Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

Christus de gekruisigde voor en in ons (omwerking van ‘Het kruis des Verlossers’), door J.H. Gunning Jr. (Te) 's Gravenhage, (bij) M.J. Viser, 1861.

Er zou eene niet geringe mate van gewetenloosheid noodig zijn, ja 't zou erger dingen verraden, als men dit boeksken met een groot woord kon veroordeelen, omdat men verre staat van de rigting des schrijvers, of zoo men het waarachtig goede en schoone kon voorbijzien, dat er in te vinden is.

Eene heilige overtuiging, een innig geloof spreekt uit dit boeksken - mij dunkt, dit kan niemands aandacht ontgaan. En als dit werkelijk zoo is, zou het dan geene sympathie verdienen, en zou men het dan niet met stichting kunnen lezen? Er wordt vooral in onze dagen zooveel geschreven, dat den stapel der stichtelijke lektuur heet te vermeerderen, maar waarin ontbreekt, wat voor wie stichten wil, nommer één moet zijn: innigheid en ware gemoedelijkheid; en zou dan verschil van rigting verhinderen, dat men blijde de verschijning begroette van een geschrift, dan aan die eerste eischen voldoet?

Ref. betuigt gaarne zijn dank aan den heer Gunning voor de stichting hem door diens boeksken geschonken. De warmte die er in heerscht heeft hem meer dan eens warm gemaakt; de echt christelijke toon, welke overal door den schrijver gevoerd wordt, heeft hem bevestigd in de meening, dat het christendom onafhankelijk is van rigtingen, maar boven deze allen staat. Want Ref. heeft weinig op met de mystieke theologie van den heer Gnnning en zijne geestverwanten, al staat zij naar zijn inzien verre boven het dogmatisme, dat

[p. 495]

alle innigheid en warmte bijna onmogelijk maakt. Ref. erkent zelfs gaarne, dat hij die theologie meestal niet begrijpt, en bijzonder duister vindt. Maar zou iemand die niet onder de mystieken behoort deze wel ooit kunnen begrijpen? 't Is niet te denken. Niet omdat de menschen van die rigting er altijd een taaltjen of liever eene terminologie op hun eigen hand op nahouden. Men hoeft geen dief te worden om het bargoensch te leeren. Maar de mystieken zijn een van anderen geheel onderscheiden zielsoort. Men kan met mystieken aanleg geboren worden, maar mystiek worden zonder dien aanleg kan men niet. Ref. wil goed verstaan worden, Hij wil in 't minst niet zoo vermetel zijn van te beweren, dat in dien aanleg iets ziekelijks zou zijn. Hij houdt dien alleen voor iets, dat zamenhangt met het temperament. Maar door eenzijdige ontwikkeling kan uit dien aanleg eene ziekelijke neiging of zielsgesteldheid ontstaan. En het zijn deze eenzijdig ontwikkelden, aan wie men bij voorkeur den naam van mystieken geeft, als zij niet zoo ver afdwalen, dat men hen mysticisten moet noemen. 't Is niet de zuivere, eenvoudige mystiek, welke hen voor anderen onbegrijpbaar maakt, maar wel de eenzijdige ontwikkeling van hun aanleg, waardoor zij bevindingen wanen te verkrijgen, die niet onder woorden kunnen gebragt worden, en welke maar het voorregt van weinigen zijn. Alle godsdienst is mystiek, anders verdient zij geen godsdienst te heeten. Ervaring der ziele moet de godsdienst zijn. zal zij eenige waarde hebben. Men kan zich geen juist denkbeeld maken van 't geen men niet zelf ervaren heeft - ook dit is waar. Maar nu zijn wij ook aan de grens, welke ons van de mystieken scheidt; voor hen is de godsdienst iets raadselachtigs, eene ervaring, welke zij zelve niet kunnen omschrijven, ja waarvan zij niet eens weten waarin zij bestaat. Innig en gemoedelijk, maar ook droomend en zwevend is hunne mystiek. En zij moeten onverstaanbaar zijn, niet alleen voor anderen, maar ook voor zich zelven.

Er is in deze mystiek én eene miskenning der godsdienst, én eene verkeerde waardering van de menschelijke ziele. De laatste halveert zij op de vulgaire en willekeurige wijze in verstand en gevoel; onder het gebied der eerste brengt zij alleen het zonder regt van de geheele ziel afgezonderde gevoel. Zij begrijpt niet dat de godsdienst evenmin eene zaak

[p. 496]

uitsluitend des verstands als eene des gevoels moet zijn; zij begrijpt niet dat de godsdienst eene zaak der geheele ziele moet wezen.

Deze zijn de bezwaren van Ref. tegen de theologie der mystieken, waartoe de heer Gunning behoort, al moet het erkend worden, dat deze veel voor heeft op menigeen zijner geestverwanten, door dat hij zelf blijkbaar met zooveel ernst en inspanning worstelt, om te overwinnen wat Ref. de eenzijdige ontwikkeling van zijn temperament noemt. Die bezwaren zijn niet gering, en omdat het bezwaar der onverstaanbaarheid daar onder is, zal welligt de lezer van dit tijdschrift vragen, hoe Ref. desniettemin het boeksken van den heer Gunning met sympathie kan begroeten? Dit geschiedt natuurlijk niet op grond van 't geen daarin voor Ref. totaal onverstaanbaar is, en waarvan deze 't onnoodig acht eene lijst te leveren. Maar dit geschiedt alleen op grond van 't geen daarin ook tot zijne ziel gesproken heeft; en noemde hij als zoodanig reeds de innige, gemoedelijke toon der overtuiging, die in 't geheele geschrift heerscht, het daarin voor ieder Christen belangrijke en schoone is het vooral. De poging van den schrijver om eene voldoende verklaring van de satisfactieleer te leveren, moge maar enkelen bevredigen - zij doet het hem zelven niet, meent Ref. - veler sympathie heeft hij door zijn weerzin tegen, en zijne bestrijding van de koele en akelige, dogmatische verklaring, welke aan een koopmansverdrag tusschen God en den mensch doet denken. Als hij pag. 59 uitroept: ‘O vervloekt zij de heiligschennis, die uit versteende lava wiskunstige figuren houwt en dan zegt: dit is de werking des vulkaans! Als ik spreek van plaatsvervanging, dan trilt mijne ziel tot in hare binnenste diepte bij de aanschouwing van een wonder der volkomen goddelijke liefde, en zij hoort onuitsprekelijke dingen, die het een mensch niet gegeven is, hier beneden volledig uit te spreken,’ dan voelt men zich geneigd om hem aandacht te schenken, dan heeft men er een voorgevoel van, dat men zijn boek toch niet zonder vrucht zal lezen.

Als men hem, pag. 114 e.v. aan een broeder, die hem over zijn geloof in de godheid van Christus interpelleert, hoort toe voegen: ‘ja, amen, dat - het aannemen van

[p. 497]

Christus godheid - doe ik door zijne genade met hart en ziel. Maar laat mij u thans nog enkele dingen mededeelen.

Vele eeuwen geleden was er in het midden van Rome (zoo de overlevering waarheid spreekt) eene vreeselijke aardklove ontstaan, die overal rondom pestwalmen verspreidde. Curtius wierp zich in dien afgrond neder, opdat de toorn der goden verzoend en de klove gesloten zou worden. Ik verzeker u plegtig en bepaald, dat deze edelman zich zelven verloochend heeft voor het vaderland.

Een halve eeuw geleden hebben twee Hernhutters-zendelingen toegang tot eene West-Indische plantaadje gezocht. En toen hun die werd afgesneden, hebben zij zich, om den negers het evangelie te kunnen brengen, in stilte als slaven laten verkoopen en jaren lang met deze negers uitputtenden arbeid en zweepslagen gedeeld. Ik verzeker u plegtig en bepaald, dat deze zendelingen liefde hadden voor de negers.

Weinige jaren geleden zijn christenen op Madagascar met eene lijn om de lendenen boven een peilloozen afgrond opgehangen. De vijand stond met het zwaard in de hand, gereed om hun vrijheid te geven, zoodra zij Jezus wilden verloochenen, en om anders de lijn door te houwen. Zij bleven standvastig en stortten in de diepte te pletter. Ik verzeker u plegtig en bepaald, dat deze christenen hun Heer liever hebben gehad dan hun tijdelijk leven.

“Welnu, dit alles zij gelijk gij zegt. Maar waartoe toch die herhaalde en plegtige verzekeringen van hetgeen uit de verhalen zele zonneklaar is?”

Hierop herneem ik nog eens: lieve broeder, gij gelooft met mij, dat God de liefde is, niet waar? En ik heb u van de volkomene, zich zelf overgevende liefde gesproken, die uit den dood der zonde het nieuwe leven der wedergeboorte schept.

Weet gij nu nog niet, hebt gij nu nog de uitgedrukte verzekering daarvan noodig, - dat ik u gesproken heb van God geopenbaard in het vleesch?

Zoo ga heen, zoek uit uwe concordantie of handleiding de “bewijsplaatsen” op, voeg die bij elkander op ééne plaats in mijn vertoog, of strooi ze op gelijke afstanden in de bladzijden - en God ontferme zich uwer!’

Zie, als men den schrijver zoo hoort spreken, dan wordt men niet overgehaald tot zijne opinie, maar dan gevoelt men

[p. 498]

toch, dat hij de christelijke waarheid op treffende wijze heeft uitgesproken.

De houding van den heer Gunning tegenover de moderne theologie is ongeveer dezelfde als die, welke het den aanhangers van deze betaamt tegenover hem aan te nemen. Opregte waardering van wat men goeds in de meening van anders denkenden ontdekt, en geene hatelijke verdenkingen met betrekking tot de punten, waarin men volgens ernstige overtuiging het niet met hen eens kan worden - deze is de houding den humanen geleerde, den christen waardig. Ook de liefderijke woorden van den schrijver, ten opzigte van de moderne theologie, zijn eene getuigenis van den christelijken geest, welke in zijn boekjen heerscht.

Dien geest bij vele lezers aan te kweeken en overvloediger te doen worden - het zij de heerlijke vrucht, welke de schrijver op zijn nu bij herhaling uitgegeven arbeid moge inoogsten. Hij duidde Ref. niet ten kwade, dat deze hem onder de mystieken heeft gerangschikt, en zij overtuigd, dat deze daarbij het oog had op eene waarlijk eerbeidwaardige mystiek. Hij geloove aan de opregtheid van Ref., als deze hem toewenscht, dat het hem nog vele malen gegeven moge worden, tot heil der gemeente eene getuigenis van Christus af te leggen, dat hem bij toeneming een helder inzigt in de zaken des geloofs worde geschonken; opdat hij hoe langer zoo meer aan velen licht kunnen geven, waar 't hun duister is.