Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

Oratio de religione christiana per continuas theologiae commutationes sibi constanti et incolumi, quam habuit die VIII Februarii MDCCCLXII de magistratu academico decedens Abrahamus Kuenen, Phil. Theor. Mag. Litt. Hum. et Theol. Doct., in Fac. Theol. Prof. Ord. Lugduni Batavorum, apud S.C. van Doesburgh, MDCCCLXII.

Tot de plegtigheden, waarmeê jaarlijks de dies natalis der Leidsche Hooge school wordt gevierd, behoort ook de redevoering te houden door den aftredenden Rector Magnificus. Daar ieder der hoogleeraren op zijne beurt die waardigheid gedurende één jaar bekleedt, is het natuurlijk dat de verhandelingen, die steeds bij het neêrleggen van dit ambt worden uitgesproken, ten hoogste onderscheiden zijn in vorm en inhoud, verschillend van onderwerp en strekking. Ieder spreekt immers over iets wat behoort tot zijne wetenschap. Dit jaar was het de taak van prof. Kuenen die openbare toespraak te houden, waaraan het verhaal van de lotgevallen der akademie gedurende het afgeloopen jaar dan wordt toegevoegd; hoe de hoogleeraar die taak heeft vervuld, blijkt ons en allen die de plegtigheid zelve niet bijwoonden, uit het hierboven genoemde werkje.

Zullen wij terstond zeggen wat wij meenen, zoo noemen wij de keuze van het onderwerp zeer gelukkig. Immers een

[p. 486]

godgeleerde sprekende bij zulk eene gelegenheid niet enkel voor theologen maar voor eene schare beoefenaars van onderscheidene wetenschappen, kon niet zwijgen over de groote vraagstukken en strijdpunten, die tegenwoordig niet enkel door godgeleerden maar ook door zoo vele leden der gemeente behandeld en besproken worden. Zou de spreker belangstelling wekken bij zijn auditorium, zoo mogt hij de zaken niet laten rusten, die thans in zijn vak bovenal aan de orde van den dag zijn. - Hij moest spreken over de Moderne Theologie. Maar hoe dat te doen zonder polemiek? zonder te kwetsen of te ergeren? Naar ons oordeel heeft Prof. Kuenen de bezwaren op zijnen weg zeer wijselijk ontweken. Wel is de polemiek niet buiten het spel gebleven, maar geen enkel kwetsend of ergernis gevend woord is in zijne oratie te lezen. Het belangrijke van de vraag, die hij zich ter beantwoording had gesteld, moest terstond ieder in het oog vallen, die vraag toch was geene andere dan deze: ‘is het waar, dat de Moderne Theologie, gelijk hare tegenstanders beweren, gevaariijk is voor de christelijke godsdienst?’ Of: ‘is het te vreezen, dat bij de verwerping van de overgeleverde Kerkleer ook de godsdienst zelve zal te loor gaan?’ Dat de hoogleeraar, die algemeen bekend is als een der coryphaëen op het gebied der Mod. Theol., deze vragen ontkennend zou beantwoorden, was ligt vooruit te denken; maar niettemin moesten velen gaarne en met belangstelling de ontwikkeling hooren der argumenten, waarop dit ontkennend antwoord door hem werd gegrond. - Die argumenten worden ontleend aan de geschiedenis, welke den hoogleeraar vrijheid geeft om deze waarheid te verkondigen, dat: de christelijke godsdienst bij de voortdurende veranderingen der theologie steeds onveranderd en ongedeerd blijft. - Duidelijk wordt hier uit de historie aangewezen, dat er geen enkel dogma te noemen is, dat niet in den loop der eeuwen menige verandering heeft ondergaan, dat er ten allen tijde zoolang de christelijke kerk bestaat verdeeldheid van gevoelen en strijd over de geloofsbepalingen in haar is geweest. In geene enkele periode hebben de christenen zich tevreden gesteld niet eenvoudig de dogmata over te nemen, waarin hunne vaderen hun geloof hadden uitgedrukt, maar onophoudelijk

[p. 487]

heeft men gezocht naar beter en juister vormen. Vanwaar die gedurige verandering in de theologie? Het verschijnsel is ligt te verklaren, indien men acht geeft op de verhouding van de christelijke godienst tot de dogmatiek. De laatste is de vrucht van het verlangen der christenen om datgene, wat zij met geheel hun hart geloofden en waarvan zij de zaligende werking bij ervaring kenden, ook met het verstand te begrijpen en voor anderen duidelijk uit te drukken. De formules nu, waarin men de godsdienst poogde te beschrijven, moesten natuurlijk ontleend worden aan de heerschende wijsbegeerte. Vandaar dat met de ontwikkeling der philosophie ook de geloofsbepalingen gedurig gewijzigd werden. - De godsdienst zelve heeft daardoor geene schade geleden. - Dit wordt tegenwoordig zeker door allen, die der zake kundig zijn, toegestemd. Maar anders wordt het oordeel van velen, indien de verdeeldheid in de theologie onzer dagen ter sprake wordt gebragt. De moderne theologen, zoo beweert men, bestrijden niet maar de overgeleverde kerkleer, zij scharen zich aan de zijde der vijanden van het christendom zelf, ofschoon zij den naam christenen blijven dragen; immers zij verwerpen wat ten allen tijde gehouden is voor den grondslag en den aard der christelijke godsdienst, daar zij het gezag der H.S. niet erkennen, en den goddelijken oorsprong der Christelijke en Israëlietische godsdienst loochenen. - Wat valt nu daarop te antwoorden? 't Is waar dat de godgeleerden der nieuwe rigting dat gezag en dien oorsprong ontkennen, maar moet nu ook toegestemd worden dat zij alzoo de christelijke godsdienst bestrijden? is het nu ook waar dat deze staat of valt met de aanneming of verwerping dier beide leerstukken? De geschiedenis leert juist het tegendeel. Zij doet ons inzien, dat dit hooggeroemde gezag nooit in de daad volkomen gehuldigd is. De godgeleerden hebben zich in geen tijdvak aan de letter des Bijbels onderworpen, zoo als duidelijk blijkt uit de geschiedenis der uitlegkunde. Men heeft in de H.S. de bevestiging gezocht van de vastgestelde kerkleer of de woorden der gewijde schrijvers allegorisch verklaard; dat wil zeggen: in plaats van eenvoudig te lezen wat er staat en dat aan te nemen als volstrekte waarheid, heeft men door vernuftige kunstenarijen aan de woorden een anderen zin ge-

[p. 488]

geven om ze alzoo te doen overeenstemmen met zijne eigene gevoelens. Zoolang door de christenen aan de boeken der H.S. een volstrekt goddelijk gezag werd toegekend, hebben zij steeds hunne toevlugt gezocht bij eene willekeurige uitlegging. Tegenwoordig echter nu die willekeur niet meer wordt geduld, blijft er niets anders over dan het oude dogma te laten varen. En wel verre dat de verwerping van dit dogma gevaarlijk zou zijn voor de christelijke godsdienst, moet zij er bij winnen indien men stelt, niet, dat God gesproken heeft door de menschen: maar dat menschen in de innigste gemeenschap met God levende zoo gesproken hebben.

Doch de moderne theologen verwerpen ook den goddelijken oorsprong der Israëlietische en Christelijke godsdienst, zij ontkennen dat God zich op bijzondere wijze en onmiddellijk aan de Israëlieten en door Christus aan het gansche menschdom heeft geopenbaard. Om dit bezwaar op te heffen wijst de redenaar op het ontstaan van het supranaturalisme bij de Israëlieten, van wie de Christenen het hebben overgenomen en verklaart de redenen waarom velen dat tegenwoordig niet meer kunnen omhelzen. Die zienswijze is de vrucht van eene gebrekkige kennis der geschiedenis en der natuur. In deze beide wetenschappen zijn in den laatsten tijd groote vorderingen gemaakt, en daardoor is het meer en meer duidelijk geworden, dat het onderscheid tusschen den gewonen loop der dingen in de natuur en de geschiedenis der wereld en tusschen de bijzondere werkzaamheid van God berust op eene dwaling. - Dat de moderne theologie het supranaturalisme bestrijdt is niet daaruit te verklaren, dat zij de godsdienst zelve minacht, maar wel zoo, dat zij de ontdekkingen der geschied- en natuurkunde op de godgeleerdheid toegepast hebbende, zich een ander begrip heeft gevormd van God en van Zijne verhouding tot de wereld. Eene onmiddellijke werkzaamheid Gods, die het kenmerk wordt geacht van goddelijken oorsprong, ontdekken wij nooit of nergens; maar overal en ten allen tijd en in al wat geschiedt erkennen wij de werking van den Eeuwige, Onveranderlijke, die ‘werkt tot nu toe.’ - En wie den bovennatuurlijken oorsprong des christendoms loochenen, schatten daarom de christelijke godsdienst niet minder hoog,

[p. 489]

want gelijk zij God danken voor al het goede, dat de natuur hun verschaft, zoo erkennen zij ook in Jezus Christus Gods hoogste openbaring en in diens godsdienst Zijne grootste weldaad; al is ook de keten van oorzaken en gevolgen nergens verbroken. - Waarlijk de godsdienst staat en blijft ongedeerd, hoe ook de godgeleerdheid onophoudelijk verandere.

Wij eindigen ons verslag met de opmerking, dat wij in de oratie geen eigenlijk nieuwe argumenten voor het goed regt der moderne theologie hebben gevonden; maar toch met groot genoegen hebben gelezen wat door den hoogleeraar gezegd is, omdat al wat ter zake dienen kon hier beknopt, duidelijk en juist is bijeengebragt. Wij zijn het volkomen met hem eens in de stelling: dat de christelijke godsdienst niets te duchten heeft van den strijd der godgeleerden; maar wij meenen dat in deze redevoering eigenlijk iets anders betoogd is, en wel dat de moderne theologen de christelijke godsdienst niet bestrijden, al breken zij ook veel af wat tot hiertoe geacht werd onscheidbaar met haar verbonden te zijn. - Indien wij ons niet geheel bedriegen heeft de redenaar iets anders gegeven dan hij beloofd had en past de titel niet juist op den inhoud. Dit neemt niet weg dat wij de oratie aanbevelen aan allen, terwijl wij gaarne de kalmte en de bescheidenheid van den auteur prijzen.