Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1865

Aan de lezers der eerste palaeontologische bijdrage.

Naar aanleiding der eerste palaeontologische bijdrage van Dr. Winkler, ontfing de Redactie onderstaand schrijven, met verzoek om daaraan in een der volgende afleveringen een plaats te geven. Ofschoon zij in het vervolg onmogelijk soortgelijke discussies naar aanleiding der in haar tijdschrift geplaatste stukken kan opnemen, heeft zij echter ditmaal de plaatsing der haar toegezonden opmerkingen niet willen weigeren, om den schijn te ontgaan van partijdigheid voor de voorstellingen harer medewerkers, zelfs ten koste der waarheid. Zij heeft zich echter verpligt gevoeld Dr. W. in de gelegenheid te stellen zich te verdedigen. Die verdediging, ons weldra toegezonden in den vorm van een brief, vindt nu hier terstond onder de

[p. 651]

opmerkingen van Dr. Schroeder van der Kolk hare plaats. Wij geven thans aan laatstgenoemden allereerst het woord:

‘In de zeer belangrijke verhandeling van Dr. T.C. Winkler, onder den titel: ‘Palaeontologische Bijdragen’ in het Junijnommer der Vad. Letteroefeningen voorkomende, vindt men pag. 338 een paar onjuiste voorstellingen. De schrijver zegt, ‘dat het langzamer toenemen der temperatuur bij grootere diepte, niet pleit voor de voorstelling van een centraalvuur.’ Dit verschijnsel strijdt intusschen volstrekt niet met de voorstelling van eene vroeger gloeijende massa, die thans aan het afkoelen is, maar is er integendeel een noodwendig gevolg van. Is, gedurende de afkoeling, zulk een bol in het midden van eene hooge temperatuur en aan de oppervlakte van eene lagere, zoo zal de temperatuur van het middenpunt uit, eerst zeer langzaam afnemen en sneller daarentegen in de nabijheid der oppervlakte, en dus zal juist het te Grenelle waargenomene verschijnsel plaats grijpen. Dit is trouwens door Fourier in zijne wiskundige ontwikkeling der warmte geleiding, voldoende aangetoond geworden. De vergelijking met de kagchel is verkeerd; daarbij heeft men te doen met stralende warmte, en voor deze geldt het sneller toenemen der temperatuur op kleineren afstand van de warmtebron, maar de warmtegeleiding volgt geheel andere wetten.

Eenige regels verder leest men, dat, als de diameter der aarde kleiner wordt, daarmede de omloop om de zon veranderen zoude. ‘Nemen wij, zegt de schrijver, den vurigen gesmolten kern der aarde langzamerhand als lavastroomen er uit, gieten wij al die lava er uit over de oppervlakte en laten wij de inwendige holte ledig, dan wordt de diameter der aarde grooter en zij loopt in korteren tijd om de zon, of zij gaat verder van de zon af.’ Het is moeijelijk in te zien hoe deze verandering van den diameter, den omloopstijd om de zon veranderen kan, zoo als de schrijver dan ook zelf niet weet of het vergrooten van den diameter eene verkleining of eene vergrooting van de loopbaan geven zou. Alleen op de omwenteling der aarde om hare as zou het vergrooten van den diameter van invloed zijn kunnen, en wel zal eene vergrooting van den diameter eene afname, en eene verkleining van den diameter eene toename der omwentelings-snelheid veroorzaken. Maar op de beweging om de zon kan zulk eene verandering hoegenaamd geen invloed hebben.

Zutphen.

Dr. H.W. Schroeder van der Kolk.

Op de mededeeling aan Dr. Winkler van bovenstaand schrijven van Dr. Schroeder van der Kolk ontving de redactie den volgenden brief:

Mijnheer de Redacteur!

Ik dank u voor de lezing van Dr. Schroeder van der Kolk's ongevraagde aanmerkingen op mijne 1^ste palaeontologische bijdrage, in het nummer van Juni 11. opgenomen. Mag ik mijne gezegden, die door genoemden geleerde zoo vriendelijk met den titel van ‘onjuiste voorstellingen’ vereerd worden, trachten te verdedigen? Zijne laatste aanmerking betreft mijne vooronderstelling van een aardbol die hol

[p. 652]

gemaakt wordt, en waarvan de inhoud over de oppervlakte wordt verspreid. Daarop zegt Dr. S. v.d. K.: ‘Het is moeijelijk in te zien hoe, enz.,’ zoo als de schrijver dan ook zelf niet weet’ enz. Is het voor Dr. S. v.d. K. een bewijs dat ik het niet weet, omdat ik het juist op die plaats niet zeg? Ik zeg daar ook niet, bij voorbeeld, dat ik geloof dat Dr. S. v.d. K. een plutonist is, maar volgt daar nu uit dat ik het niet weet? Zie, dat is eene redenering die ik niet begrijp; misschien heb ik ook daarvan eene ‘onjuiste voorstelling’? Maar nog meer: nergens zeg ik dat die lava gelijkmatig, concentrisch om zoo te zeggen, over de oppervlakte wordt verspreid. Dat is ook wel niet te vooronderstellen, want de uitwerping van lava zal zekerlijk op de eene plaats grooter zijn dan op de andere. Nu, daardoor zal zekerlijk het zwaartepunt der aarde verplaatst worden, en ten gevolge daarvan zal, meen ik, de loopbaan der aarde om de zon ook wel een andere ellips moeten worden. Doch genoeg over dit punt: het is slechts eene vooronderstelling, en ik hecht al zeer weinig waarde aan vooronderstellingen. Er is een ander punt waarop ook door Dr. S. v.d. K. eene aanmerking gemaakt is en dat gaat mij meer ter harte.

Ik heb gezegd (bl. 338 r. 4 van boven): ‘Ook die warmtetoename heeft men aangezien als een bewijs voor het bestaan van het centraalvuur.’ Dr. v.d. K. zegt: ‘Dit strijdt intusschen volstrekt niet met de voorstelling van ‘eene vroeger gloeijende massa’ enz. Mij dunkt hier is ook eene ‘onjuiste voorstelling’, zoo wat een verwarring van denkbeelden, mits niet van mij. Die aan een centraalvuur gelooven, meenen niet dat het eene vroeger gloeijende massa is, maar wel eene massa die nog steeds gloeit. Doch laten wij niet twisten over woorden: de bedoeling van Dr. v.d. K. is, dit blijkt voldoende, het bestaan van het centraalvuur te betoogen. Lees nu s.v. p. nogmaals zijne zinsnede beginnende met de woorden: ‘Is gedurende,’ enz. tot ‘plaats grijpen,’ dan ben ik vrij om die phrase over te schrijven. Blijkt het u niet dat Dr. v.d. K. mijne bewering in 't geheel niet begrepen heeft? Immers hij beweert dat de temperatuur van het midden af zal afnemen en al voortdurend afnemen zal al sneller en sneller tot in de nabijheid der oppervlakte, en dat het ook zoo te Grenelle waargenomen is. Heeft Dr. v.d. K. niet gelezen dat juist te Grenelle de waarnemingen iets anders geleerd hebben, laat ik dan herhalen wat op bl. 338 r. 22 van onderen te lezen staat: ‘In de eerste 677 voet diepte nam de warmte in het bedoelde boorgat met elken 81 6/10 voet wel een graad toe, maar in de volgende 792 voet eerst met elken 123 voet.’ Het verschil is dus dit: volgens Dr. v. d K.'s hypothese moet de warmte, gelijkmatig toenemende, met elken 81 6/10 voet b. v. een graad hooger worden, en volgens de waargenomene feiten neemt zij in het eerst met elken 81 6/10 voet wel telkens een graad toe, maar dan moet er 123 voet dieper geboord worden, voor dat de thermometer een graad rijst, en dit zoo ongeveer zes maal achtereen. Of Dr. v.d. K. nu met behulp van Fourier's theoriën aantoonen kan dat het zóó te Grenelle zijn moet, als waarnemingen geleerd hebben dat het er is, weet ik niet: laat ons dat betoog afwachten. En voorzeker zou Dr. v.d. K. der wetenschap een grooten dienst bewijzen als hij tevens de goedheid wilde hebben te verklaren hoe het komt dat in de pruissische mijnen de diepte waarop de temperatuur 1^o hooger wordt zoo belangrijk verschilt en tusschen de 48 en 355 voet afwisselt, of gemiddeld 167 voet bedraagt, terwijl het middengetal in de saksische

[p. 653]

mijnen 1^o op 129 voet is; hoe het komt dat er in Toskane bij Monte Massi in tertiaire lagen een mijn is van 1139 voet diepte die beneden eene warmte van 42^o C bezit, zoodat op elke 41 7/10 voet de warmte 1^o toeneemt, en de warmte hier dus achtmaal sneller toeneemt dan in eene mijn in Pruissen. Maar misschien zal Dr. v.d. K. zeggen: dit geschiedt in mijnen, en wij spraken over de warmtetoename in artesische putten. Volkomen waar, doch dan vergunne men mij te mogen wijzen op de volgende feiten: namelijk dat te Artern in Thüringen de warmte 1^o toeneemt bij 120 voet diepte; te Grenelle gemiddeld bij 95 voet; te Neusalzwerk bij 92 voet, te Mondorf bij 91 voet, te la Rochelle bij 60 voet en te Neuffen in Wurtemberg zelfs bij 34 1/10 voet diepte. En verder vergete men toch niet dat D'Abbadie te Bahia, dat is digt bij den evenaar, op 8^o Z.B., waar de gemiddelde warmte van den aardbodem 27^o.25 C. bedraagt, een bron gevonden heeft waarin op eene diepte van 61 meters de warmte slechts 24^o bedroeg en dus ruim drie graden lager was dan aan de oppervlakte. En dit is een feit dat door Elie de Beaumont gewaarborgd wordt, maar het is geen hypothese steunende op een - ja waarop? Zouden wij niet wijs doen met nu en dan elkander de woorden eens toe te roepen door Prof J. v.d. Hoeven uit Hemsterhuis aangehaald: Célèbre Eudoxe......ne supposons rien, mais tâchons de savoir.

Ik heb iets overgeslagen: Dr. v.d. K. zegt dat het toenemen der warmte in de aardkorst ‘een noodwendig gevolg’ is van eene vroeger gloeijende massa die thans aan het afkoelen is. Wisten wij maar eerst dat de aardbol eenmaal een gloeijende massa geweest is! De lieden van het vuur, de plutonisten, vooronderstellen wel dien voormaligen gloeijenden toestand der aarde, zij steunen wel op Kant's theorie, die door La Place algemeen bekend geworden is, maar weten, gesteund door feiten en waarnemingen, doen zij niet dat er eenmaal een zoodanigen toestand bestaan heeft. En zonderling is dat angstig vasthouden van sommigen aan die thans reeds verouderde theorie van een centraalvuur als een overblijfsel van een voormaligen gloeijenden staat des aardbols. Orthodoxie op. theologisch gebied kan ik billijken, er zijn velen die zich gedurende hun geheele leven gelukkig gevoeld hebben met de ideeën en stellingen van onze vrome en geloovige dordtsche vaderen - maar orthodoxie op geologisch terrein, hoe kan zij bestaan? Wat zaligheid is er toch in het geloof dat onze aarde een vuurbal is met een dun korstje er om; wat gemoedrust geeft het toeh te denken dat wij rondwandelen op een bol van vuur en vlammen en gloeijende metalen, van kokende en borrelende en stoomende en rookende stoffen, die misschien eens uitweg naar buiten zullen maken vlak onder onze voeten? Wat is het toch dat den heer v.d. K. zoo tegen mij in het harnas jaagt en hem aanport om een lans te breken ter verdediging van een hypothetisch vuur in de ingewanden der aarde? In het harnas gejaagd is Dr. v.d. K. zekerlijk, immers de toon van zijn opstelletje is zoo wat kort, zoo wat onvriendelijk, dunkt mij. Maar dat neem ik hem niet kwalijk: ik weet niet dat ik hem ooit beleedigd heb en ik vind het wel pleizierig eens met iemand die in vuur geraken kan voor het behoud van zijn geloof aan het vuur in het binnenste der aarde, te strijden op wetenschappelijk terrein. Doe mij dus het genoegen, mijnheer de redacteur, en neem dezen brief op in uw tijdschrift, opdat Dr. v.d. K. daaruit zie dat ik wel meer over het problematische centraalvuur wil spreken, maar niet thans in dezen

[p. 654]

brief die reeds te lang geworden is, en ook niet later in brieven aan de redactie: laat hem een opstel zenden ter plaatsing in de Letteroefeningen, waarin hij bewijst dat er een centraalvuur is: hij zal daardoor de wetenschap aan zich verpligten, meer dan door het maken van aanmerkingen, die er voorzeker op alle menschenwerk en dus ook op het mijne, te maken zijn.

Ontvang de verzekering der bijzondere achting

Haarlem.
S ept. 1865.

Van Uwen Dw. Dienaar,
Dr. T.C. Winkler.