¹⁾, werd geroemd als een bij uitstek kundig Advocaat en zich ook als wiskunstenaar grooten naam had weten te verwerven, was hij tevens een alleraangenaamst gezellig mensch, die zooveel mogelijk bij de feesten, waarop hij werd genoodigd, tegenwoordig was, die iedereen innam door zijne wellevende en aangename vormen, en wiens gezelschap, zoowel om zijne hoedanigheid van goed danser, als van ervaren beoefenaar der muzijk - hij bespeelde de viool - zeer gezocht was. In 1653, toen hij reeds Raadpensionaris was, schreef hij onder anderen, als antwoord op eene uitnoodiging om eene bruiloft bij te wonen, dat hij vreesde, door zijne ‘serïeuse occupatien’ daarin te worden belet en dit zeer betreurde, daar hij naar zulk een feest ‘snackte als een vischje naer 't waeter.’

Dat hij ook op de feesten bij Brederode naar waarde werd geschat, blijkt duidelijk uit menigen brief, nog op het Rijksarchief voorhanden, waaruit wij een en ander zullen mededeelen.

Zoo werd hij ook door Brederode aanhoudend en met aandrang uitgenoodigd, om te Vianen de jagtfeesten te komen bijwonen en niet het minst blijkt het daaruit, dat hij ook werd opgenomen als lid in ‘l'Ordre de l'Union de la Joije,’ welke onderscheiding uitsluitend aan geestige en talentvolle gasten en aan de beste dansers werd verleend.

Alvorens die orde nader te behandelen, zij het ons vergund hier eenige bijzonderheden omtrent Johan de Witt mede te deelen.

Johan de Witt, uit een zeer oud en vermogend regentengeslacht te Dordrecht geboren, had eene uitmuntende opvoeding in zijne geboortestad genoten. Hij studeerde van af het jaar 1641 in de regten aan de Hoogeschool te Leijden en gedurende twee jaren (van Julij 1645 tot Aug. 1647) reisde hij met zijnen ouderen broeder Cornelis, door Frankrijk, Zwitserland en Engeland. De broeders kwamen in Augustus 1647 te Dordrecht

1) Hij was te Dordrecht geboren 24 September 1625. Hij was toen ook reeds sedert twee jaren Pensionaris van zijne geboortestad.

[p. 427]

terug, doch bleven daar niet lang, want reeds in October 1647 werden zij beëedigd als Advocaat bij het Hof van Holland. Cornelis vestigde zich dadelijk te Dordrecht, doch Johan nam zijn intrek te 's Gravenhage, ten huize van den ouden, ervaren Advocaat mr. J. van Andel in de Nieuwstraat; hij verhuisde met dezen in Mei 1650 naar de Raamstraat, alwaar hij bleef tot dat hij in December van dat jaar werd benoemd tot Pensionaris van de stad Dordrecht.

Wanneer hij, bij de zitting der Staten van Holland, in die betrekking in den Haag kwam, nam hij met de overige Afgevaardigden van Dordrecht zijn intrek in het daartoe bestemde gebouw, het zoogenaamde logement van die stad, zijnde het groote, witte huis op den hoek van den Langen Vijverbergen van het Tournooiveld, thans behoorende aan jhr. Caan van Maurick.

Toen Jacob Cats in 1650 was afgetreden als Raadpensionaris van Holland, werd hij in dat aanzienlijk ambt opgevolgd door mr. Adriaan Pauw, heer van Heemstede, die reeds vroeger die betrekking had bekleed en die in 1652, nu eens door ziekte, dan weder door eene hem opgedragene zending naar Engeland, herhaaldelijk afwezig was. Als Pensionaris van Dordrecht, de oudste stemhebbende stad, moest Johan de Witt, toen in zeer moeijelijke tijden, het gewigtige ambt van Raadpensionaris waarnemen. Hij deed dit op zoo uitmuntende wijze, dat hij na den dood van Pauw, niettegenstaande zijnen nog jeugdigen leeftijd van 27 jaren, tot zijnen opvolger werd verkozen.

Hij werd den 30^en Julij 1653 als Raadpensionaris beëedigd en reeds dadelijk maakte hij er werk van, een eigen huishouden op te rigten en zelfs, om zich koets en paarden aan te schaffen.

Dit laatste droeg hij op aan zijnen oom¹⁾ en trouwen vriend, Cornelis van Sypesteyn, heer van Hillegom, die hem onder vele andere aardige brieven over ‘de huijsraet, noodich tot de vergulde slavernije,’ zooals hij de paarden noemde, den 23^en Aug. deze letteren schreef:

1) Cornelis van Sypesteyn, kanunnik ten Dom te Utrecht, zoon van Mr. Jan van Sypesteyn, Meesterknaap van Holland en van Catharina van Nijenrode, was den 22sten Februarij 1628 te Dordrecht gehuwd met Geertraid van den Cornput, wier oudere zuster Anna, de moeder was van Johan de Witt. Geertruid van den Cornput was den 25sten Aug. 1649 overleden.

[p. 428]

Aen mijnheere Mr. J. de Witt etc. in het Westeijnde te 's Gravenhage. (Beantw. den 24^en Aug. 1653.)¹⁾

Mijn waerde heer en lieve Neef.

Tot antwoort op UWEd. brieven van den 21^en en 22^en deser dient: als dat ick niet kan sien hoe men van dat Engelsche werck goet gaeren sal konnen spinnen.²⁾

Belangende de huijsraet noodich tot UEd. vergulde slavernije, sulx heeft UEd. den ouden liereman al voorseijdt:

Singende:³⁾

Nam tibi continuo major querenda foret res
Atque salutandi plures; ducendus et unus,
Et comes alter, uti ne solus rusve peregreve
Exirem; plures calones atque caballi
Pascendi; ducenda petorrita, etc.

Maer dewijle UEd. niet nijtdruckt ofte UEd. heijnsten, ruijnen ofte meeren begeert, nochte swarte, grauwe ofte bruijnen, soo kan ick met raet ende hulpe in dese niet te passe koomen. Ick soude goetvinden, dat UEd. tot de aenstaende Valkenburger mart wachte, om uijt veele schoone paerden te mogen kiesen, ende dat UEd. twee van doen hebbende, drie soude koopen om alsdan die twee die de beste waeren en malkanderen in gewillichheijt etc. beste geleeken te behouden, en sal het derde mogelijck met profijt alsdan nog wel konnen verkoft werden; want twee goede, ofte gelijckhaijrige, ende den anderen in dencht gelijckende paerden ten eersten qualijck sijn te bekoomen, ende als UEd. daernaer genootsaackt soude wesen, om een te vermangelen, soo soude UEd. lichtelijck sooveel moeten toegeven als beijde de verzeijde paerden waerdich souden sijn. Men siet hoe selden dat men een vrouwe uijt het menschelijcke geslachte (hetwelcke boven alle dieren het volmaeckste is) kan bekomen, sonder uijterlijcke, ofte innerlijcke gebreecken. Ick sal garen met Jan Arisz Hitz, die een goet roskam is, UEd. in die saecke ten dienste wesen,

1) Aanteekening van Johan de Witt. Wij kozen dezen brief uit een twintigtal in die dagen tusschen hen gewisseld.

2) De Witt zond hem telkens eene mededeeling, wanneer er tijding van de vloot kwam. Een brief van 11 Aug. bevat een zeer uitvoerig berigt van den zeeslag van den 10den, waarin de groote Tromp was gesneuveld.

3) Q. Horatii Flacci Satir. VI. vs. 100.

[p. 429]

soo wanneer ick UEd. meijninge beter sal hebben verstaen; waernaer ick sal verlangen blijvende.¹⁾ UEd.

Den 23 Aug. 1653, 's morgens op het huijs te Hillegom.

Dienstschuldige Oom Corn^s. van Sypesteyn.

UEd. wachtte sich met een oudt wijf, ofte oude paerden te laten bekoopen.

In de buitengewoon groote verzameling brieven door en aan J. de Witt geschreven, nog voorhanden op het Rijksarchief, kan men geheel nagaan op welke wijze de Witt in zijn huishouding werd geïnstalleerd. Men ziet daaruit, in alle bijzonderheden, hoe zijne oudste zuster Johanna, - gehuwd met mr. Cornelis van Beveren, heer van Zwijndrecht - hem daarbij met moederlijke zorg ter zijde stond, hoe zijne eenige en oude dienstbode Lijsbet niet alleen in het huis durfde te slapen, omdat men zeide dat het er spookte, hoe hij van alle zijden met raadgevingen overstelpt werd en zooveel meer.

Genoeg zij het hier te vermelden, dat de Witt den 20^en Augustus 1653 zijne nieuwe woning betrok, in het Westeinde, zijnde het zoogenaamde huis van Assendelft of Spanjaards-hof, thans bewoond door den Engelschen gezant Harris, doch dat toen in geheel anderen vorm was opgebouwd.

Hij bleef daar wonen totdat hij, na zijn huwelijk met Wendela Bicker in Februarij 1655, een huis betrok in de Wagenstraat ‘bij den Waghenbrugh.’

In 1653 vinden wij dus den jeugdigen Raadpensionaris gevestigd in het Westeinde. Zijne nieuwe betrekking bragt hem in dagelijksche aanraking met den Veldmaarschalk Brederode, die als Voorzitter van de Ridderschap van Holland en daardoor van de Gecommitteerde Raden, als de onmiddelijke Chef van den Raadpensionaris kon worden beschouwd. Die aanraking was steeds tot aan Brederode's dood in September 1655 van de

1) Den 7den Sept. 1653 schreef de Witt hem, dat hij 4 à 5 honderd gulden zou zenden, om daarvoor, of voor een ‘gedeelte van dien’ twee paarden te koopen. Dat vond oom van Sypesteyn te weinig: ‘hadde gedacht,’ zoo schrijft hij in antwoord op een brief, waarbij een ‘geltsackien’, ‘dat UEd. paerden van meerder prijs en aensien soude hebben begeert, want voor ƒ 442-10-0- maer gemeene paerden te coope plegen te weesen. Ick hebbe voor mijn ruijnen wel 300 gulden kunnen krijgen en UEd. coetspaerden behoorden grooter ende veel aensienlijcker te sijn.’

[p. 430]

meest aangename en vriendschappelijke; Brederode stelde een onbeperkt vertrouwen in de Witt en hield van hem als van een zoon; schier dagelijks vindt men in de brieven door den goedhartigen edelman geschreven aan de Witt, betuigingen van vriendschap en van vertrouwen, als, b.v. deze: ‘Wij bidden UEd. seer ootmoedigh als een van ons alderconfidentste vrienden, ons hierin te dienen van advijs.’

Het gezin van den Veldmaarschalk Brederode bestond, behalve uit zijne vrouw, uit vier volwassen dochters van zijn eerste huwelijk, benevens acht kinderen van het tweede huwelijk; van deze telde het oudste slechts dertien jaar.

Drie van deze vier dochters waren toen reeds gehuwd, als: de oudste Sophia Theodora met Christiaan Albrecht, Graaf van Dohna; Florentina met Maurits, Graaf van Solms en Amalia Margaretha met Albrecht Frederik, Baron van Slavata, allen als Hoofd-officieren in dienst der Republiek. Ofschoon zij zich van tijd tot tijd naar hun garnizoen moesten begeven, woonden zij meestal met hunne vrouwen bij den door ieder beminden schoonvader in.

Anna Trajectina,¹⁾ de vierde dochter, wordt in menig gedicht door tijdgenooten geroemd wegens hare schoonheid en aanvalligheid.

Waarschijnlijk was zij, die nog ongehuwd altijd te huis bleef, de Coadjutrice van de orde ‘de l'Union de la Joije,’ waarvan hare jongste zuster ‘Madame Amelie de Slavata,’ ‘Grande maitresse,’ was.

Wat was dat voor eene orde?

Wie was die ‘Madame Amélie de Slavata’?

Dit zijn twee vragen, welke in het Jaarboekje voor Nederlandsche Vrijmetselaren over 1867 gedaan worden, naar aanleiding van zekeren daarbij medegedeelden brief of liever diploma,²⁾ waarbij het onderscheidingsteeken der ‘ordre de l'Union

1) Zij huwde eerst in 1670 met George Herman, Graaf van Wied, en stierf kinderloos in 1676.

2) Het afschrift door een tijdgenoot gemaakt, behoorde aan wijlen den Heer F.A. Ridder van Rappard te Utrecht.
De bijvoeging ‘Lettre de Mme de Slavata à mon Père en lui envoyant l'ordre,’ daarop door Christiaan Huijgens gesteld, geeft de zekerheid, dat het de groote dichter Constantijn Huijgens (Coustanter) was, aan wien de orde werd toegezonden; anders zou men eer denken, dat zijn oudste zoon Constantijn de gelukkige was, daar deze toen 25 jaren oud, een vrolijke gast, een goed danser en een trouwer bezoeker was van de feesten bij Brederode, dan zijn vader, die toen reeds 57 jaren oud, bovendien overstelpt was met werkzaamheden.
Welligt waren beiden ridders der orde.

[p. 431]

de la Joije,’ in 1653 werd toegezonden aan Constantijn Huijgens.

In dat jaarboekje wordt de gissing gewaagd, dat het eene vrijmetselaars-orde gold die te 's Gravenhage was gevestigd, doch moeijelijk is daarmede te rijmen de volgende inhoud van het diploma:

‘Amelie Grande Maitresse du prétieux Ordre de l'nnion de la Joije, A son très digne Chevalier. Salut!

‘Vous vous humiliez de si bonne grace pour demander ce pretieux ordre, que je croy que tous mes chevaliers m'accuseroyent d'injustice et de pen d'indulgence envers eux et envers moy mesme si je ne vous accorday vostre demande, et si je me privois du contentement d'avoir quelque sorte de pouvoir sur le plus digne chevalier qui sera jamais; voijla pourquoy je vous envoye cette belle medaille et je ne doute pas on vous observerez toutes les loix aussy serieusement qu'il est requis. En mon absence ma Coadjntrice vous pourra recevoir comme il appartient lorsque vous serez arrivéz à la Haye.’

‘Ou je scay que toute ma bande
La plus gaye de la Holande;

Vous diront mille belles choses¹⁾

Tantost en vers, tantost en prose,

Pour vous recevoir dignement
En joye et contentement.

Chassant dame melancholie

Qui ne fit jamais en sa vie,

Que des maux de coeur et de teste
Et troubla mainte belle feste.

Pour Monsieur son cousin germain,

Autrement nommé le chagrin,

On le hastera bieu d'aller
S'il ne se veut pas reculer,’

1) Dit doet denken aan de aloude Troubadoursfeesten, of aan de latere Rederijkers. Echter nog meer aan de eerste.

[p. 432]

 

‘Et quand il devroit aller l'amble

 

Le pas, le trot si bon luy semble,

 

Il partira a la mesme heure

 

Pour chercher ailleurs sa demeure;

 

Mais c'est assez raisonné de la sorte

 

Ma muse va choisir la porte,

 

Après m'avoir inspiré ces beaux vers

 

Qui seroyent bons s'ils n'estoyent de travers,

 

Elle me quitte la cruelle

 

Et me faudra signer sans elle.

 

Mais neantmoins sera toute ma vie,

 

Vostre bien humble servante Amelie

 

Et si vous le voulez je me diray sans cesse,

 

Vostre gaye et Graude Maistresse,

 

A.G. Berg¹⁾ le samedy

 

à Quatre heures apres midy,

 

Le 5me de ce mois

 

Mille six cent cinquante et trois.’

Bij dat stuk vindt men eene aanteekening van wijlen Mr. Jacob van Lennep, die wij hier in zijn geheel overnemen, omdat de groote scherpzinnigheid van den beroemden man schitterend blijkt uit de gissingen omtrent Mevrouw de Slavata en omdat de juistheid van die gissingen geheel wordt bevestigd door hetgeen in werkelijkheid van haar bekend is en door ons verder wordt medegedeeld.

Aanteekening van Mr. J. van Lennep.

‘Toen ik het bovenstaande stuk van mijn geachten Medegecom: in handen kreeg, kwam mij een lang vervlogen tijdperk op eens weêr voor den geest; gewis, dien naam van Slavata had ik meer gelezen, maar 't was zeker meer dan 25 jaren geleden, en toen ik nog 's avonds bij mijn boterham met knapkoek en mijn kroes bier in die anekdotenboeken studeerde, waar ik mijn voornaamste historiekennis uit geput heb, en die zoo verre zij nog bestaan, de sporen moeten dragen der kruimels, die tusschen de bladeren vielen.

Nog zeer goed heriuner ik mij, dat in den Passe temps agréable, waarvan de schrijver met het Haagsche leven in het laatst der XVII^e eeuw zeer goed bekend geweest moet zijn, een versje voorkwam, waarin gevraagd werd wat Christiaan Huij-

1) Geertruidenberg. Welke maand?

[p. 433]

gens verhinderde dit of dat te doen, en verscheidene redenen werden aangevoerd, die allen mis waren, totdat de slotregel de ware reden opgaf, en die was te vinden bij Madame de Slavata.

Welke betrekking nu tusschen hen beiden bestond weet ik niet: en evenmin kan ik gissen wie zij was. Wellicht was er met den Winterkoning Frederik een Slavata uit Boheme gekomen, wellicht was onze Amelia zijn vrouw of zijne dochter. In 1653 was zij, als uit het versje blijkt, nog jong en levenslustig; stel dat zij tijdens het verblijf van gezegden Koning te 's Gravenhage geboren is,¹⁾ en wel na 't huwelijk van Frederik Hendrik met Amalia van Solms, en dat zij van deze laatste haar doopnaam gekregen heeft, dan hebben wij met eene jonge vrouw van 25 à 30 jaren te doen, en met Christiaan weinig in leeftijd verschillende.

‘De titel van Madame bewijst nog niet, dat zij getrouwd was, zij kan Stiftsvrouw of Chainoinesse geweest zijn of eene andere waardigheid bekleed hebben, die haar recht gaf zich Mevrouw te laten noemen. Kan mij nu iemand dien Passe temps agréable bezorgen, dan heb ik weêr een draad, die Br∴ ter Gouw en mij wellicht verder op den weg helpt, en ons uit het veld der gissingen naar dat der werkelijkheid voert?

J. van Lennep.’

Op de vraag; wat was dat voor eene orde?, wordt reeds een antwoord gegeven door den inhoud van het diploma, waaruit blijkt, dat het feestvieren, ‘en joije et contentement, chassant dame melancholie’ wel het hoofddoel was der orde, zamengesteld uit ridders, die genoemd worden ‘la bande la plus gaie de la Holande.’ Muzijkuitvoeringen, dansen, wedstrijd in poëzij en in prosa, waren blijkbaar allen in het programma opgenomen. Wij zijn niet vreemd aan het denkbeeld, dat de orde werd ingesteld bij gelegenheid der prachtige feesten, gedurende acht dagen, door Brederode in het voorjaar van 1652 gegeven, bij

1) Mevrouw Slavata is geboren in het jaar 1625 of 26 en was dus in 1653 28 of 29 jaren oud. Christiaan Huijgens was geboren in 1529; Constantijn, met wien wij hier waarschijnlijk te doen hebben, was één jaar onder.

[p. 434]

gelegenheid van het betrekken en het inwijden van zijn nieuwe huis op den hoek van de Houtstraat en het Voorhout.¹⁾

Op de tweede vraag, wie was die ‘Madame Amelie de Slavata’? Was het ons mogelijk een nog juister antwoord te geven.

Met den Koning van Boheme, wiens weduwe tot in 1660 op grooten voet in 's Gravenhage bleef leven, waren een aantal Duitsche edelen van zeer hooge geboorte in Nederland gekomen, die meestal, wij vermeldden het reeds, in de krijgsdienst der Republiek een middel van bestaan vonden.

Joachim, Baron van Slavata, die in November 1629 Ritmeester werd van eene kompagnie ruiterij in het Regiment van den Vicomte de Machaut, - den zwager van Brederode, - behoorde waarschijnlijk tot deze uitgeweken Boheemsche edelen. Het geslacht Slavata was sedert eeuwen onder de meest aanzienlijke in Boheme geroemd²⁾ en de omstandigheid, dat de leden daarvan behoorden tot de Moravische Broedergemeente, maakte welligt het verblijf voor hen in hun vaderland onmogelijk onder den Duitschen keizer, toen deze den Winterkonig verdreef.

Toen Joachim van Slavata overleed, volgde zijn zoon Albrecht Hendrik hem den 8^sten November 1641 op in het bevel van die kompagnie, welke hij tot aan zijnen dood in 1661 behield. Den 28^sten November 1646, werd hij ook Sergeant-majoor, gelijkstaande met den tegenwoordigen rang van majoor, bij hetzelfde Regiment ruiterij, waarmede hij in 1653 waarschijnlijk in Geertruidenberg in garnizoen zal hebben gelegen.

Hij was toen sedert een paar jaar gehuwd met Amelia van Brederode. Alle gissingen van den heer van Lennep worden dus door de geschiedenis bevestigd, waarbij wij nog kunnen voegen, dat Slavata in 1661 kinderloos overleed³⁾ en dat zijne weduwe, de Grootmeesteresse der orde, reeds in 1662 hertrouwde

1) Het was daar een volkomen Hofhouding. Zekere Fransche edelman, een Kapitein des Sonnets was Hofmeester; Pierre de la Sale, eveneens kapitein, was gouverneur van den oudsten zoon; Sarrazin was le Seeretaris en Nathan van Vogelsanek, predikant te Vianen, Hofprediker.

2) Menige Baron of Graaf van Slavata maakte zich in de krijgsdienst of in de wetenschap, dan wel als Staatsman beroemd. De moeder van den grooten Wallenstein was ook eene Slavata.

3) Dat overlijden bleek ons uit de commissiën, waarbij de Ritmeester van Steenhuysen in zijne plaats tot Majoor werd benoemd in December 1661.

[p. 435]

met Theophilus Graaf van Windischgrätz. Zij vertrok met dezen naar Duitschland en liet verder in de Nederlandsche geschiedenissen geen spoor meer van zich na.

Dat het geheugen van den Heer van Lennep hem ook hier weder getrouw was, bleek ons bovendien, toen het ons gelukte den ‘Passetems agréable’ in handen te krijgeu.

Op de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage bevinden zich twee exemplaren van dat werk, waarvan de laatste en meest volledige druk¹⁾ in het 1^ste deel op blz. 137 een versje inhoudt van zekeren Montreuil, van den volgenden inhond:

Ma mère, en partant de Paris,
Pour m'en venir dans la Hollande²⁾,
Me dit, savez vous bien, mon fils,
En vous disant adieu, ce que je vous commande?
Gardez vous bien de jeux, de dez et de pipeurs,
De vin, de maladie, et de gens querelleurs;
Ce sont là tous les maux eapables de vous nuire,
A deux fois par ses doigts elle les raconta,
Hélas! Elle oublia le pire,
Gardez vous bien sur tout, me devoit elle dire,

De Madame de Slavata.³⁾

Het is ons een raadsel wat hier door Montreuil wordt bedoeld en wij weten niet in hoever hier aan min gunstige beoordeeling van haar zedelijk gedrag moet gedacht worden. Wij gelooven dit niet, omdat dit geheel in strijd zou zijn met de gevoelens, uitgedrukt in hare waarlijk lieve brieven aan den Raadpensionaris de Witt, waarin zij zich in de meest hartelijke bewoordingen over haren man uitlaat, en waarop wij straks zullen terugkomen.

In de vroeger reeds door ons genoemde verzameling brieven door en aan Johan de Witt geschreven, welke in ontzaggelijke

1) Le Passetems agreable, ou nouveau choix de bons mots etc. Amsterdam, 1743. 5de édition. 2 deelen in klein 8vo.

2) A la Haye. (Noot in den Passe-tems.)

3) C'etoit la fille du Comte de Brederode. (Noot in den Passe-tems.)

[p. 436]

hoeveelheid op het Rijksarchief bewaard worden, treft men er, behalve de zeer drukke briefwisseling met Brederode, een aantal aan, geschreven door de vroeger vermelde Gravin Margaretha van Nassau aan de Witt, en door dezen beantwoord.

Uit deze en eenige daarmede in verband staanden, welke wij thans voor ons hebben, zullen wij in chronologische orde een en ander mededeelen.

De eerste der in 1653 geschreven brieven, handelen over het verzoek door de moeder en de naastbestaanden aan de Witt gedaan, om door zijnen invloed te bewerken, dat de ‘compagnie voetknechten,’ welke gedurende 22 jaren behoord had aan den overleden Graaf Hendrik van Nassau¹⁾, door de Staten van Holland mogt worden overgedragen op diens oudsten zoon Willem Maurits, die, den 18^en Januarij 1649 geboren, dus - in 1653 - ruim vier jaar oud was.

Het bezit van zulk eene Kompagnie gaf een belangrijk geldelijk voordeel, omdat de Staat aan den eigenaar daarvan de soldij betaalde, berekend naar de complete sterkte der manschappen, waarvan slechts een zeer gering gedeelte en wel zoo min mogelijk in dienst werd gehouden. Het is overigens natnurlijk, dat dit toen algemeen aangenomen misbruik, zeer nadeelig werkte voor het leger, dat dan ook grootendeels slechts op het papier en in de werkelijkheid slechts tot eene zeer geringe sterkte bestond.

Graaf Hendrik van Nassau was den 27^en October 1652 in 42 jarigen ouderdom te Hulst overleden als Gouverneur van Staatsvlaanderen, den roem nalatende van een der beste bevelhebbers van ons leger²⁾, doch, zooals o.a. uit eenen brief van zijne zuster Marguerite van Nassau, aan de Witt³⁾ blijkt, zonder eenig

1) Hendrik van Nassau was het 22e kind van Johan, den middelsten, en den 9den Aug. 1611 geboreu. Hij was Gouverneur van Staatsvlaanderen en Kommandeur van Hulst. Hij overleed den 27sten Oct. 1652.

2) De Veldmaarschalk Brederode haalt hem in zijne brieven telkens aan als een vraagbaak in militaire zaken. Hij noemt hem o.a. ‘Prins Henrich onsterf. mem. die sulcken out ervaren soldaet was.’

3) De eerste brief is van 12/22 April 1653; in eenen brief zonder datum, doch blijkens de aanteckening van de Witt door hem beantwoord den 19den December 1653, zegt zij: ‘vous obligerez une, qui publiera à tout jamais vos louanges et mon frère - (Johan Maurits) - et tout le nostres vous en seront redevable....Dieu donnera prospérité et bonheur aux païs, sy il asiste de veufes, et orphelins, car vous savez que mon frère a ésté un cadest, qui n'a eux pour héritage que les armes qui ont proffitté beaucoup de dettes, n'ayant jamais eux un sou de son gouvernemant et a esté obligé de faire grande dépausce.’
7/17 Julij 1653 schrijft zij: ‘ma belle soeur est tousyours une triste malheurense femme. J'espère que vous continurés par vostre bienvylliance à une maison qui ne ce nomme pas Orange mais Nassau.’
Die laatste woorden zijn zeer opmerkelijk.

[p. 437]

fortuin hoegenaamd, na te laten. Zijne weduwe Maria Magdalena van Limburg Stirum bleef met vier jonge kinderen over, en ging toen wonen op het kasteel van Wisch, bij Terborg, behoorende aan haren vader George Ernst, Graaf van Limburg-Stirum, heer van Borculo, Wisch, enz.

Waarschijnlijk woonde zij aldaar te zamen met dezen, wier eenig kind zij was en die sedert eenige jaren weduwnaar door den dood van zijne vrouw Magdaleua, Gravin van Bentheim, stil en rustig op Wisch leefde.

Hare schoonzuster Sophie Marguerite de Nassau schijnt toen veel bij haar te hebben gelogeerd, althans al hare brieven van 1653 zijn uit Terborg gedateerd en zij trok zich, even als haar broeder Johan-Maurits van Nassau - die in 1652 Grootmeester der Duitsche orde en Stadhouder van den Keurvorst van Brandenburg voor het land van Kleef was geworden - de voogd der arme weezen, de belangen van haar neefjes bijzonder aan.¹⁾

Zeer kort na het overlijden van Prins Hendrik hadden de Staten van Zeeland²⁾ reeds eene Kompagnie geschonken aan

1) 17 December 1653 schreef Johan-Maurits van Nassau aan de Witt: ‘'t Is ons bij onse teruggecompste in dese landen van onse suster vroulijn Marguerite van Nassau seer geroemt geworden, de groote beleeftheijt ende affectie bij UEd. bethoont in 't bevorderen van de sollicitatie voor onsen neef.’
Zij schreef nog 20/10 October 1653 uit Terborg; ‘Je suis asseuré que les Estats auront bonheur en toute leur enterprise d'asiter des veufe et ohrphelins d'une maison qui en quantité ont perdue leur vie aux servisce des l'Estact et ay encore deux frères de ceste mêsme resolution....Je publieray aveeque toute le monde vostre valeur et le tistre que je porte d'estre vostre très humble et très obligée servante.’

2) J. de Huybert, secretaris van Zierikzee, schrijft d.d. 9 Februarij 1653 aan de Witt.
‘Ik verstae dat de soon van den heere Graef Hendrye van Nassau, Gouverneur van Hulst zaliger op het ernstich aanhouden van de vrou moeder gravinne Douairière tot een pillegifte vereert is met een compagnie te voet; ingevalle de heeren van Noorthollant dat goede exempel van Zeelandt believen naer te volgen, zoo zal voorz. Jouckheertjen worden opgevoet voor den dienst van den lande.’

[p. 438]

zijnen nagelaten jongsten zoon, Frederik Hendrik, die den 11^en November 1651 geboren, en dus maar één jaar oud was.

De vele sollicitatiën, waarschijnlijk geholpen door den invloed van den Raadpensionaris, leidden er toe, dat den 12^en Maart 1654 in de Staten van Holland het voorstel werd gedaan¹⁾ om de Kompagnie te verleenen, doch er werd besloten daarmede te wachten, totdat ook de andere vacante Kompagniën zouden worden vergeven.

Die slechte tijding werd door de Witt aan de Freule van Nassau terstond medegedeeld in zijnen brief van 14 Maart 1654.

Wij komen daarop nader terug.

Wordt vervolgd.

1) De Raadpensionaris bragt het verzoek in en las het request voor. Zie Resolutiën v. Holland, 12 Maart 1654.