Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1861

[p. 549]

Bijdrage tot de kennis van de sterfte der gemeente Goes, en van den gemiddelden en waarschijnlijken levensduur harer inwoners, gedurende het 30jarige tijdvak 1830-1859, door Dr. K. Broes van Dort, te Goes. (Te) Goes, (bij) L. de Fouw, 1861. In gr. 8vo., 91 bladz. Prijs ƒ 1,25.

Wij zijn geene groote beminnaars van statistiek of statistieke opgaven, al is het ook dat in vele gevallen alleen ‘de cijfers spreken.’ Het kon dus niet anders of reeds de titel van het bovenstaand boekske maakte juist op ons geen zeer aangenamen indruk en vooral omdat wij meenden dat het geheel van plaatselijken aard was, waarbij onwillekeurig de gedachte in ons oprees, hoe men een werkje als het onderhavige voor het algemeen publiek verkrijgbaar kon stellen, met het oog op het debiet dat daaraan ongetwijfeld moest ten deel vallen. Toen wij echter op de boekverkoo-persfactuur, die er hoogstwaarschijnlijk bij het terug zenden aan den uitgever, in was blijven liggen, wat juist niet van accuratesse getuigt, de woorden aantroffen: ‘gelieve dit vooral te presenteren aan directeuren van geneeskundige leesgezelschappen en liefhebbers (zegge liefhebbers!) van dergelijke statistieke berekeningen en niet op zijde te leggen in het ideê (lees: idee) dat het te plaatselijk is’ werd onze antipathie min of meer geneutraliseerd en we begonnen het werkje eerst vlugtig in te zien en daarna met ernst te lezen en te overdenken. En nu het resultaat onzer overdenking! Dé schrijver, toont iemand te zijn, die met volhardenden ijver, het veld der statistiek bearbeid heeft, maar op eene geheel andere, veel aanlokkelijker wijze, dan de doorgaans ijskoude statistici, waarvan het woord alleen u eene rilling door de leden jaagt, neen onze S. heeft in dit opzigt de zaak beter begrepen en zoo hebben wij ons ook altijd de statistiek voorgesteld, men moet er bij redeneren, men moet zich zooveel mogelijk verklaring geven van het ‘hoe’ en ‘waarom,’ zonder dát heeft de statistiek niet meer waarde, dan de optelling van feiten in een zeker verband gebragt, hetgeen even doelloos is als de berekening van dien Engelschman, die precies het aantal hoofdharen van een normaal mensch heeft opgegeven en er gerust had kunnen bijvoegen: ‘die het niet gelooven wil, kan het natellen!’ Dat is

[p. 550]

volstrekt het denkbeeld der statistiek niet. Naar onze meening en de geachte S. heeft ons hierin versterkt, bestaat het doel alleen hierin, dat men daardoor met meerdere of mindere juistheid tot het voor of tegen van daadzaken besluiten kan. Wat waarde toch zou het gehad hebben, als de heer B.v.D. ons alleen de huwelijks-, geboorte- of sterftelijsten zijner woonplaats ter aanschouwing gegeven had, die ieder belanghebbende overigens wel aan het bureau van den burgerlijken stand ter inzage ontvangen kan; wat nut zou het hebben, indien we in bovengenoemde bijdragen alleen lezen, dat de Bleekstraat en Koningstraat, gedurende de laatste 10 jaren, geene sterfgevallen en daarentegen de Blaauwe-steen en Agnesgang eene sterfteverhouding van 1 op de 18 levenden hebben opgeleverd, ‘men moet’ (om de woorden van een uitstekend geleerde in zijne bijdrage over huwelijken tusschen bloedverwanten aan te halen uit het Tijdschrift van geneeskunde) ‘men moet waarborgen hebben tegen de bijzondere kunstvaardigheid in het groeperen der cijfers’ en verder: ‘ik geloof dat men als in zoo menig punt van statistiek in dezen niet zoo zeer zal moeten tellen als wel wegen.’

En juist dat wegen heeft onze Schr. gedaan. Zijne algemeene beschouwingen vooral op bldz. 58, § 7, toonen aan hoe ferm hij der zake kundig is, en ofschoon daarin veel is vervat wat ook reeds als zoodanig door anderen erkend is, is het toch niet overbodig dat hierop voortdurend de aandacht gevestigd blijft en de gemeentebesturen zouden wèl doen, zich dit werkje aan te schaffen, om zich de wenken daarin aangewezen, met het oog op de ‘bonne hygiène publique’ ten nutte te maken, want niettegenstaande wij gelooven, dat Goes en misschien meer streken in Zeeland de ongunstigste resultaten opleveren, weten wij toch, hoe veel verbeteringen er deswegens ook tot stand gebragt mogen worden, dat het in onze groote steden nog veel te wenschen over laat, en wij gelooven zeker en bepaald, dat indien de statistiek van zulke groote opeenhoopingen van menschen, in steden als Amsterdam en Rotterdam gebaseerd ware op dezelfde fundamenten, als waarop de S. gebouwd heeft, men ook tot andere eind-resultaten zou gekomen zijn. Als bronnen van luchtbederf in Goes, die ook voor andere

[p. 551]

steden in aanmerking kunnen komen, noemt de S. de ten Z. en Z.W. van de stad gelegene zoogenaamde Poel; de fabrijken worden in de tweede plaats genoemd en wel bepaaldelijk de gas- en garancine-fabrieken, die hun stinkend water in de stadsgrachten laten loopen en waarover men ook in Rotterdam herhaaldelijk in de dagbladen klaagt.

Dat dit op de gezondheid een nadeeligen invloed uitoefent en het cijfer der sterfteverhouding doet klimmen, behoeft geen betoog. Wij zeggen het den S. na: ‘Wij kunnen den wensch niet onderdrukken, dat zoowel ons stedelijk bestuur als onze industriëlen zich steeds het motto zullen herinneren, geplaatst aan het hoofd van Dr. Ali Cohen's werkje: ‘Over algemeene gezondheid en fabriek-nijverheid.’ ‘Oui sans doute...l'industrie doit être libre, mais sous la condition expresse de ne point nuire à autrui.’

Verder noemt de S. het stelsel van privaten, urinoirs, riolen en goten, alsmede de varkenshokken en mestvaalten binnen de bebouwde kom der gemeente, en wij moeten dan ook volmondig toestemmen, dat de gemeentebesturen over het algemeen hierin, wat al te nonchalant te werk gaan en daarop te weinig toezigt houden, en zij zijn het vooral, die het door den S. aangehaalde versje van den predikant W. Sluiter te Eibergen, in den jare 1608 op zich toepasselijk maken, dat luidt:

‘Of daer de straten dan vol drek zijn,
Of daer de poorten maar een hek zijn,
Of bij elck huys een mestvaelt is,
Wat geeft mij dat voor hindernis!’

Bijzonder belangrijk is vooral het gedeelte dat handelt over het voedsel en de verschillende wijzen van voeding, die tot eenen meerderen of minderen gezondheidstoestand aanleiding geven. Ook hierin geeft de geleerde S. blijken van groote belezenheid en naauwgezet onderzoek, en ook al wêer hierin, vergenoegt hij zich niet enkel en alleen met de hem verstrekte statistische opgaven, maar trekt er resultaten uit, die wel der overweging waardig zijn. Gaarne, van harte gaarne, zouden wij hiervan eenige citaten willen mededeelen, de beperkte ruimte waarover wij echter mogen beschikken, laat zulks niet toe; genoeg zij het daarom, dat wij het belangstellende publiek

[p. 552]

de gemeentebesturen en respectieve leden van den gemeenteraad aansporen kennis te nemen van dit werkje, dat waarlijk niet zoo topographisch is als men wel zou meenen. Ref. bekent gaarne zijne dwaling te hebben ingezien en zich door de loffelijke bewerking van den S. eenigermate met de statistieke wetenschap verzoend te hebben. Waarom zou men ook in proza geen poëet kunnen zijn? De S. althans heeft een verwarmenden gloed over de ijskoude statistiek gebragt!

Weinig aanmerkingen hebben wij ten slotte op zijn werk.

De correctie is vrij goed, de interpunctie zeer juist; hier en daar treffen wij alleen woorden aan als tijphus, hijgiène en andere meer, die van Griekschen oorsprong, en als zoodanig dus met eene y behoorden geschreven te worden. De uitgave van het werkje, dat bovendien nog 5 uitslaande tabellen bevat, verdient allezins onze goedkeuring, vooral ook daar het bij min-kostbaarheid goed en degelijk is uitgevoerd.

Jesse.