Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

[p. 289]

Boekbeschouwing.

Christenen en anti-christenen; iets om naar en voor de waarheid onder beide te verkeeren, door T. Adriani Hoen, Predikant te Woltersum. Te Groningen, bij J.B. Wolters, 1862. In gr. 8vo. 83 blz. Prijs ƒ 0,80.

Dit stukje is geschreven naar aanleiding van eene vraag, op eene der predikanten-vereenigingen opgegeven, ‘op wat wijze men de thans bestaande anti-christelijke dwalingen moet bestrijden.’ De schrijver heeft gepoogd, op die vraag het antwoord te geven, ook om voor zich zelven den strijd dezer dagen over en tegen het Christendom tot meerder klaarheid te brengen, en hij geeft het geschrevene in het licht ten gevolge van het gunstig oordeel van zeker godgeleerd gezelschap waar hij het had voorgedragen, dat het zijn nut kon hebben om zich op het kampveld te oriënteren.

Na opgemerkt te hebben dat het aannemen of verwerpen van leerstellingen niet meer kan worden aangemerkt als het kenmerk van al of niet Christen te zijn, ontwikkelt hij zijne meening, dat men aan het nieuwere rationalisme even weinig het staan op christelijken bodem kan ontzeggen, zoo lang het met al zijne historische bedenkingen en zelfs met zijne twijfelingen aangaande het gezag van Jezu's woorden als zoodanig, Hem verklaart als Heer en Heiland aan te merken en den gekruisigde in zich te laten leven. De Eerw. schrijver wil daarmede niet geacht worden zijn zegel te hechten aan hetgeen de moderne theologie daaromtrent verkondigt, maar beweert en bewijst alleen, dat men behoedzaam moet zijn in het als anti-christelijk veroordeelen van 't geen inderdaad binnen den kring van het christelijke element valt. ‘Men zou,’ zegt hij, ‘zoodoende het Christendom op tamelijk losse schroeven zetten, ja inderdaad van zijn waren grondslag berooven, door het niet den eeuwigen geest van Christus, betuigd van onzen geest, maar de geschiedkundige trouw van een viertal menschen ten grondslag te leggen, wier personen voor een deel en wier bronnen voor een ander deel onbekend zijn, en wier feilbaarheid in geen geval geloochend kan wor-

[p. 290]

den; men zou eerder verdienen wegens anti-christelijke dwaling te worden bestreden, dan zijne tegenstanders. De aard dus dezer quaestie worde slechts erkend. Zij is eene zuiver historische, die alleen door eene steeds herhaalde en beter toegepaste historische kritiek moet worden opgelost, middelerwijl men van weerszijden bovenal voortgaat zich steeds dieper en vollediger van het christelijk leven te laten wijden.’ (bladz. 33.)

Dat schijnt nu alles aannemelijk en het is dat ook in meer dan één opzigt. Maar men vergunne ons toch eene bedenking. In afwachting van de resultaten der historische kritiek beijvert men zich inmiddels op ‘christelijk leven,’ daar immers de praktijk des christendoms hoofdzaak is. Maar wat is, waaruit kent men het ‘christelijke’ des levens? Hoe weet men of eene zekere gemoedsgesteldheid, een zekere zin, geest, al dan niet christelijk zij? Wij hebben er geen denkbeeld van, dat het autwoord anders zou kunnen zijn dan: uit de schriftelijke oorkonden des christendoms, het N.T., hetzij dan dat men al of niet onmiddelijk komt tot het ontwerpen van een beeld, waartoe de trekken worden geleverd door hetgeen dat N.V. aangaande den Christus aanschouwelijk maakt. En - dit moet nog eerst worden uitgemaakt ‘door eene steeds herhaalde en beter toegepaste historische kritiek.’ Het is, als zeide men: begin maar al vast met volgens de wetten van den Nederlandschen staat te leven - welke die wetten zijn, zal u later wel blijken. Of om het nog duidelijker te maken. ‘Gij zijt,’ zoo spreekt naar wij ons voorstellen iemand tot een pas aangestelden ambtenaar, ‘nu geplaatst, en dat wel onder de onmiddelijke bevelen van den minister. Uw belang en pligt brengen mede, dat gij geheel in zijnen geest arbeidt. Hem zelven raadplegen kunt gij niet, want hij is en blijft nog zeer lang afwezig. Maar gij kunt in zijnen geest indringen door het gebruiken van deze portefeuilles met aanschrijvingen, resolutiën, nota's enz. Ik moet u bekennen, dat het gansch niet zeker is, wat daarin van den minister komt en wat niet. Er zijn van tijd tot tijd allerlei ondergeschoven stukken tusschen gelegd. Men houdt zich bezig om door een steeds herhaald en beter toegepast onderzoek uit te maken wat al en wat niet voor de uitdrukking van de bedoeling des ministers moet gehouden

[p. 291]

worden; het kan nog lang duren eer dat is uitgemaakt, maar dat doet er niet toe. Tracht er inmiddels den geest van uwen chef uit te kennen en - want dit is de hoofdzaak, er naar te handelen.’ Zie, ik heb eerbied voor ieders overtuiging, maar 't is mij te hoog, hoe men naar het christelijk levensbeginsel leven kan zoolang de oorkonden verdacht zijn, uit welke men den Christus moet leeren kennen.

Doch wij kunnen het geheele boekje niet doorloopen. Uit volle overtuiging zeggen wij, dat er veel schoons en belangrijks in gevonden wordt; dat de schrijver, ver van de zaak alleen voor de regtbank van het verstand te willen brengen, integendeel het religieuse beginsel regt laat wedervaren, ja aan het verstand alleen, zonder heiligen zin, de bevoegdheid ontzegt om eene goede historische kritiek op de bijbelschriften toe te passen; dat al wat hij zegt in overeenstemming is met zijne woorden: ‘in 't laatste ressort vonnist niet de wetenschap, maar het leven, althans waar 't juist niet anders dan het leven geldt.’ Maar 't is ons op nieuw gebleken, dat men toch eigenlijk zonder het zelf te weten schuldig staat aan petitio principii, wanneer men zijne christelijke overtuiging alleen op zijne subjectiviteit bouwt en den historischen Christus der Evangeliën houdt voor een persoon wiens geschiedenis nog geheel en al moet gereconstrueerd worden, zal zij op genoegzame geloofwaardigheid kunnen aanspraak maken.

Al het besprokene behoort nu nog te huis op christelijk terrein; de schrijver gaat vervolgens over om te ontwikkelen hoe naar zijne wijze van zien de eigenlijke anti-christelijke dwalingen moeten bestreden worden, 't zij komende van den kant der letterkundigen, of der wijsgeeren, of der natuurkundigen. Krachtig en klemmend is wat wordt gezegd tegen het pantheïsmc en het materialisme, en alles zamengenomen is dit stukje - en dat is niet weinig gezegd - eene der allerbeste apologiën, die ons nog ter gunste der moderne theologie onder de oogen gekomen zijn. Indien die theologie, aldus spreekt de Schr. ‘in staat zal zijn om tot zuivering en voltooijing des levens bij te dragen, dan zal zij, naar de mate waarin zij dat doet, hare waarheid bewijzen en een blijvenden invloed hebben. En ik zou zeggen: daar is geen twijfel aan, of zij draagt tot het leven bij. Zij is immers geene theologische gril in 't hoofd van een enkelen uitgebroed, geen

[p. 292]

willekeurig gewrocht van eenige quasi-godgeleerden: zij heeft aanrakingspunten genoeg in de kerk, en in de kerkelijke geschiedenis eene ver teruggaande reeks van veelsoortige voorloopers; zij is ontstaan en maakt zich geldig overal waar over waarheid en christendom wordt nagedacht, ook bij haar tegenstrevers; zij staat in bondgenootschap met groote waarheidsliefde, ruime aanschouwing en diepte van inzigt, zedelijken moed, heiligen ernst, innige betrekking op Christus en eene levende godsvrucht; zij is dan een der vormen waarin zich 't leven der kerk uitspreekt. Al wat echter inderdaad uit het leven ontsproten is, is en blijft eene magt voor het leven. Het ondergaat mogelijk tallooze herscheppingen, maar keert wezentlijk in elke daarvan, en allengs zuiverder, terug, en terwijl het zoo terugkeert, heeft het eenen noodwendigen invloed op de ontwikkeling van dat leven, waarvan het zelf eene uitdrukking is.

‘De moderne theologie moet slechts niet, door den haar geboden tegenstand, tot dogmatisme ontaarden.’ Dezen raad neme zij toch ter harte!