Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

Laurens Coster. - Tijdschrift voor Beoefenaren en Voorstanders der Boekdrukkunst. Eerste Jaargang. Aflev. 2-12. Utrecht, W.J.A. Mulder. 1858-59. In kl. 8vo. Per Jaargang f 1-20.

In onzen vorigen Jaargang (Vaderl. Letteroefeningen, N^o. IX, bl. 444-447) gaf ik eene aankondiging van de eerste Aflevering van bovengenoemd tijdschrift, waarin ik aan het slot de hoop

[p. 483]

te kennen gaf: ‘van de volgende Afleveringen eene gunstiger getuigenis te kunnen afleggen.’ In hoeverre die wensch vervuld is, moge de lezer beslissen.

De tweede Aflevering wordt geopend met een ‘Persisch (sic) en Arabisch Alphabet’, waarbij geen ander onderrigt gevoegd is, dan de enkele benaming der letters, en (twee bladzijden verder) dat de ‘Lam’ sluitletter, en de ‘Nun’ middelste letter genoemd wordt. - Daarop volgt een ‘Hebreeuwsch Alphabet’, dat mij niet in alle opzigten accuraat voorkomt, want:

א	is niet A. De Hebreeuwsche letters zijn alle medeklinkers.
ז	Sajin (lees: Zain) is niet zoozeer de s als wel de ds.
ח	Cheth = Ch, goed, als men er maar niet ónze ch onder verstaat. 't Is eene geadspireerde g.
י	Jod is in geenen deele de vocaal i, om 't zelfde als boven gezegd, dat de Hebr. letters alle consonanten zijn. Zij wordt echter meerendeels gebruikt als rustende letter, om er de Chirec (lange i), door eene punt onder de voorgaande letter aangeduid, in te doen rusten; zonder de Jod is de Chirec eene korte i.
כ	heet Caph, en niet Chaf.
צ	Ajin (lees: Aïn of Gnaïn). In geenen deele eene e, wel foei! De Aïn is eene geheel Oostersche letter, die eigenlijk in de Westersche talen geen equivalent heeft. Zij komt, volgens de uitspraak der tegenwoordige Joden, eenigermate overeen met onze ng, b.v. in gang.
ק	heet Koph, en niet Kuph.
ש	Schin = Sch, goed, namelijk als zij met eene punt staat boven den eersten arm ש; dezelfde letter met de punt op den derden arm ש is Sin = s. Wanneer de Cholem (de lange o), eene punt boven de letter, voorgaat of volgt, smelt ze zamen met de punt der ש of ש.

De slot-letters, de naar onderen verlengde Caph, Nun, Phe en Tzade, en de meer vierkant gemaakte Mem, moesten noodzakelijk mede in de eerste kolom staan; nu zou men denken, dat ze alleen als getal-letters werden gebruikt, terwijl ze altijd aan het slot der woorden dus geplaatst worden.

De verbreede Tau, Mem, Lamed, He en Aleph dienen niet alleen ‘waar geen divisie mag gebruikt worden’; in 't Hebr. wordt nooit een woord afgebroken.

‘Letters, welke ligt te verwisselen zijn.’ Dit kan alleen

[p. 484]

het geval wezen bij slechte typen, zooals men hier heeft gebezigd, of bij onduidelijk schrift.

Bl. 35 ‘Bij het... wordt gezet.’ 't Getuigt van volslagen gebrek aan kennis der zaak, den auteur te vergeven, zoo hij er dan ook maar geen onzin over schrijve. In het Hebr. dienen dezelfde teekens tot accentuering en tot interpunctie. Er is altijd Hebr. gezet òf met òf zonder punten. - ‘Enkele teekens, zooals de Patach, Segol, Chirec, en Kamez kunnen er zeer goed door den zetter worden bijgemaakt.’ Eilieve! van de Patach en Chirec laat ik 't gelden, maar van de Segol en Kamez (deze laatste voornamelijk) - de zetter zou er veel tijd aan moeten opofferen en - nog gebrekkig werk leveren. Weet de schrijver dan niet, dat het vindingrijke vernuft andere middelen heeft bedacht om het den zetters gemakkelijk te maken? Niet slechts tegenwoordig, maar reeds sedert geruimen tijd giet men immers de Hebr. letters zoodanig overhangend, dat de Patach, Segol, enz. er naast worden gezet, en dan juist onder de letters komen te staan. - Wat er verder volgt over de Hebreeuwsche zetterij heeft niet veel te beduiden.

Bl. 50. Brochure. Dat verklaart al razend veel! In ouden tijd, toen men nog wat minder drukte, en het innaaijen, ligt en digt, voor grootere boeken nog niet in de mode was, maar de boeken gebonden werden, en slechts kleine geschriften van den dag, schotschriften, werden ingenaaid, was zoo'n vlugschrift eene brochure, omdat het slechts ingenaaid was; ook wel blaauwboekje, omdat het slechts met een eenvoudig blaauw papier werd omgeplakt.

Bruto.... ‘ter onderscheiding van Tarra, hetwelk de juiste gewigtsopgave aanduidt.’ Ik kan 't mij niet verklaren, dat men zulke dingen 't publiek durft aanbieden! Bruto staat tegenover netto, en tarra is het verschil tusschen beiden, zooveel het gewigt betreft.

Bul is niets van 't geen daar staat. Bul is òf een Pauselijk document van beslissing in grootere zaken; òf een academisch document, bewijs van doctorschap; òf een stier; òf ook eene soort van koek (Leidsche bul, waar veel zeep in komt).

De ‘Mijmeringen van een Letterzetter’ vind ik in 't geheel niet geschikt om de leerlingen aan te moedigen.

In de derde Aflevering wordt eene uitvoerige beschrijving gegeven van het zoogenaamde ‘losse-proef-trekken’, waarbij

[p. 485]

ook het onderrigt gevoegd is, om losse proeven te corrigeren. Worden de zetters genoodzaakt, deze methode dikwijls in practijk te brengen, dan vinden zij hier hunne gading. - Voorts eenige ‘Dichtmatige regels om Drukkers-proeven te corrigeren.’ ‘Nog al aardig, en leerzaam ook’, zal menigeen zeggen. Doch van de twaalf zetters zullen er geen drie de teekens begrijpen, om ‘twee interliniën meer’ tusschen de regels te zetten, of er twee ‘uit te halen’, als ze hun zóó door den corrector worden aangewezen. - Op bladz. 78 en volgg. vindt men eene verklaring der Romeinsche cijfers. - Verder een dichtstukje van den pseudoniem practicus, 't welk ik met senoegen heb gelezen. - Dan volgt eene historische anecdote, getiteld: ‘Eene drukfeil, die niet zonder gewigtige gevolgen was.’ Zulk Mengelwerk is juist geschikt, omdat de leerlingen daarin opmerkzaam worden gemaakt op de onheilen, die er kunnen ontstaan, wanneer er door zorgeloosheid niet gelet wordt op het uitvallen der letters, zooals 't geval is geweest op bladz. 65, alwaar staat: ‘behoorend.’ lees: behoorende; - benevens een óók historisch stukje ‘Over den oorsprong der Almanakken.’

De vierde Aflev. geeft eene ‘Verduidelijking van Abréviations.’ Waarom niet eenvoudig: Verduidelijking van verkorte of geabreviëerde woorden? - De volgende bladzijde levert eene verklaring van den ‘Dierenriem en andere Hemelteekens’, zeer nuttig voor de leerlingen, wanneer zij later een sterrekundig werk onder handen krijgen. - Het onderrigt in 't ‘distribueren’ vind ik allezins voldoende. - De ‘houten persen’ zal ik in onze ‘snelpers-eeuw’ maar laten rusten. - De beschrijving van de ‘ijzeren persen’ is te mager, - de jeugdige drukkers zullen er hun werktuig niet grondig uit leeren kennen. - Ofschoon het Mengelwerk, getiteld: ‘De goede, oude tijd’, niet bepaald geschreven is om kweekelingen te vormen, zoo bespreekt de schrijver, met krachtige taal en in goeden stijl, den achteruitgang van de boekdrukkunst. Hij wil maatregelen nemen - of liever hij geeft voorloopig de middelen aan de hand - tot het daarstellen van eene ‘Vaderlandsche Boekdrukkers-Vereeniging.’ Velen zullen er zeker zijn, die den wensch met zich omdragen: ‘Dat zulk eene vereeniging spoedig tot stand kome!’ Maar ik vraag: wie zal den eersten steen leggen? 't Is zoo'n liefelijke theorie, die zeer bezwaarlijk in practijk zal te brengen zijn.

[p. 486]

Wat er in de vijfde Aflevering van de ‘Drukpersen. - Snelpersen’ gezegd wordt, is in zooverre bruikbaar, omdat men daarin niet slechts eene beschrijving vindt van de hoofdbestanddeelen der machine, maar de benaming en afbeelding van de plaatsing der rollen; alhoewel men hierdoor nog niet tot een volmaakten machinemeester gevormd zal worden. - Vijf bladzijden zijn gewijd aan het ‘Overslaan der vormen.’ Van hoeveel belang dit niet alleen voor de leerlingen, maar ook voor elken zetter is, zal niemand kunnen tegenspreken, en de accurate bewerking verdient lof.

Wanneer ge eens, lezer! wordt uitgenoodigd, om eene zetterij te bezigtigen, ziet dan dat ge tegen dien tijd de zesde Aflev. in uw bezit krijgt. Daarin vindt ge het letterzetten zóó juist en duidelijk, ja zelfs tot in de geringste bijzonderheden beschreven, dat ge zult zeggen: ‘de schrijver heeft er eer van.’ Maar gij zult u ergeren aan de menigte ‘dezelve's’ en ‘hetzelve's’. Op schier iedere bladzijde, waar de leerlingen onderrigt ontvangen, moeten zij eene groote dosis van die zoo gemakkelijk te vermijden woorden slikken.

Doch nu moet en kan ik mij (om niet te wijdloopig te worden) meer bekorten; want de zevende Aflev. geeft in t geheel acht bladzijden ten gerieve van de leerlingen. - In de achtste Aflev. vindt men volstrekt geen onderrigt. - De negende Aflev. wijdt ééne bladzijde aan de ‘Berekening hoeveel exemplaren men uit een riem, boek of vel verkrijgt.’ En de tiende, elfde en twaalfde Aflev. geven weinig, wat tot onderrigt en vorming van kweekelingen zou kunnen strekken. Maar op bl. 313 belooft de Redactie: ‘om den tweeden jaargang meer aan het vak dienstbaar te maken.’ Als die belofte zich maar niet slechts tot die bladzijde bepaalt, even als in de eerste Aflev. (op bl. 7), alwaar sprake is om ‘eerlang ook een afdruk van deze [eene gewijzigde] letterkast te leveren’, voorkomende in het Handb. voor Letterzetters, waarnaar ik nog altijd vruchteloos uitzie. Wel is er op bl. 53 een verzoek ingezonden, om daarmede zoo lang te wachten, ‘tot er nog meer kunstbroeders met hunne opiniën komen opzetten’; maar dáárdoor had de Redacte zich niet van haar voornemen moeten laten terughouden.

Over het algemeen kwamen mij de ‘Berigten en Mededeelingen’ belangrijker voor dan in de eerste Aflevering. Maar

[p. 487]

als men 't kaf van het koren scheidt, zou er misschien twee derden overblijven.

Van al de ‘Helbakjes’ trok niet één zoozeer mijne aandacht als dat in de laatste Aflev. (bladz. 359). Daar toch staat eene zamenapraak tusschen jan en zijn Meester. Deze vraagt aan gene: ‘Hoe denkt ge over de algemeene strekking van dit tijdschrift?’ waarop de eerste antwoordt:... ‘Het komt mij voor dat er veel nuttigs in gevonden wordt; maar daarentegen ook veel, dat er niet in moest staan.’ Hieraan hecht ik volkomen mijn zegel. En opdat men mij niet van eenzijdigheid beschuldige, moet ik hier bijvoegen, dat daar gedoeld wordt op een twistgeschrijf, voorkomende in het ‘Helbakje’ op bladz. 152 en volgg. Vraagt men mijn oordeel daarover, dan wil ik er niets meer, maar ook niets minder van zeggen, dan dat die president (n.b. het hoofd van eene vereeniging die leiden moet tot verbroedering) - een van zijne leden de pen latende opvatten, om over het in bezit zijn van eene banier hevig te velde te trekken - zich moest schamen.

Verlangt ge nu ook nog, lezer! een woord over de typographische uitvoering? Misschien voert ge mij wel te gemoet: ‘o neen; want op een tijdschrift, dat niet alleen moet dienen om jeugdige zetters en drukkers te vormen, maar ook strekken moet tot memorandum voor ouderen in het vak - daar zal men wel niets op kunnen afdingen.’ Misgeraden!

Van de weinige drukfouten heb ik geene aanteekening gehouden. Ook wil ik den zetter van het tijdschrift niet hard vallen over de onduidelijke woord-afbreking. Maar het komt mij voor, dat hij zijn werk slordig heeft afgeleverd; want nu eens voor- dan weêr achteraan de regels (op bladz. 204 twee regels onder elkander) zijn de letters of punctuaties voorbij hunne plaats geschoven.

Ook de drukker verdient geen lof voor zijn arbeid; want het was mij eene grieve toen ik bladz. 16 en 17 met elkander vergeleek. Eerstgenoemde bladz. schijnt een schaduwbeeld voor te stellen, terwijl de tweede u aan de duisterheid van den nacht doet denken. Op meer dan eene plaats zijn niet alleen de noten, maar zelfs de tekst zóó onzuiver afgedrukt, dat het is alsof men mij eene ‘pers-revisie’ in plaats van een ‘goed exemplaar’ heeft gezonden.

Eindelijk drukke de Heer mulder zijn binder wat meer

[p. 488]

zorg op 't harte omtrent het vouwen der bladen. Want in de achtste Aflev. is 't laatste vel geheel 't binnenste buiten gevouwen. Misschien ben ik de eenige (ik hoop het ten minste) die hierover reden tot klagen heeft.

De algemeene omslag ziet er ferm uit; maar een algemeene Inhoud ontbreekt.

En toch, in weerwil van mijne bedenkingen (aanmerkingen wil ik ze niet noemen, om den niet eervollen titel van ‘vitter’ niet op mij te laden), moet ik erkennen, dat er wel 't een en ander in gevonden wordt, wat menigeen niet zou verwachten, en dat toch wezenlijk nut kan aanbrengen. Daarom zullen de leerlingen zich (mits zij aan de hand van een ervaren gids geleid worden) hunne vier-en-twintig stuivers niet beklagen.

A. Junij 1859.
f.