Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1865

John Hamming Speke.

In de maand October des vorigen jaars, - 't is al onzen lezers uit de dagbladen bekend, - leed de wetenschap, bepaaldelijk die der land- en volkenkunde een belangrijk en treffend verlies. Kapitein Speke, de beroemde ontdekker van de Nijlbronnen, is, terwijl hij zich in zijn vaderland gereed maakte tot een nieuwe togt naar Afrika's binnenlanden, alleronverwachtst en op noodlottige wijze om het leven gekomen. Ieder weet, hoe. Op de jagt, bij het overspringen van een muurtje, ging plotseling de haan van zijn geladen geweer over, en....John Hamming Speke was voor zijne betrekkingen en vrienden, voor zijn vaderland, voor de wetenschap en die haar liefhebben, verloren.

Grillige loop van het lot! Speke - gedurende zooveel jaren aan tallooze gevaren van de ergste soort gelukkig ontkomen; meer dan eens reeds in Engelsch Indië op zijne avontuurlijke jagten en later ook weder op zijne togten door Afrika bijna als van onder de klaauwen der roofdieren gered; in den loop zijner ontdekkingsreizen eens zoo-goed-als, een andermaal werkelijk gevangene van de meest bloedgierige inlanders, maar beide keeren door voorzichtigheid en beleid aan een schier wissen dood

[p. 112]

ontsnapt; met zijn ijzeren lichaam en gehard gestel de ontelbare, voor zoovelen reeds doodelijke vermoeijenissen, ontberingen, klimaatziekten aan zulke ontdekkingstogten verbonden, ongedeerd te boven gekomen; - diezelfde Speke sterft in zijn vaderland, waar hij kwam rusten van zijne vermoeijenissen en voor nieuwe zich voorbereiden, den meest roemloozen en ellendigen dood, den dood der onvoorzigtigheid, - door een schot uit zijn eigen duizendwerf beproefd jagtgeweer! Het is als de veel-bevaren zeeman, die tal van stormen en orkanen op den onbetrouwb'ren oceaan trotseerde en ten slotte verdronk in een trekvaart! Het is als de Amerikaansche stoker-machinist, die vuur en smook en kolendamp haast beschouwen mogt als zijn levenselement en in zijn eigen huis omkwam, verstikt door den damp van een kole vuurs in zijn slaapvertrek.

Wij komen later in dit tijdschrift op Speke's ontdekkingstogten en haar gewigt naar aanleiding van het thans reeds in drie talen verschenen dagboek zijner reizen terug. Thans, bij zijn welgelijkend portret den lezer hier aangeboden, slechts het volgende ter herinnering:

Speke was tot 1856 officier in werkelijke dienst van het Engelsch-Indisch leger. Daar had hij zich door moed en koelbloedigheid, door bekwaamheid en beleid bijzonder onderscheiden, niet het minst op de groote Indische gouvernements-jagten. Toen nu het Britsch aardrijkskundig genootschap te Londen besloten had tot het uitvaardigen eener wetenschappelijke zending tot onderzoek van de oostelijke binnenlanden van Afrika, inzonderheid tot opsporing van de nog altoos onbekende Nijlbronnen, vond het in hem benevens in zijn vriend en krijgsmakker Burton de mannen, die men meende te behoeven. Hun eerste togt ving aan in 't midden van 1856, van Berbera uit, een kleine stad op Afrika's Oostkust aan de golf van Aden gelegen. Deze eindigde echter zeer spoedig met den weinig gelukkigen uitslag, dat zij door de woeste stam der Saumalis aangevallen werden, waarbij Burton gewond werd, terwijl Speke in de handen der inboorlingen viel, maar nog gelukkig wist te ontsnappen. - Weldra daarna, in Jan. 1857, aanvaardden zij op nieuw hunne reis; ditmaal echter niet van Berbera maar van het bekende eiland Zanzibar uit (6^o 26' Z.b.) en op het vaste land van de daar tegenover gelegen haven Bagamoyo. Ook ditmaal moesten zij spoedig terugkeeren, thans door gebrek aan de noodige uitrusting en zware ziekte. In Junij 1857 hervatten zij den togt

[p. t.o. 112]

D.H. Speke

[p. 113]

ten derden male en kwamen in Maart 1858 bij het beroemde meer Tanganika, dat zij in kaart bragten, maar 't welk hun tevens bleek niet de moederbron van Egypte's hoofdrivier te zijn. Weder door ziekte tot terugkeeren gedwongen, bleven zij een poos te Kaseh (5^o Z.b. en 30^o 36' O.l.). Terwijl Burton nog ziek was, ondernam Speke alleen een klein togtjen naar het Noorden, en ziet - bij die gelegenheid had hij het geluk het meer Ukéréwé te ontdekken, dat hij naar zijn koningin het Victoria-meer doopte, en reeds terstond als het groote water-reservoir beschouwde, waaruit de Nijl zijn oorsprong neemt. Hij kon zich toen echter daarvan de zekerheid niet verschaffen. Naar Kaseh en van daar met Burton naar Zanzibar en het vaderland wedergekeerd, maakten zij hunne ontdekkingen openbaar en werden met de gouden medaille van het genootschap bekroond. Op nieuw aanvaardde Speke in 1860, ditmaal niet met Burton, maar vergezeld van zijn vriend, kapitein Grant, de reis. Wederom ging het van Zanzibar uit en vervolgens, met een karavaan van 800 man, de binnenlanden in. Na ontelbare moeijelijkheden, vermoeijenissen en gevaren te hebben overwonnen, mogt alleen de eerste, Grant was ziek geworden, den 28 Julij 1862 eindelijk de voldoening smaken, den schoonen waterval te aanschouwen, dien hij den ripon-val doopte, waarmede de wateren van het Victoria-meer zich uitstorten in de bedding van den Nijl. In meerdere bijzonderheden te treden is ons thans niet vergund. Genoeg. Voor zich-zelf volkomen verzekerd de bronnen van den Nijl te hebben ontdekt en het groote raadsel van zooveel eeuwen te hebben opgelost, wendde Speke zich nu - altijd zoo digt mogelijk den loop van den Nijl volgende - naar Chartum, waar hij den 23 Febr. 1863 aankwam en van daar naar Kaïro en Alexandrie. Van zijn 800 reisgenooten die met hem van Zanzibar waren vertrokken, waren slechts 8 met hem gebleven. De overigen waren gedood, ziek achtergebleven, ontslagen of gevlugt. Na een afwezigheid van 3 jaar en 2 maanden kwam hij in zijn vaderland terug.

Het hierbij gevoegd portret is in steen gebragt naar de schoone staalgravure vooraan in zijn dagboek geplaatst, die op haar beurt is genomen naar een zeer getrouwe photografie. Men ziet hem hier omringd van zijn instrumenten, tot wetenschappelijke waarnemingen steeds hem vergezellende, zijn trouw en ten slotte zoo trouweloos jagtgeweer nevens zich, en het Victoria-meer op den achtergrond.

J.W.B.