Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

Geschiedenis van de Predikkunde en de Evangelieprediking in de Protestantsche kerk van Nederland, door J. Hartog, Predikant bij de Doopsgezindn gemeente te Zaandam, O.Z. (Te) Amsterdam, (bij) Frederik Muller, 1861. In gr. 8vo. 470 bladz. Prijs ƒ 4,50.

Het is waarlijk niet uit minachting, dat wij de aankondiging van dit merkwaardig boek tot hiertoe hebben uitgesteld. Zoodra het ons door de redactie der Vaderl. Letteroefeningen was toegezonden en wij het met aandacht hadden doorgelezen, besloten wij het terstond aan onze lezers aan te bevelen. Door verschillende omstandigheden, onafhankelijk van onzen wil, werden wij langen tijd verhinderd om dat besluit ten uitvoor te brengen. Men zou dan ook wel volkomen vreem-

[p. 345]

deling op het gebied der theologie moeten zijn om eene ‘Geschiedenis der Predikkunde’ niet met belangstelling te begroeten. Hoe lang en hoe dikwijls is er reeds geklaagd over de leemte in onze godgeleerde literatuur, die Hartog gepoogd heeft aan te vullen. Hij is de eerste, die deze taak op zich heeft genomen, en getuigt die onderneming van zijnen moed, de wijze waarop hij ze heeft volbragt, doet het blijken, dat hij niet onbevoegd of onbekwaam was tot den zwaarwigtigen arbeid. Naar ons oordeel heeft hij een voortreffelijk boek geschreven, dat de opmerkzame overweging verdient van allen, die belang stellen in de ontwikkeling van godsdienst en theologie hier te lande. Wij hadden ons voorgenomen dit gunstig oordeel door de aanwijzing van de lofwaardige kenmerken van dit werk te regtvaardigen; toen ons de recensie in handen kwam door Prof. Prins van Hartog's boek gegeven in de Godgel. Bijdr. Wel verblijdden wij ons toen wij daar door den hoogleeraar ons gevoelen bevestigd zagen, toen wij daar onze meening wedervonden, maar helderder en naauwkeuriger uitgedrukt, dan wij het zouden kunnen doen, maar tevens begrepen wij nu ons voornemen te moeten laten varen, daar wij niet gaarne den schijn zouden op ons laden van den hoogleeraar te hebben nageschreven. Zoo wilden wij dan in dit Tijdschrift alleen een beknopt verslag van het bedoelde werk geven, geloovende dat wij de belangstelling onzer lezers genoegzaam zouden opwekken, indien wij hun eenigzins de methode van den schrijver, de inrigting en de strekking van zijn boek deden kennen. Doch ziet daar kregen wij toevallig het Leeskabinet (N^o. 2. 1862) te zien en vonden daarin eene recensie van Hartog's ‘Geschiedenis,’ onderteekend Galenus; welke niet alleen zeer ongunstig voor het boek klonk en geheel in tegenspraak was met de beoordeeling van Prins; maar, naar ons inzien, zich ook kemerkte door zulke oppervlakkigheid, dat wij er door genoopt werden om de afkeurende beweringen van den heer Galenus eenigzins toe te lichten en naar ons vermogen te weêrleggen. Waren de aanmerkingen, door Galenus gemaakt, juist en gegrond, gewis dan kon er niets tegen zijne veroordeeling van dit werk ingebragt worden, maar nu zij uit de lucht gegrepen zijn en door geen enkel bewijs gestaafd worden, getuigen zij alleen tegen den Recensent, die op

[p. 346]

hoogen toon afkeurt, wat hij de moeite niet beeft genomen naauwkeurig te onderzoeken. Zien wij eens welke gebreken en verkeerdheden hij in het beoordeelde werk heeft opgemerkt. Hartog heeft zijn boek opgedragen aan Prof S. Muller niet alleen om zoo een openbaar bewijs te geven van zijne erkentelijkheid jegens den hoogleeraar, wiens onderwijs hij genoot, maar ook omdat hij dezen eene eerste plaats toekent op het gebied der homiletiek. De heer Galenus heeft daar vrede meê, doch hij twijfelt er aan of Hartog regt had om te beweren, dat ‘allen eenstemmig zijn in die overtuiging’ van Mullers homiletische bekwaamheid. Immers door zulk eene verklaring, zegt hij, ‘anticipeert men op het oordeel van zeer velen, die weinig meer daarvan weten, dan hetgeen de kennismaking van een enkel stukje in dit of dat tijdschrift hun er van overlevert.’ Ziet daar de eerste aanmerking, die wij ons gedrongen vinden tegen te spreken. Is er dan buiten den kring van Prof. Mullers leerlingen niets van hem bekend, als een enkel stukje in dit of dat tijdschrift? Weet de recensent niet eens, dat de hoogleeraar ook een bundel leerredenen heeft uitgegeven? Hartog heeft het toch in dit boek duidelijk genoeg vermeld. (Zie bl. 439, 443). Maar welligt zou zulk een bewijs niet voldoende zijn voor Galenus, immers naar zijn oordeel wordt het meesterschap op homiletisch gebied niet uitgemaakt ‘met karige proeven.’ Muller had zeker een paar honderd preken moeten uitgeven, alvorens hem eenigen lof kon worden toegekend wegens zijn helder inzigt in de eischen der predikkunde. Hoe is het mogelijk in ernst zoo te spreken? Hangt dan de erkentenis der wetenschappelijke bekwaamheid eens auteurs af van de quantiteit en niet alleen van de qualiteit zijner geestes-producten? Geldt hier alleen de spreuk niet: Ex uno disce cet? Van Eck gaf maar tien preken uit en zijn roem was gevestigd, zoo zelfs dat die er niets bij won, toen zijn zoon later een tweede tiental uitgaf.

Doch er is meer. Van het boek zelf zegt Galenus: ‘Hartog levert geene geschiedenis, hij geeft slechts eene oppervlakkige schets.’ Wij verzoeken onze lezers wel op te letten, dat het boek, behalve het register, 463 bladz. in gr. 8vo bevat; dat is dan voor eene schets toch nog al uitvoerig. Maar bovendien wat verstaat de recensent dan wel

[p. 347]

onder geschiedenis? Is dan hier niet de gang der ontwikkeling van prediking en predikkunde aangewezen in tal van voorbeelden, de zamenhang en het verband duidelijk gemaakt van oorzaken en gevolgen, zoodat men in elke periode kan nagaan, waardoor de prediking te dien tijd juist zulk een karakter droeg, en wie en wat er toe hadden meêgewerkt om dat zoo te doen worden? ‘Bovendien,’ zoo gaat Galenus voort, ‘eene geschiedenis dient een pragmatisch karakter te dragen. Welnu gij zoekt dit element in sommige gedeelten van zijn werk te vergeefs.’ Zoo gereedelijk wij den eisch toestemmen, zoo zeer komen wij op tegen de daarbij gevoegde bewering. Wie een zoo kapitaal gebrek aan eene ‘geschiedenis’ toeschrijft, die moet zich de moeite geven om ten minste eenig bewijs bij te brengen. Welke zijn dan toch die ‘sommige gedeelten,’ waarin de pragmatiek vergeten is? Het geheele boek door wordt nevens de voorstelling van wat en hoe er in ons vaderland, in de opvolgende tijdvakken, gepredikt is, telkens de kritiek gevonden van de verschillende theoriën, die op dit gebied hebben geheerscht, met de aanwijzing van het goede zoowel als het kwade aan elke van die eigen. Zoodat de strekking van het werk dan ook, naar ons oordeel, door Prof. Prins zeer teregt wordt geprezen, als: ‘de aanbeveling langs geschiedkundigen weg van de analytisch-synthetische methode.’

Eene andere aanmerking. ‘Voorts is zijn boek onvolledig. Reeds een blik op zijn historisch overzigt (bl. 2-6) bewijst dit, en des noodig zou het ons niet moeijelijk vallen, hem hiervan nader te overtuigen.’ Wij begrijpen niet, hoe iemand er nog aan twijfelen kan of het noodig zij, dergelijke beweringen met bewijzen te staven. Maar wat beteekent de ongemotiveerde aanmerking? Dat in het werk niet alle homiletische producten, sedert de Hervorming, in Nederland, uitgegeven, worden besproken? Dan verwijzen wij ter beantwoording alleen naar hetgeen de auteur zelf zegt (bl. 13): ‘het zal evenmin noodig zijn om het te verdedigen, dat ik niet alle preken in mijne beschouwing opneem. Het is mij vooral te doen om den weg te teekenen, dien de Homiletiek in ons vaderland gegaan is, en wij kunnen de rigting van dien weg wel bepalen en beoordeelen, zonder dat wij rekenschap geven van ieder steentje, dat er een deel van uitmaakt, al vergeten

[p. 348]

wij niet, dat het zijne dienst heeft gedaan in de zamenvoeging van het geheel.’ Wij behoeven daar niets bij te voegen en zijn het ten dezen opzigte volkomen met Hartog eens. 't Zou hem zeker niet moeijelijk zijn gevallen om zijn boek een honderd bladzijden dikker te maken, maar de waarde van zijn werk zou er waarschijnlijk niet door zijn verhoogd.

Verder zegt Galenus: ‘het is niet geoorloofd dezen of genen met eene zinsnede ab zu fertigen, als de discussiën nog niet gesloten zijn, en daarentegen de loftrompet te steken voor iemand of iets, wiens arbeid zich tot een enkel stukje of een paar recensiën bepaalde.’ Men ziet het, de grieve aangaande de opdragt wordt nog eens opgehaald, (het is ook niet aangenaam iemand zoo te hooren prijzen, van wien men zelf eigenlijk niets weet) maar nu in verband met een uitval, die al weder door geen enkel bewijs wordt geregtvaardigd. Wie is toch die ‘deze of gene,’ door Hartog zoo met eene enkele zinsnede ‘abgefertigt? De opmerkzame lezing van het boek had ons tot de meening gebragt, dat het oordeel des schrijvers over personen zoowel als over boeken den lof verdiende van onpartijdigheid, bescheidenheid en vrijmoedigheid; en wij verblijdden ons, toen wij bemerkten dat ook Prof. Prins zoo daarover dacht.

Zietdaar het een en ander opgegeven, waarom wij geen vrede konden hebben met de recensie van den heer Galenus en ons genoopt voelden protest in te leveren tegen zijn afkeurend oordeel. Naar allen schijn heeft de man het boek, waarover hij zoo minachtend spreekt, niet eens gelezen. Wij kunnen ten minste bezwaarlijk geloof slaan aan zijne verklaring, ‘dat hij geen bezwaar zou zien, dit zijn oordeel, des gevorderd, in bijzonderheden te staven.’

Zouden er dan geene gegronde aanmerkingen op deze Geschiedenis der Predikkunde gemaakt kunnen worden? Niemand zeker is dwaas genoeg om zoo iets te beweren. Maar wij moeten bedenken, dat wij hier eene eerste proeve ter beschouwing ontvangen. En wie het waagt zulk eene proeve te leveren en daarbij blijken geeft, dat hij zich niet dan na zorgvuldige, ijverige voorbereiding aan den arbeid heeft gezet, die heeft, dunkt ons, regt op eene naauwkeurige toetsing en billijke waardering van zijn werk. Wij danken den schrijver voor het goede, dat hij ons schonk; voor het merk-

[p. 349]

waardige, dat wij uit zijn boek geleerd hebben, en laten gaarne aan anderen over feilen of gebreken aan te wijzen. Ons zal het genoeg zijn, indien hetgeen wij schreven, bij onze lezers den lust heeft opgewekt, om zelve kennis te maken met dit werk.

R.

V.