Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1863

De hartstogten.

De mensch is geen verstandig, maar eigenlijk een hartstogtelijk dier. Hartstogten en driften regeren hem en doen hem werken, verstand en wil zijn meestal passief. Wat wij driften, hartstogten, neigingen noemen, zelfs grondstellingen, zijn onze heeren, aan wie wij gehoorzamen als de poedel aan zijn meester, schoon deze alligt gelooft, dat hij - in volle vrijheid achter hem loopt. Eerst als de hartstogt uitgewoed heeft, waagt het verstand 't zich te laten zien, precies als het keffertje, dat den bloedhond aanblaft en vervolgt, zoodra deze echter staan blijft, drukt zich het keffende ding, het staartje tusschen de pooten, weder tegen de huisdeur aan. Plato noemt deze driften vleugelen der ziel - den gevleugelden geest! Ieder heeft zijn hoofd- of lijfkwalen en gebreken. Als we die willen uitroeijen beginnen we graag bovenaan en niet bij den wortel, en zoo

[p. 311]

blijft alles bij het oude. Vertrapt, niet uitgescheurd onkruid springt na een regenbui met dubbele veerkracht op. We zijn zoo vrij als mogelijk, wanneer wij het zoover brengen dat we door het verstand onze driften beteugelen, of de duistere voorstellingen van den hartstogt ophelderen door de meer duidelijken van het verstand. We zijn meer meester over onze voorstellingen, dan over onze gevoelens en hartstogten, en het waarom? of den laatsten grond weet ik evenmin, als waarom we 's morgens gemakkelijker denken dan 's avonds.

De wet der zedelijkheid bestaat uit loutere negaties en ontzeggingen, de onzedelijkheid uit loutere beloften; daarom is het geen wonder, dat de kinderen dezer wereld naauwelijks met het gemoed de godswet dienen, maar met het vleesch de zondewet. Met den appetitus rationalis, dien de oude filosofen den appetitus sensitivus, dien we met de dieren gemeen hebben, tegenoverplaatsten, staat het bedenkelijk -

Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille
Qui minimis urgetur.

Hartstogten zijn jonge graven en het gaat het verstand als hunnen hofmeesters, al laten deze zich ook messieurs les gouverneurs noemen. De geleerden hebben er veel over gestreden: ‘of neigingen ons worden aangeboren!’ Ja en neen, zooals men wil. We brengen de verwijderde aanleidingen mee, want ze zijn ligchamelijk. Uit dezen ontstaan nadere disposities, daaruit neigingen en uit neigingen hartstogten en begeerten, die naar de levendigheid onzer voorstellingen sterker of zwakker werken. De hoofdneiging ligt in ons, uitwendige indrukken ontwikkelen en wijzigen haar in het oneindige, en dan - Consuetudo fit altera natura. Wat zouden we echter zijn, zonder hartstogten? Ze zijn het ware levensprinciep, zonder wat nooit iets groots is tot stand gebragt. Zij zijn de geborene Ciceros en Demosthenessen, - de winden, die het scheepje des levens ten doel voeren, - zijn de paarden aan de levenskoets, maar die hollen gaan, als het verstand geen koetsier is. Hartstogt is de stroom, verstand de oever, maar vlak als in Holland, waarom men stevige dijken moet leggen.

De waarheid is heilig, daarom zeldzaam - dwaling schijnt ons minder ongelukkig te maken. Tusschen twee spiegels, waarvan de een ons mooi, de ander ons leelijk te aanschouwen geeft, welken zullen we kiezen? De jeugd is daarom zoo ge-

[p. 312]

lukkig, omdat ze in bedriegelijkheden leeft; de dwaling is een weldadige fee, die ons zelfs in den ouderdom niet verlaat - zelfs den dood denken we ons nog ver verwijderd, al heeft hij reeds aan onze deur geklopt! Het verstand kan een plan uitdenken, slechts de hartstogt voert het uit. Erasmus had nooit de hervorming bewerkt; een Luther's vuur was daartoe noodig. De hartstogten zijn steeds de waaghalzen in de religieuse, politieke en morele wereld geweest.

Slechts in den storm der hartstogten vertoont zich de mensch zooals hij is. Veel, door ons in de geschiedenis bewonderd, is werk der hartstogten, die zelfs als geneesheeren kunnen dienen. Zonder hartstogt bezaten we de helft belagchelijkheden niet; jammer maar, dat zij soms gevaarlijker worden dan de elementen. Volleerde schurken zijn, in ernst, gevaarlijker dan aardbevingen en orkanen, brand en watersnood.

Trots, gierigheid en wellust met hunne duizendvoudige modificaties, zijn de drie hoofd-hartstogten. De Schrift noemt ze, vleesch- en oogenlust en hoovaardij; ze maken het fonds uit van een kind dezer wereld, dat niet ten hemelrijk kan ingaan.

De Nieuweren hebben hartstogten en affecten van elkander gescheiden, en met regt, want ze verschillen; - genen zijn begeerten en verafschuwingen, dezen bloot gevoelens van een hoogeren graad; dezen behooren meer den uitwendigen zin, genen meer der zinnelijkheid toe. Het affect wordt door den duur verzwakt, als de toorn en de vrees; hartstogt heeft een bepaald voortdurend doel, dat ze standvastig tracht te bereiken. Afzijn kan een zwak affect genezen, maar versterkt een bereids in hartstogt overgegane neiging; even als de wind een licht uitblaast, en een vuur slechts tot hooger vlammen aanblaast. Eenmaal, geenmaal, of eens, - geldt niet van den hartstogt. Heeft deze eens A gezegd, dan zegt hij ook B. De steen in het water geworpen maakt eerst slechts een kleinen kring; maar de kring maakt nieuwere en grootere, en zoo staat het precies met de minste opschudding der ziel.

Affekten werken als de magtige wateren, die een dam doorbreken, en daarna verloopen; hartstogten echter als geweldige stroomen, die zich slechts des te dieper in hunne bedding in groeven. Een affect is een voorbijgaand koorts-paroxismus, hartstogt echter een koude sluipkoorts, die een morelen dood na zich sleept.