Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1862

[p. 1]

Boekbeschouwing.

Preekproeven van C.G. Slotemaker, te Cats. (Te) Middelburg, (bij) J.C.W. Altorffer, 1861. In post 8vo., 132 bladz. Prijs ƒ 0.90.

Wat kan de bedoeling geweest zijn van den auteur met de uitgave van dit werkje? Hij zelf geeft geen woord tot verklaring, daar hij zijn boek zonder voorrede in het licht heeft gezonden; en de vrij onbepaalde titel verschaft ook niet veel opheldering. Preekproeven - het is een zeer leelijk woord en wij twijfelen er sterk aan of het zuiver Hollandsch kan heeten; - maar bovendien, wat wil dat zeggen? Moeten wij uit dit boekje leeren, hoe er te Cats gepreekt wordt; of hoe da. Slotemaker preekt? Ons dunkt dat het publiek daarbij al zeer weinig belang heeft. Het aanhangsel proeven belet ons te gelooven, dat de auteur zijne preken als modellen wil beschouwd hebben. Wij weten dus geene betere onderstelling dan deze, dat de heer Slotemaker, begrijpende dat zijne manier van preken niet de gewone is, die manier aan het oordeel des publieks heeft overgegeven; welligt ook met het doel om zelf zijn voordeel te doen met de aanmerkingen, die op zijn werk gemaakt zullen worden. - Is deze onderstelling juist, dan moet eene vrije, ernstige en onpartijdige kritiek den schrijver aangenaam zijn. Wij hopen dat deze eigenschappen niet geheel ontbreken aan onze aankondiging.

Wij willen, liever dan al de zeven redenen uit het bundeltje achtervolgens stuk voor stuk te beschouwen, datgene waardoor zij onderscheiden zijn van de meeste preken, die tegenwoordig gedrukt worden, datgene wat het kanselwerk des heeren Slotemaker kenmerkt, pogen in het licht te stellen. Het eerste, wat den lezer terstond bij het doorbladeren duidelijk wordt, is dat ds. Slotemaker een ijverig aanhanger en voorstander is van de moderne theologie. Om deze reden echter zullen wij zijn werk evenmin prijzen als laken. Het is natuurlijk dat ieder leeraar het evangelie verkondigt naar

[p. 2]

zijne opvatting, dat ieder zijne denkbeelden voor de ware houdt en daarom wenscht aan te bevelen en voort te planten; dat is een pligt waaraan niemand zich kan onttrekken zonder tegen zijn eigen geweten te handelen. ‘Wij gelooven, daarom spreken wij;’ moet de regel zijn voor elken prediker.

Bovendien de waarde der leerredenen wordt in geenen deele bepaald door de theologische rigting, die de prediker aanhangt; bij orthodoxen en liberalen (in den gebruikelijken zin der woorden) zijn evenzeer zoowel uitstekende predikers als ook minder begaafden. Daarom alleen in de eischen der homiletiek mogen wij den maatstaf zoeken ter beoordeeling van hetgeen op dit gebied geleverd wordt. Dien maatstaf willen wij dan ook aanleggen.

Vooreerst dan komt ons het voorschrift in de gedachten, dat elke preek een tekst moet hebben. Dat wil zeggen, niet maar: dat er een uitspraak der H.S. boven geplaatst wordt, maar dat het onderwerp, in de preek behandeld, uit den tekst moet ontleend zijn; zoodat de tekst als het ware, gelijk professor Muurling het zoo juist uitdrukt, de wortel is waaruit de gansche preek als een boom opwast. Alleen wie dit vereischte in het oog boudt, zal bijbelsch of evangelisch, dat is goed kunnen preken. Naar ons bescheiden oordeel heeft de heer Slotemaker daaraan niet voldaan. 't Komt ons voor dat hij de onderwerpen door hem behandeld niet aan de teksten ontleend, maar teksten voor die onderwerpen gezocht heeft. Hij had, dunkt ons, wel zoo goed, misschien beter, zonder tekst kunnen spreken. Natuurlijk geldt deze aanmerking van de eene preek meer dan van de andere; dat ze evenwel niet ongegrond is, willen wij trachten te bewijzen door het een en ander meê te deelen uit de eerste preek. Het opschrift luidt: een woord van Gods welbehagen. Dat is zeker tamelijk algemeen en onbepaald. Het doel van den spreker is aan te toonen, dat God een welbehagen heeft in de menschen. Met dat oogmerk nu kiest hij tot tekst Jesaia XL: 5-9. Na zeer breedvoerig over de eigenlijke beteekenis dezer woorden te hebben gesproken, waarbij hij twee verschillende verklaringen opgeeft en als minder juist verwerpt, verklaart hij ze op zijne wijze. Ofschoon wij ons niet met de uitlegging van Slotemaker kunnen vereenigen, maar de voorkeur blijven geven aan die.

[p. 3]

van Knobel bijv., willen wij daarover niet twisten; maar vragen alleen, wat hem regt geeft om ‘het woord onzes Gods,’ d.i. de belofte der vrijmaking Israëls uit de slavernij zoo te generaliseren, ja wij zouden zeggen; te verwateren; dat het wordt het woord van Gods welbehagen in menschen. Wil hij dat onderwerp bepreken, goed; maar is er dan geen teks te vinden die daarvoor beter past? De geheele tekstverklaring, die verscheidene bladzijden beslaat, staat nu niet dan in los en verwijderd verband met het eigenlijk thema. Dat kunnen wij niet goedkeuren. Daarenboven zoo wordt de noodzakelijke eenheid, die in geene redenering ontbreken mag, gemist. En hiermede hebben wij reeds een tweede vereischte genoemd, waaraan in de preken van Slotemaker niet wordt voldaan. Wij kunnen nu ook onze aanmerking regtvaardigen door te wijzen op de eerste leerrede uit het bundeltje. Wie zou toch, als hij dezen tekst hoort aflezen, verwachten dat er o.a. zal gesproken worden van de bewijzen voor het bestaan van God? - Dat gebrek aan eenheid vermoeit de hoorders en brengt hen ligt in verwarring. - Maar wij gelooven dat ds. Slotemaker over het algemeen niet zeer veel heeft gedacht aan de vatbaarheid zijner hoorders; want schoon wij gaarne bekennen volkomen onbekend te zijn met de gemeente te Cats, durven wij toch betwijfelen of er daar velen zijn, in staat om den leeraar te volgen en te begrijpen als hij hun de denkbeelden der moderne theologie voorhoudt en aanbeveelt. - Eindelijk onze laatste bedenking - zij betreft den stijl. Wij zijn nog niet zoo doordrongen van afkeer tegen den ‘preektoon’, om nu platte uitdrukkingen en triviale spreekwijzen in eene leerrede goed te keuren. Met Tiele (zie zijn opstel over J.H. van der Palm, in den Spectator) verlangen wij dat de taal der leerrede gemeenzaam zij, maar gezuiverd, de taal des dagelijkschen levens, maar veredeld; en daarom stuitten ons uitdrukkingen als: ‘ik geloof wel dat wij hem maar hadden geraden wat water in zijn wijn te doen, wat te plooijen en te schikken, ook om de kerk bij elkander te houden. Maar Paulus zou ons hebben zien aankomen met zulke voorzigtigheidsmaatregelen’ (p. 81). - Of ook: ‘daarom kon Jezus getuigen - - van den Vader te worden lief gehad’ (p. 46) enz.

[p. 4]

Nog iets. Waarom heeft onze auteur de gewone benaming leerredenen niet aan zijn werk gegeven? Wie ook iets tegen dien naam mag hebben; Slotemaker moest dien, dunkt ons, erkennen als den meest geschikte voor zijne toespraken; bij hem staat wel degelijk het leerend element op den voorgrond. Het oratorische ontbreekt in zijne preken bijna geheel, zoo zelfs dat men ze niet geheel on juist godgeleerde verhandelingen zou kunnen noemen. Ziet daar de aanmerkingen die wij ons verpligt gevoelen op dit bundeltje te maken. Wij houden het er voor, dat de aangewezen gebreken alle ontspringen uit dezelfde bron; namelijk dat de prediker zich niet genoegzaam bewust is gebleven van het doel, waarmeê de evangeliedienaar optreedt voor zijne gemeente; dat hij te veel getracht heeft zijne godgelee rde begrippen duidelijk en als gegrond aan zijne hoorders voor te stellen en te verdedigen tegen de gevoelens van andersdenkende n. Van daar dat hij heeft moeten zoeken naar teksten, waaraan het vooraf bepaald onderwerp kon worden vastgeknoopt. Van daar dat hij zich, niet zonder zelfbehagen, meer dan eens een liberaal godgeleerde noemt en zoo sterk drukt op het onderscheid tusschen zijne denkbeelden en die van anderen.

Ons oordeel over deze ‘preekproeven’ is dus niet gunstig. Zij kunnen niet aangemerkt worden als voorbeelden ter aanwijzing hoe een modern theoloog preken moet; doch de heer Slotemaker heeft ook zeker de pretensie niet, ze daarvoor uit te geven. Immers hij kan niet onbekend zijn met wat op dit gebied voortreffelijks geleverd is, bijv. om eenige vaderlandsche coryphaeën der moderne theologie te noemen, door Scholten, Hoekstra, Rauwenhoff e.a. Evenwel meene niemand, dat wij deze proeven als geheel mislukt beschouwen. Integendeel wij geven gaarne de verzekering dat wie deze preken met aandacht leest, daarin veel goeds zal opmerken; dat menigeen door de lezing zal opgewekt worden om zijne eigene overtuiging aangaande zoovele hoogst gewigtige waarheden des Christendoms nog eens te onderzoeken en te toetsen; dat zoo het boekje zeer nuttig werken kan en bijdragen tot verspreiding van licht en waarheid. Slotemaker zelf is er verre af geloof te vragen op zijn woord, hij wil juist zijne hoorders, en nu ook zijne lezers, aansporen tot zelfstandig onderzoek, opdat hun geloof ruste op

[p. 5]

eigen, innige overtuiging. Die poging juichen wij van ganscher harte toe, en vurig wenschen wij dat ze niet vruchteloos blijve! Daarom bevelen wij deze preken aan bijzonder aan hen, die het woord des apostels in gedachtenis houden en behartigen: ‘Als tot verstandigen spreek ik, oordeelt gij lieden, wat ik zeg.’

R.

V.