Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

Nederland tegenover de constitutionele beweging onzer eeuw, eene staatkundige beschouwing door Mr. W. baron van Goltstein. Te 's Gravenhage, bij W.P. van Stockum, 1863. Prijs ƒ 0.75.

De inleiding van dit geschrift hebben wij met genoegen gelezen. Zij bevat een helder betoog, dat, terwijl in Groot-Brittannië de constitutionele instellingen zich sedert eeuwen ontwikkeld hebben, hare invoering in vele der overige landen van ons

[p. 300]

werelddeel eerst dagteekent van het begin dezer eeuw. Het is niet te ontkennen, dat, moge al in sommige landen de constitutionele vrijheid nog slechts in schijn aanwezig zijn en ook soms daar, waar zij bestond, thans weder aan banden zijn gelegd, bijna nergens de regering zich sterk genoeg gevoelt, om de stem des volks geheel te smoren. De vooruitgang moge hier wat kalmer en bedaarder, ginds wat meer snel en haastig zijn, de eene vrijheid brengt de andere voort en het streven naar zelfregering is bij iedere natie onmiskenbaar. Ook in Turkije en Rusland openbaart zich eene krachtige begeerte naar meer vrijzinnige staatsregeling: geen autocratisch gezag kan die begeerte stuiten. Welke is de oorzaak van dien zich overal verspreidenden constitutionelen geest, van die algemeene beweging en rigting naar vrijheid? De fransche omwenteling was daarvan de oorzaak. Zeer juist ziet de schrijver echter in, dat die omwenteling niet is een op zich zelve staande gebeurtenis, maar dat zij was het voortbrengsel der tijden, het uitvloeisel der toenemende beschaving, de gewelddadige uitbarsting der lang onderdrukte gevoelens. Noch Voltaire, noch Rousseau, noch de Engelsche school konden die omwenteling hebben voorbereid, zoo de waarheden, welke zij verkondigden, niet tot de volksovertuiging waren doorgedrongen.

Tot dusver kunnen wij met den schrijver volkomen instemmen. Ongegrond komt ons echter zijn betoog voor, dat in onze vroegere geschiedenis reeds de grondslag was gelegen van ons tegenwoordig staatsregt. De schrijver verwart hier vrijheid en constitutionele vrijheid. Het is volkomen waar, dat reeds onder de grafelijke regering de verschillende deelen des lands eene zekere onafhankelijkheid bezaten, dat Nederland aan zijn strijd voor staatkundige en godsdienstige vrijheid de schoonste bladzijden zijner geschiedenis te danken heeft, dat gedurende den tijd der republiek de aristocratische partij meester was van de regering en dat de inscheping van den stadhouder te Scheveningen het uitvloeisel was van het onweerstaanbare verlangen naar verandering en hervorming; maar had de vrije volksdaad van 1795 in Nederland plaats gegrepen, zoo de fransche vrijheidsdenkbeelden niet tot ons waren overgewaaid? Vreedzaam - zegt de schrijver - was het karakter dier vrije volksdaad: kan men hiermede wel zoo geheel instemmen, wanneer men zich de gebeurtenissen van die dagen, gelijk zij

[p. 301]

in de geschiedrollen zijn opgeteekend, voor den geest terugroept?

Dat Nederland altijd een bij uitstek vrij land is geweest, willen wij niet betwisten. Voor wat anders dan vrijheid hebben onze vooronderen de hardnekkigste oorlogen gestreden, hun goed en bloed veil gehad? Ofschoon ook hier niet mag vergeten worden dat het bestaan der staatskerk nu juist niet van groote vrijheid in het godsdienstige getuigde. Het gebrek was niet gelegen in het gemis van vrijheid, maar juist in den overvloed. De schrijver schijnt zelf geen bewonderaar te zijn van onze vroegere staatsinrigting, toen de staatsmagt ten onzent in zooveel deelen als er provinciën waren verdeeld was en de magt dezer laatsten weder in zoovele als er steden en ridderschappen waren. Wij kunnen die bewondering niet deelen. De schrijver erkent dat de overdreven zelfstandigheid van stad en provincie een wezenlijk hoofdgebrek dier inrigting was, en het is ook genoegzaam bekend hoe eigenbelang en onderlinge naijver onze Republiek hebben doorknaagd en hoe alle losheid van regt en band het nemen van een besluit verijdelde. Moet die losheid nu als kiem onzer constitutionele vrijheid gelden? Welk verband bestaat er dan toch tusschen den aan de staten onderworpen souverein, vreemd aan alle wetgevende magt en alleen tot de uitvoerende geroepen en den constitutionelen vorst, die behalve met de uitvoerende, ook met de wetgevende magt is belast en nog tot op den laatsten oogenblik zijne vrijheid behoudt om aan de aangenomen wetsontwerpen zijne goedkeuring te ontzeggen? Welk verband bestaat er tusschen de algemeene staten, die niets anders waren dan de gecommitteerden van de Geuniëerde Provinciën, waar eenstemmigheid over de belangrijkste zaken gevorderd werd, die de beslissing hadden over vrede en oorlog, krijgswezen, finantiën, de vaststelling van placaten en ordonnantien en tusschen de tegenwoordige Staten-Generaal, die in gemeen overleg met verantwoordelijke ministers, vertegenwoordigers van den onschendbaren koning, alle wetsontwerpen onderzoeken en op de handelingen der Regering een waakzaam toezigt uitoefenen? Welk verband eindelijk tusschen eene inrigting, door tallooze raderen in beweging gebragt, en waarin alle magt was geconcentreerd en de tegenwoordige staats-inrigting, welke alle magten naauwkeurig heeft afgebakend en aan alle bevoegdheden scherpe grenzen heeft ge-

[p. 302]

steld. In plaats dat alzoo, gelijk de schrijver beweert, in 1815 de zeden en gewoonten van het Nederlandsche volk, de inrigtingen, sedert eeuwen beproefd, werden in het oog gevat, is juist op de puinhoopen der republiek eene geheel nieuwe staats-inrigting gegrondvest, waarbij als eerste beginsel gold dat de Staten-Generaal het geheele volk zouden vertegenwoordigen, terwijl zij onder de republiek slechts plaatselijke inzigten poogden te doen bovendrijven, en er slechts eene vertegenwoordiging van bepaalde steden met beperkten last bestond. Geheel in strijd met den geest van losheid en van verdeeling der staatsmagten, werd thans eene magt gevestigd op den grondslag van eenheid. De bondstaat met zijne inwendige beroeringen, partijschappen en verdeeldheden loste zich op in een koningrijk, dat zijn steunpunt vond in afbakening der verschillende staatsligchamen. Vrijheidszin moge eene oude deugd onzer natie zijn geweest: wij willen het niet ontkennen, maar de staatsinrigting was op een beginsel van te groote vrijheid geschoeid en op geheel andere beginselen is de grondwet van 1798 gebaseerd. De constitutionele instellingen vinden bij ons niet in de geschiedenis haren grond, want, wat ook de baron van Goltstein moge beweren, slechts onkunde kan in de geschiedenis eenig spoor van constitutionele gezindheid ontdekken. De heer van Goltstein verkeert ten dezen opzigte geheel en al in dwaling. En dat die heer die dwaling aankleeft, is te minder verschoonbaar, omdat hij op bladz. 13 de Unie van Utrecht, twee honderd jaren lang het fundament waarop onze staatsinrigting rustte, zelf noemt ‘eerder een verbond in de ure des gevaars tegen den gemeenschappelijken vijand aangegaan, dan eene staatsregeling.’ Hoe kan de grondwet van 1798 de vrucht der tijden zijn, wanneer de heer van Goltstein zelf zegt dat alle pogingen om den grondslag onzer staats-inrigting te verbeteren, vruchteloos zijn gebleven?

Hoe zal men ook verwantschap kunnen ontmoeten tusschen de vroegere instellingen en de tegenwoordige, wanneer wij alleen maar bedenken welk groot verschil er bestaat tusschen de grondwettige instellingen van 1814 en de tegenwoordige? Zal men op namen afgaan? Niets is bedriegelijker en gevaarlijker, want wie zal in de tegenwoordige Staten-Generaal of in den Raad van State eenige overblijfselen terugvinden van hetgeen die ligchamen waren tot in 1848? Wie zelfs in de vroegere abso-

[p. 303]

lute magt der kroon eenige overeenkomst zien met de tegenwoordig gehuldigde denkbeelden van koninklijke onschendbaarheid en verantwoordelijkheid der ministers?

Neen, de waarheid is dat de revolutie hier een geheel anderen loop kon hebben dan overal elders, omdat de politieke toestand van Nederland geheel exceptioneel was, waarvan een stelsel van decentralisatie met een heirleger van plaatselijke souvereinen de grondslag uitmaakte.

En wat zullen wij nu nog hier bijvoegen omtrent de bewering, dat alle regeringen, sedert 1849 opgetreden, in zuiver grondwettigen geest werkzaam waren en daarom reeds op den naam van liberaal mogen aanspraak maken? De schrijver vergeet geheel dat eene liberale grondwet voor illiberale toepassing vatbaar is. En dat sints 1853 regeringen het roer in handen hebben gehad, wier liberaliteit verdacht mag worden geacht, blijkt genoegzaam uit de wetten op de ministeriële verantwoordelijkheid, de militiewet, het Indisch regeringsreglement, de zoogenaamde kerkwet, teregt genoemd een dood paard aan een boom gehangen, om ons slechts bij de voornaamste te bepalen.

Terwijl wij dit schrijven, is ons nog onbekend of den baron van Goltstein de onderscheiding zal te beurt vallen tot lid der volksvertegenwoordiging te worden benoemd. Wij gelooven, dat het dezen schrijver aan wetenschappelijken zin niet faalt, maar toch is er nog iets meer noodig dan dit boekske ad capessendos honores.

N.