Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

[p. 745]

Verhandeling over de Kol- of Heksekringen, ook wel Tooverkringen genaamd. Door Dr. R. Westerhoff. Groningen, Erven C.M. van Bolhuis Hoitsema. 1859. In gr. 8vo. VI en 66 bl. f : - 60.

Onder dezen titel heeft Dr. westerhoff eene Verhandeling uitgegeven, die hij den 2^den Februarij 1854 hield in de vergadering van het Genootschap ter Bevordering der Natuurkundige Wetenschappen te Groningen. Wat hem aanleiding gaf, deze Verhandeling te doen drukken, deelt hij in het ‘Aan den lezer!’ dat voorafgaat, mede. Het was vooral omdat het hem - na de vervulling der leesbeurt nog duidelijker dan vroeger - gebleken was, ‘dat slechts enkelen deze groene gras- en paddestoelen-cirkels opgemerkt hadden en kenden.’ In den Tijdspiegel voor 1858 was in een levensberigt van william hyde wollaston - den eerste, die van dit verschijnsel eene op redelijke gronden steunende verklaring had gegeven - beweerd, dat er in ons land weinigen zijn, die ze niet nu en dan hebben opgemerkt. De Schr. had daarentegen slechts zeer weinigen leeren kennen, die met het bestaan der heksenkringen bekend waren, ‘en zelfs menig uitstekend geleerde, van wien men dit niet verwacht zou hebben, aangetroffen, die openhartig verklaarde, dat hij met dit verschijnsel ten eenenmale onbekend was.’

Van deze heksekringen onderscheidt w. een zestal verschillende soorten, die hij beschrijft, met opgave van die plaatsen, waar ze door hem of door anderen waargenomen zijn. Hoewel die indeeling mij toeschijnt wel gegronde aanmerkingen toe te laten, onthoud ik mij echter daarvan, omdat de Schr. waarschijnlijk niet streng zal staan op het beginsel dat hij daarbij meende te moeten volgen. Ook schijnt de orde waarin die verschillende soorten na elkander beschreven worden, niet zeer geleidelijk, maar ook dàt nader aan te wijzen, zou tot al te groote uitvoerigheid van deze aankondiging leiden, en we gaan dus even als de Schr. spoedig over tot de beschouwing der meest algemeen voorkomende - zijne derde - soort van heksekringen.

Deze soort van heksekringen, in het oog springende door een ring van hoogstaand, levendig groen gras, dat eene plek met gewoon gras begroeid, omgeeft, ontstaat door paddestoe-

[p. 746]

len, die men op zekere tijden van het jaar een kring om den zoom van hoog gras ziet vormen. Jaarlijks wordt die kring grooter, doordat de paddestoelen telkens verder naar buiten groeijen. Daarbij neemt dan weder hoog gras de plaats in, waar ten vorigen jare de krans van paddestoelen gevonden werd. Dat werkelijk de paddestoelen de oorzaak dezer heksekringen zijn, blijkt daaruit dat, wanneer men deze telkens wegmaait, voordat zij hunne - alleen met het microscoop zigtbare - zaden hebben kunnen uitstrooijen, de kring verdwijnt. Zóó ook wanneer men uit een gedeelte van den kring de paddestoelen wegneemt, is ten volgenden jare de kring op die plaats open. Zoover het verschijnsel, waarover allen het eens zijn. Niet zoo eenstemmig denkt men over de verklaring daarvan, dat de paddestoelen hier altijd, nadat zij als uit een middelpunt, b.v. van eene moederplant voortgekomen zijn, zich steeds verder van dat middelpunt verwijderen, in dier voege namelijk, dat zij op de plek waar zij eens groeiden, niet meer opkomen. Ook de zoom van donker groen gras, die telkens opkomt waar ten vorige jare de kring van paddestoelen groeide, levert voor de verklaring moeijelijkheden op. In vroegeren tijd schreef men, zooals de naam reeds aanduidt, deze kringen toe aan de dansen van heksen, elfen, enz. Als zoodanig maakt ook shakespeare op twee plaatsen, die de Schr. aanhaalt, gewag daarvan; de krans van paddestoelen was hem bekend; ze behooren mede tot het gebied der sage. In latere tijden heeft men een meer natuurlijken grond van verklaring voor het verschijnsel gezocht, en wollaston meende, dat deze hierin gelegen was, dat de paddestoelen bij haren groei zeer spoedig den grond uitputten, en dus niet weder opkomen op eene plek waar ze het vorige jaar groeiden. Zij zouden bij de langzame ontbinding den grond bemesten en alzoo aanleiding geven tot den groei van het hooge, donkergroene gras, dat men altijd onmiddellijk aan de binnenzijde van den krans van paddestoelen vindt. Tegen deze verklaring brengt de Schr. nu zijne bedenkingen in het midden, en draagt verder eene andere verklaring voor. Dat wollaston's meening slechts eene schijnverklaring is, kan ook theoretisch aangetoond worden. Men mag immers vragen: hoe zal de grond door den groei der paddestoelen uitgeput worden? Wanneer er in de landhuishoudkunde sprake is van uitputting van den grond, dan ligt hieraan de doodeenvoudige regel ten grond-

[p. 747]

slag: waar af gaat en met bijkomt, dat mindert. Wanneer van een weiland ieder jaar het gras als hooi weggevoerd wordt en daar niets voor op het land terugkomt, dan verliest dit zijne vruchtbaarheid, enz. Maar wanneer de paddestoelen. groeijen spreiden zij, ja, hunne fijne zaden in den omtrek, maar die omtrek is toch, blijkens de geringe jaarlijksche uitbreiding van den tooverkring, zoo groot niet om daaraan zulk eene plotselinge uitputting van den grond te kunnen toeschrijven. En terwijl het in den grond verborgen blijvende gedeelte van het ligchaam der paddestoelen, bij zijne verrotting den weligen groei van het gras dat in het volgende jaar daar opkomt, ten gevolge moet hebben, begrijpt men niet waarom de paddestoelen hier niet evenzeer als in het vorige jaar zouden kunnen groeijen. Deze eenvoudige theoretische opmerking schijnt den Schr. ontgaan te zijn. Hij deelt echter proeven mede met betrekking tot dit onderwerp, die nader de onhoudbaarheid van wollaston's theorie bewijzen. Het binnenste van een heksekring werd namelijk twee jaren lang sterk bemest; toch - hoewel er nu natuurlijk niet meer van uitputting van den grond sprake kan zijn - bleven de paddestoelen geheel bij hunne vroegere middelpuntvliedende uitbreiding. Het gevolg er van was echter dat de paddestoelen verdwenen, zooals ook andere planten uit dezelfde natuurlijke familie, b.v. de truffels, door bemesting verdwijnen.

De Schr. zoekt daarentegen de verklaring voor de wijze van uitbreiding der paddestoelen in afscheidingen door de wortels (het mycelium) dier planten, zooals hij in het algemeen die wortel-afscheidingen, die door de landbouwwetenschap der latere jaren op den achtergrond geschoven zijn, ook bij andere planten aanneemt en daarin de voornaamste reden vindt voor de noodzakelijkheid der afwisselende culturen. Met betrekking tot dit onderwerp nam de Schr. proeven en wel met Brabandsche klaver, die hem overtuigden dat uitputting van den grond op verre na niet de hoofdreden is voor die door de ondervinding geleerde noodzakelijkheid. En werkelijk, hoe veel de wetenschappelijke landbouw ook verschuldigd zij aan liebig's onderzoekingen, die in het licht gesteld hebben, waarom sommige planten op den éénen, andere planten weder op een anderen grond het weligst groeijen en de beste voortbrengselen leveren, men moet niet uit het oog verliezen, zooals misschien al te veel gedaan is, dat het op verre na

[p. 748]

geene verklaring geeft voor alle verschijnselen die men in de practijk opmerkt. Waarom zijn zoo vele op allezins wetenschappelijken voet ingerigte landbouw- en ontginnings-ondernemingen reeds gestruikeld? Omdat men met het abc te kennen, nog niet lezen en schrijven kan. De boeren zagen die mislukkingen en werden er door gestijfd in hunne vasthoudendheid aan den ouden slender, die zoo veelvuldige verbeteringen toelaat. Zij kenden wel niet het alphabet der natuur, maar konden toch zooveel van haar teekenschrift lezen als zij meenden noodig te hebben.

Die afscheidingen nu door de wortels der planten worden door den Schr. te hulp geroepen tot het verklaren van de groeiwijze der paddestoelen; die afscheidingen zouden nadeelig werken op den groei van nieuwe individu's van dezelfde soort. Ook bij andere planten zou ditzelfde verschijnsel zich in meerdere of mindere mate openbaren. Verder herinnert de Schr. aan eenige oudere waarnemingen, die zich inderdaad goed door de onderstelling van wortel-afscheidingen laten verklaren, zonder dat men echter, naar mijn inzien, noodwendig tot die onderstelling gedrongen is. Met de groeiwijze der champignons in het bijzonder laat zich misschien vergelijken het groeijen der korstmossen. Ook hier eene langzame uitbreiding uit één middelpunt, een gestadig grooter wordende kring, waarvan het middelpunt weldra ledig wordt, omdat de individu's, die oorspronkelijk daar ter plaatse groeiden, stierven en geene andere hunne plaatsen innamen, hoewel aan den omtrek de groei en de uitbreiding voortduurde. Hier geloof ik toch niet dat de theorie der wortel-afscheidingen (al houden we ons niet aan den eigenlijken, beperkten zin van dit woord) toegepast zou kunnen worden.

Maar in ieder geval schijnt westerhoff's verklaring van het verschijnsel der tooverkringen aannemelijker dan die van wollaston. Voldoende bewijzen voor de juistheid zijner meening heeft hij echter niet geleverd. Maar ook voor de onhoudbaarheid der meening heeft de wetenschap geene voldoende bewijzen. Wanneer eenmaal de plantenphysiologie maar een vierde van het aantal beoefenaars telt, dat zich met microscopische onderzoekingen over haren fijneren bouw bezig houdt, zal ook die zaak, willen we hopen, zeker zeer ten nutte van den landbouw, tot klaarheid komen.
a.s.