Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

Het leven van Dr. J. van Gilse, eene inleiding tot de uitgave zijner verspreide en nagelaten schriften, door P.J. Veth, Hoogleeraar te Amsterdam. (Te) Amsterdam, (bij) P.N. van Kampen, 1861. In gr. 8vo., 288 blz. Prijs ƒ 2,90.

Indien wij in weinige woorden moesten te kennen geven, welken indruk dit boek op ons heeft gemaakt, wij zouden zeggen: ‘een portret met veel bijwerk.’ Dat het beeld van

[p. 243]

den waardigen van Gilse hier naar waarheid wordt voorgesteld, lijdt dunkt ons geen twijfel, het zal toegestemd worden door allen die het voorregt hadden (wij weten bij ondervinding dat het een voorregt was) persoonlijk met hem bekend te zijn. Maar dat in dit boek veel te lezen staat, wat eigenlijk hier niet gezocht, niet verwacht wordt en zonder schade voor de levensbeschrijving had kunnen weggelaten worden, is, naar ons oordeel, evenmin te loochenen. Het is waar, om een groot man, ja, wij mogen wel in 't algemeen zeggen, om een mensch te leeren kennen en naar waarde te schatten, is het niet genoeg te weten, wat hij gedaan en ondervonden heeft; wij moeten ook de omstandigheden kennen waarin hij verkeerde, ook trachten na te gaan waardoor en hoe hij geworden is, wat hij was, welke bezwaren en belemmeringen hij had te overwinnen, waardoor hij gesteund en aangespoord werd om het standpunt te bereiken, dat hij heeft ingenomen.

De biograaf mag dus dat alles niet voorbijgaan, maar hij heeft daarvan toch alleen melding te maken, in zoo ver het invloed heeft geoefend op de vorming van zijn' held, of noodig is om diens karakter helderder te doen uitkomen. En dit laatste heeft ('t zij zonder aanmatigmg gezegd) professor Veth niet altijd in het oog gehouden. Onze hoofdaanmerking op zijn werk is: het boek is te dik. Het bevat te veel dingen, die hoe wetenswaardig en belangrijk op zich zelve, hier eigenlijk hors d'oeuvre zijn. De soberheid, die den geschiedschrijver betaamt, wordt hier gemist. Van alle zaken waarbij de naam van van Gilse maar genoemd kan worden, vindt men de geschiedenis ab ovo verhaald. Tot staving van het hier gezegde, wijzen wij op de breedvoerige uitweidingen over de opleiding der Doopsgezinde predikers hier te lande vóór de stichting der Amsterdamsche kweekschool en de oprigting der Algemeene Societeit; dit laatste had plaats in 1811, één jaar na van Gilse's geboorte; wat daaraan voorafgegaan was, kon dus geenerlei invloed op hem hebben gehad. Eveneens is het met de geschiedenis van het Seminarium te Amsterdam vóór dat van Gilse daaraan verbonden werd; hoe dat ingerigt was toen van Gilse studeerde, wat en hoe en door wie daar onderwezen werd enz. ja, dat verlangen wij te weten, om te kunnen nagaan,

[p. 244]

wat die stichting den student aanbood en opleveren kon; maar met den voormaligen toestand hebben wij hier niets te doen.

Van Gilse heeft, na den leercursus te Amsterdam voleindigd te hebben, nog een jaar gestudeerd aan de academie te Leiden; reden genoeg voor den biograaf om uitvoerige beelden te schetsen van al de hoogleeraren, die destijds daar de Oostersche letteren en de theologie doceerden. - Van Gilse is mederedacteur van de Gids en meêwerker aan het Woordenboek voor het Christelijk gezin geweest; zietdaar de aanleiding voor prof. Veth om met vele woorden over den aard en de geschiedenis van die werken uit te weiden.

Wij herhalen het er is veel bijwerk op de schilderij gebragt, waarschijnlijk met de goede bedoeling om daardoor het portret zelf beter te doen uitkomen. En ons dunkt, dat was voor van Gilse niet noodig. Om hem te doen hoogachten als mensch en als geleerde, is het genoeg hem eenvoudig te doen kennen gelijk hij was; zijn beeld moet op elken onbevooroordeelden aanschouwer een gunstigen indruk maken.

De aanmerking, die wij ons verpligt achtten te maken, heeft ons echter niet belet het werk met zeer groot genoegen te doorlezen, veel schoons en prijzenswaardigs daarin op te merken. Het boek is con amore geschreven, men gevoelt bij de lezing dat Veth wenschte de nagedachtenis van zijn' hooggeschatten vriend te vereeren; met groote ingenomenheid, ja niet zonder dankbaarbeid spreekt hij van hetgeen hij in den omgang met van Gilse genoten heeft. En gewis zoo iemand hij was bevoegd om ons den man te doen kennen, met wien hij vele jaren vertrouwelijk verkeerde, met wien hij in menig opzigt sympathiseerde. Waar hij spreekt van van Gilse's werkzaamheid als geleerde, geeft hij geene dorre lijst der geschriften van zijne hand, maar wijst scherpzinnig opmerkende, vooral op datgene wat het eigenaardige, het kenmerkende van den arbeid dezes geleerden was, toont in welke verhouding v.G. stond tot de verschillende rigtingen der wetenschap zijner dagen, waardoor hij zich onderscheidde van de andere godgeleerden onder zijne tijdgenooten. En plaatst hij alzoo de groote verdiensten van zijn overleden vriend in helder licht; hij schroomt ook niet

[p. 245]

aanmerkingen te maken op hetgeen in zijn oog minder juist, of niet goed te keuren is. En gewis zulk eene onpartijdige, eerlijke beoordeeling past voor den man, die zelf zijn gansche leven door heeft getoond, dat hij zocht naar waarheid, dat hij de waarheid wilde handhaven en verdedigen, zonder te vragen of hij alzoo ook iemand kwetsen of ergeren zou, of hij ook zich zelven onaangenaamheden zou berokkenen. Zoo iemand, van Gilse had le courage de son opinion, maar die opinie was ook geene vlugtige meening, maar het resultaat van grondig onderzoek, van rijp beraad en zorgvuldige overweging. Hij wist van geen schikken of plooijen, rondborstig en eenvoudig sprak hij de waarheid. Hij was van een echt ridderlijk karakter.

Belangrijk achten wij inzonderheid ook die bladzijden van dit werk, waarop van Gilse ons wordt voorgesteld in zijne verhouding tot ambtgenooten en leerlingen, tot vrienden en bloedverwanten. Wie den man niet heeft gekend dan uit zijne geschriften, zal zich verwonderen over hetgeen hem hier wordt meêgedeeld. Den barren criticus, wiens afkourend oordeel meestal in zoo scherpe woorden was vervat, vindt gij hier als den belangstellenden, welwillenden vriend, den hulpvaardigen leermeester, den gullen, vrolijken gezelschapper, den teederen echtgenoot en vader. En hier is elke trek aan de natuur ontleend, hier is geen zweem van overdrijving, het beeld gelijkt sprekend. - Ja hij was achtens- maar niet minder beminnens-waardig. Zijn naam moet steeds met eere vermeld worden in de geschiedenis der theologen, de roem zijner geleerdheid zal niet vergaan; maar bovendien zal zijne nagedachtenis in zegening blijven bij velen, bij allen die zijnen omgang en zijne vriendschap hebben genoten. Moge het werk van den hoogleeraar Veth strekken om de herinnering aan van Gilse levendig te houden, om velen die hem niet van nabij kenden, juister over hem te doen oordeelen.

V