Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1860

[p. 305]

Kijkjes in de Dierenwereld, door een kweekeling van den Schoolmeester. Te Amsterdam, bij P.M. van der Made. 1860.

Er zijn, gelijk in de kunst, zoo ook in de literatuur, eigenaardige genres, die zoo geheel zamenhangen met en uitvloeisels zijn van de individualiteit des kunstenaars, dat iedere poging tot navolging noodwendig schipbreuk lijden moet. En toch zijn het juist deze bij uitnemendheid individuële scheppingen, die, in den regel, het meest tot navolging prikkelen. Zou de reden van dit verschijnsel wel moeilijk te vinden zijn? Zou ze niet hierin moeten gezocht worden, dat in de scheppingen van een zelfstandigen geest, eene oorspronkelijkheid, eene frischheid spreekt, die aantrekt en boeit en lokt tot den wedstrijd? En aan dien wedstrijd waagt men zich zoo ligt, wanende het geheim des meesters betrapt te hebben, wanneer men hem eenige zijner handgrepen heeft afgezien. Is het wonder, dat de uitkomst, in de meeste gevallen, eene droevige is?

Eigenaardig en in hooge mate subjektief, mag wel het bekende genre van den Schoolmeester heeten. Het is een genre dat een geheel bijzonder talent, eene geheel bijzondere rigting en ontwikkeling des geestes vordert; een genre, dat al zijne verdiensten ontleent aan zulke fijne, zulke bij uitnemendheid individuële en karakteristieke schakeringen en nuancen in des menschen wijze van zien, van denken en gevoelen, dat alleen iemand, in allen deele aan den Schoolmeester gelijk, zonder gevaar diens voetstappen drukken kan. Bij dergelijke teekeningen komt het niet op breede behandeling, op grootsche opvatting aan, maar hangt alles af van de vlugtige, schijnbaar-losse, fijne trekken, en de hand die niet van de natuur de gave ontving om deze trekken alzoo te malen, zal die door oefening nooit eigen worden. De schetsen van den Schoolmeester - ze schijnen zoo gemakkelijk na te bootsen: wie toch kan niet, à propos van een of ander dier b.v., een handvol aardigheden en dwaasheden bijeen zamelen; wie kan geen verzen schrijven in dien vorm, ontslagen van schier alle banden der lastige prosodie? Beproef het, en zie wat er van uw werk wordt. Of liever, zoo gij wijs zijt, beproef het niet; want er zijn tien kansen tegen een dat uwe proef mislukken zal. - Een

[p. 306]

kweekeling van den Schoolmeester heeft zich aan de proef gewaagd, en de lezing van zijn boekjen gaf ons deze opmerkingen in de pen. Deze kweekeling noemt zijne gedichtjens zeer nederig: rijmpjens, opwellingen, ingevingen van 't oogenblik, luchtige invallen en plotselinge uitstortingen; als uit de pen gerold. ‘Onze Schoolmeester bij uitnemendheid - voegt hij er bij - heeft mij hier en daar den weg leeren kennen, dien men bij dit stukwerk behoort te volgen.’ Het doet mij leed, te moeten betuigen dat deze kweekeling - die gewis zich zelven dezen rang heeft toegekend - den weg van den Schoolmeester ‘bij uitnemendheid’ zeer onvolkomen gevolgd heeft. Onder zijne vijftien dierenportretten is er, naar mijne meening, niet een, dat met die van den Schoolmeester wedijveren kan. Zij hebben, ja, een faux air de famille, dat u, bij het eerste gezigt, aan wezenlijke verwantschap zou doen gelooven; doch, nader bij tredende, ontdekt gij alras, dat deze gelijkenis slechts in algemeene hoofdtrekken, in zekere uiterlijkheden bestaat, maar dat gij hier al die fijne trekken, die geestige schakeringen, dat fantastisch-geniaal spel van licht en bruin mist, waarin juist de verdienste van den Schoolmeester-schilder bestaat. Om deze meening volkomen te staven en te motiveren zou het noodig zijn, bijna alle gedichten te ontleden en met die van den Schoolmeester te vergelijken. Een lastig werk, waarvoor hier alle gelegenheid ontbreekt. En dan nog - dat eigenaardige waarvan wij spreken, dat onnoembare, dat bijna etherische, - het ligt zoo dikwijls in één woord, ééne uitdrukking, ééne naauw merkbare wending; het zijn de toetsen van de meesterhand, die gevoeld, maar niet ontleed kunnen worden. Wanneer gij de twee schilderijen met elkander vergelijkt, blijft u de indruk dat de eene, in vele opzigten, eene mislukte kopij van de andere mag genoemd worden; dat deze kweekeling wel dikwijls des meesters handgrepen heeft afgezien, maar dat des meesters kunst - de onmededeelbare - hem doorgaans vreemd bleef. De scherts van den meester is luchtig en wild, fantastisch en onbeteugeld, doch altijd - immers bijna altijd - geestig, bevallig en kiesch; die van den leerling is dikwijls wat zwaar, te vasthoudend aan één denkbeeld, te systematisch in hare sprongen, en, wat erger is, vaak grof en onkiesch.

[p. 307]

Er komen in deze gedichten woorden, uitdrukkingen, gezegden, zinspelingen voor, die haast aan de straattaal herinneren, en die men bij den Schoolmeester wel vergeefs zoeken zal. Ten bewijze beroepen wij ons op beider gedichten op de kat, waarin door beiden hetzelfde teedere onderwerp van der katten minnarij wordt behandeld; men zie hoe verschillend. Ook het vers op de vloo gaat aan hetzelfde euvel mank, dat evenmin aan andere verzen vreemd bleef. Dit is eene groote fout; nog minder, omdat in dezen gezondigd wordt tegen den kieschen smaak van een beschaafd publiek - hoezeer ook dit afkeuring verdient - maar vooral ook, omdat zoo doende de geestigheid dezer poëzij wordt overgebragt op een terrein, waar de toegang geopend is aan allerlei vreemde, onreine elementen, waarmede echte humor en ware geestigheid onbestaanbaar zijn. Wij weten dat scherts en humor groote vrijheid hebben en ver mogen gaan, zelfs op het gebied van het zeer intime leven, maar dan vooral is het dubbel noodig dat eene welgeoefende, ligt zwevende hand de stift voere, en dat een kiesch, fijn-esthetisch gevoel deze hand besture. Alles hangt hier van de wijze van behandelen af; wee hem, die in ruwe, grove trekken schildert, waar luchtige toetsen vereischt worden en zooveel meer zeggen. Deze kunst verstaat de kweekeling van den Schoolmeester niet; waar deze zich vergenoegt met een woord, hoogstens een vlugtigen wenk, en voorbij gaat, blijft gene staan, verhaalt uitvoerig en in al zijne kleuren wat hij ziet, laat den geest vervliegen en behoudt alleen den ruwen physieken vorm. - Van vorm gesproken - ook in den vorm der verzen is de kweekeling nog zeer zijns meesters mindere; de vrijheid van dezen ontaardt bij hem dikwijls in slordigheid en losbandigheid.

Ons oordeel over dit boekje was niet gunstig. De ons onbekende schrijver zegt, dat deze gedichten zijne eerstelingen niet zijn, en hoopt dat zij ook niet zijn zwanenzang, mogen wezen. Wij weten niet, op welk gebied der poëzij de dichter zich in zijne eerstelingen bewogen heeft; wij zouden hem echter aanraden, bij het aanheffen van zijn zwanenzang een anderen toon aan te slaan, dan dien wij thans hoorden. Het boekjen van den Schoolmeester heeft onze literatuur werkelijk verrijkt, met een in zijn genre eenig

[p. 308]

voortbrengsel; liefst zouden wij wenschen, dat het ook voorloopig eenig bleef, zonder mededinger of navolger: er is zeer groot gevaar, dat schier allen die voor de magtige verzoeking tot navolging bezwijken, in hunne poging zullen te kort schieten. Dat ieder, in wien de begeerte mogt ontwaken om dezen gevaarlijken weg te betreden, zich zelven ernstig beproeve; en, zoo hij niet ten volle van zijne roeping verzekerd is, een ander en veiliger pad kieze, waar hij beter gelegenheid zal vinden, om de hem geschonken gave natuurlijk en zelfstandig te ontwikkelen en te gebruiken.