Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

[p. 481]

Boekbeschouwing.

Bibliotheek van moderne theologie, door J.H. Maronier, predikant te Leiden. Eerste Deel. Te 's Hertogenbosch, bij G.H. van der Schuijt, 1862. In post 8vo., 490 bladz.

Naarmate de zich ‘modern’ noemende theologie in den laatsten tijd eene meer ruime plaats begin te beslaan in de geschiedenis der hedendaagsche godgeleerdheid, ook op Nederlandschen bodem, lag het in den aard der zaak, dat zij behoefte moest gevoelen aan een afzonderlijk orgaan, gelijk de Groningsche rigting dat heeft in ‘Waarheid in liefde.’ Zoo zou men althans moeten zeggen, vooral als men in aanmerking neemt, dat de moderne theologie gansch niet gewoon is haar licht onder eene korenmaat te zetten, maar - wij eerbiedigen het, voor zoover het een uitvloeisel is van diepgevestigde overtuiging - zich gaarne laat hooren tot het aanwinnen van geestverwanten. Als zulk een orgaan zou men op den titel afgaande alligt deze ‘Bibliotheek’ aanmerken; en toch zou men zich daarin grootelijks vergissen, want zij is geen tijdschrift, waarin zich de rigting - aan welke wij nu ook den meer of min geijkten naam van de ‘historisch-kritische,’ hoe onjuist ook in den grond, geven willen - bepaald uitspreekt, verklaart wat zij denkt en wil, en des noodig oordeelende hare bestrijders wederlegt in een wetenschappelijken redetwist. Niets van dit alles; het is eenvoudig eene verzameling van artikelen, ‘afkomstig van de hand der buitenlandsche moderne theologen en verspreid in verschillende tijdschriften en grooter of kleinere werken.’ Het is waar: ‘niet ieder is in de gelegenheid om zich al die periodieke en niet periodieke werken aan te schaffen, en zoo gaat er voor velen menig belangrijk artikel verloren, dat hen sterken kan in oene aanvankelijke overtuiging of een nieuw licht verspreiden over de opvatting van godsdienst en Christendom, die zij reeds waren toegedaan. Voor sommigen kan deze verzameling ook een middel wezen, om hen eene

[p. 482]

rigting, die zij nog weinig kennen en die niet altijd op eene gelukkige wijze wordt voorgestaan, beter te doen beoordeelen en waarderen.’ Niets dingen we af op deze woorden, met welke ds. Maronier deze onderneming bij het publiek inleidt; maar het bevreemd ons zeer dat men den naam ‘Bibliotheek van moderne theologie’ geeft aan zulk een archief van losse, op zich zelve staande stukken, alle uit het buitenland vertaald. Men weet het, hoe de moderne theologen bij alle mogelijke gelegenheden het stelsel van solidariteit van zich afwerpen en protesteren tegen het toeschrijven aan de rigting van 't geen bijzondere opvatting is van sommigen. En daarom kan ds. Maronier in waarheid niet verwachten, dat men zich als de moderne theologie zal laten aanbieden wat door Scherer, Schwalb, Lang, Renan en anderen gezegd wordt. Doch dat zal ook de bedoeling niet zijn, en 't schijnt ons toe dat indien deze uitgave iets meer is dan eene boekverkoopers-speculatie - en dat zij van de zijde des verzamelaars iets meer is, waarborgt ons zijn gunstig bekende naam - dan zal zij moeten dienen ter aanvulling van hetgeen b.v. in den Bijbelvriend niet wordt gegeven en ter vergoeding voor degenen die de moderne theologie wenschen te kennen, maar er zich over beklagen, dat hare woordvoerders in den regel de pen slechts opnemen tot het schrijven van vlugschriftjes, die meestendeels meer een polemisch dan een thetisch karakter hebben.

Eene eigenlijke beoordeeling van het voor ons liggende vijftal stukjes, het eerste deel dezer Bibliotheek uitmakende, ware een werk van zeer groote uitgebreidheid. Zij zou niet alleen te oordeelen hebben over de vertaling als zoodanig, maar ook over de keuze; dat wil niet alleen zeggen of de opgenomen stukken inderdaad geschikt waren voor het doel dat zich de verzamelaar voorstelde, maar ook of zij uit den grooten voorraad van het uitkomende daartoe de geschiktste waren, - iets dat alleen te kennen is uit een volledig overzigt van hetgeen in het buitenland te dezen wordt uitgegeven. De steller dezes durft zich den naam van een zóó volledig bijhouden der modern-theologische literatuur niet aanmatigen. Doch in een tijdschrift als dit is zulks ook minder noodig. Wij bepalen ons tot eenen algemeenen blik op den inhoud.

De verzameling wordt geopend met drie korte verhande-

[p. 483]

lingen van Scherer: over ‘het keerpunt des geloofs,’ eigenlijk over de betrekking van het geloof op gezag tot eigen-zelfstandige overtuiging, het eerste de eigenschap van den kinderlijken, het laatste van den volwassen leeftijd. Men vindt in dit stukje zeer goede opmerkingen, en wat er ons in behaagt, is dat gematigde, dat ontbreken van den hoogen toon, die niet ten onregte aan velen der moderne theologen te laste gelegd wordt. In dit opzigt moeten we aan de geheele verzameling het regt laten wedervaren, dat die bezadigde toon nagenoeg overal met genoegen door ons is opgemerkt. - Scherer handelt voorts over de vraag: Wat is de Bijbel? en over zijne zoogenoemde ingeving. Dat het mechanische inspiratie-begrip hier onbepaald wordt afgewezen, lijdt wel geenen twijfel. Doch gelijk wel niemand, eenigzins der zake kundig, eene grondige behandeling van het begrip der ‘ingeving’ op ruim 20 bladzijden druks zal verwachten, zoo zij het genoeg te zeggen, dat Scherer den aard en den omvang, benevens de gevolgen van het vraagstuk juist heeft geformuleerd, dat wil zeggen, den weg aangewezen, langs welken de onbevooroordeelde tot een zelfstandig antwoord op de vraag komen kan en moet. Teregt volgt op dit bijzonder helder stukje een van Schwalb over het gezag van den Bijbel, waarin veel van het door Scherer opgemerkte in eenigzins andere bewoordingen herhaald wordt. Dit ontmoet men meer en is even zeer eene schaduwzijde als een onmiddelijk uitvloeisel van het plan om eene bloemlezing te geven van op haar zelve staande verhandelingen. Wij treden in geene bijzonderheden, anders zouden we b.v. vrij wat te opponeren hebben tegen de stelling: ‘Al wie tot de groote godsdienstige maatschappij behoort, die Jezus van Nazareth voor haren stichter erkent, is een christen.’ Het toegeven: Jezus van Nazareth is de stichter des Christendoms, is toch wel iets, waarin zelfs een Jood geen bezwaar behoeft te maken.

Tot de regte kennis en juiste beoordeeling van iedere rigting, bepaald ook op godgeleerd gebied, is het hoogst belangrijk, op te klimmen tot de bronnen waaruit zij haren oorsprong neemt. Gelijk men over de kerkhervorming der zestiende eeuw een geheel nieuw licht ziet opgaan, indien men de ‘Reformatoren vor die Reformation,’ zoo als Ullmann

[p. 484]

hen noemt en met helderen blik monstert, zoo wordt ook de geheele hedendaagsche theologie oneindig duidelijker, als men zijne studie maakt van de mannen, die haar hebben voorbereid. Daarom zijn het zeer belangrijke verhandelingen, die door Lang gegeven worden over Lessing, door Renan over Channing, en door Réville over Parker. De eerste is de uitvoerigste en in ons oog de belangrijkste. De smaakvolle, heldere en voor zijnen tijd allermerkwaardigst vrije Lessing wordt hier zoo naauwkeurig beschouwd als slechts ten gevolge van het ijverig bestuderen zijner werken mogelijk is.

Lessing was geen indifferentist, zooals hem wel eens ten laste is gelegd, maar hij maakte een naauwkeurig onderscheid tusschen twee dingen, in zijnen tijd algemeen verward: de subjective opvatting der waarheid en de objective waarheid zelve. Onzes bedunkens ligt zijne geheele theologie in de bekende vertelling van de drie ringen in zijnen Nathan, die minder door zekere rigting zou zijn veroordeeld, indien deze genoeg ingezien had, dat er het denkbeeld bij ten grondslag ligt, dat toch één ring de ware was. Channing is bij ons meer bekend dan Parker, maar de laatste wordt dan ook ter vergoeding geteekend door de meesterlijke pen van den Rotterdamschen predikant Réville, van wien ook (nadat Tholuck en Hirzel beschouwd zijn als vertegenwoordigers der oude en der nieuwe school) eene voortreffelijke verhandeling het deel besluit. Zij betreft ‘het bovennatuurlijke’ en strekt eigenlijk ter beoordeeling, of wil men, wederlegging van de redevoering, met welke prof. Bois het hoogleeraarambt der godgeleerdheid te Montauban heeft aanvaard. Het zegt niet weinig, als zijn bestrijder van hem getuigt, dat hij in zijne oratie ‘het beste heeft zamengevat, wat men tegenwoordig ten gunste van het bovennatuurlijke kan zeggen.’ Het is ons onmogelijk zonder het schrijven eener geheele verhandeling te treden in eene beoordeeling van dit in zijne soort uitmuntende stuk. Toch gelooven we dat noch Réville noch een der modernen ten aanzien van de wonderen des Bijbels, met name die van Jezus Christus, de klip ontzeild is, die Lessing - zie hier boven - ten aanzien der godsdienstwaarheid in het algemeen heeft weten te vermijden.

Hetgeen in ons oog eene afwijking van de vaste orde der

[p. 485]

dingen schijnt, is het daarom nog niet altijd objectief van de zijde des Scheppers. Al het schermen over wonderen heeft waarlijk wel iets van de fabel - van wien? - in welke een haft, dat eerst na het middaguur geboren werd, de bepaalde onmogelijkheid beweert van het verhaal van een haft dat reeds vroeg in den voormiddag uit den dop was gekomen: dat er in zijne jeugd een tijd was geweest, waarin de zon niet als nu naar den horizon daalde, maar dat zij integendeel hooger klom.

Doch reeds genoeg. In bijzonderheden konden we niet treden, maar moesten ons vergenoegen met algemeene aankondiging. Het Evangelie behoeft geen bedaard onderzoek te schromen; wat meeningen ook de dag aanbrenge en zie verdwijnen: Jezus Christus zelf is gisteren en heden dezelfde en tot in eeuwigheid.

B.