Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

Voorlezingen over het wezen des Christendoms, gehouden door J. Witkop, Predikant te Zutphen. Derde Deel. Geschied- en oordeelkundige beschouwing van de opvatting des Christendoms. 's Hertogenbosch en Zutphen, Gebr. Muller en A.E.C. van Someren. 1858. In gr. 8vo. 388 bl. f 3-90. Compl. f 10-65.

Alleen het derde of laatste deel van witkop's arbeid over het wezen des Christendoms kan hier besproken worden. Is zulk eene broksgewijze behandeling nooit verkieselijk, hier evenwel levert zij minder bezwaren op, daar men dit deel ook op zich zelf als een afgesloten geheel kan beschouwen. Het bevat twaalf voorlezingen, die in den loop des winters van 1857-58 gehouden zijn. Wat men hier vinden zal is op den titel niet zeer duidelijk uitgedrukt. Opvatting des Christen-

[p. 415]

doms is eene onjuiste en leelijke uitdrukking. Beter wordt de inhoud opgegeven in de eerste voorlezing, waar de auteur zegt, dat zijn doel is: ‘aanwijzen, ontwikkelen, hoe men in de eeuwen van het bestaan der Christelijke Kerk, gedacht heeft over jezus' persoon; over zijn werk; over zijn rijk.’ Hij wil dus noch kerkgeschiedenis, noch geschiedenis der leerstellige godgeleerdheid, noch dogmengeschiedenis geven, maar zijn onderwerp staat met elk der genoemde wetenschappen in naauw verband. Om dat doel te bereiken, wil hij de voorstellingen en denkbeelden, die de Christenen hadden omtrent de drie deelen, waarin hij het wezen des Christendoms ontleedt en acht begrepen te zijn, onderzoeken 1^o. in de apostolische eeuw; 2^o. in de R. Catholijke (en Grieksche) Kerk tot aan de hervorming (Concilie van Trente); 3^o. in de Protestantsche Kerk tegenover de R. Catholijke (en Grieksche). - De verdeeling is natuurlijk en geleidelijk. Iedere afdeeling wordt dan weêr gesplitst in meer of minder onderdeelen.

Is er reeds veel onderzoek en arbeid noodig om zoo de onderscheiden opvattingen van 's Heeren persoon, werk en rijk zuiver, duidelijk en naar waarheid te beschrijven, de heer witkop rekent daarmede zijne taak niet afgedaan; volgens de eischen eener oordeelkundige behandeling van de geschiedenis, wil hij ook ‘navorschen en aanwijzen, welke de oorzaken zijn, waardoor de eene of andere opvatting is voorbereid, ontstaan, en de plaats inneemt van of inruimt voor eene andere.’ Terwijl het eindelijk tot zijn plan behoort om een oordeel uit te spreken over de verschillende opvattingen des Christendoms. Dat dit laatste gedeelte van den arbeid hoogst belangrijk is en vooral practisch nut aan de voorlezingen bijzet, beseft ieder; maar dat het uiterst moeijelijk is, is niet minder duidelijk.

Witkop heeft die moeijelijkheid ook wel gevoeld; hij begreep, dat zijn oordeel, zou het eenige waarde hebben, volkomen juist en streng onpartijdig moest zijn. Hij heeft daarom gezocht naar een maatstaf, waarvan de zuiverheid boven alle bedenking verheven was, en die overal kon aangelegd worden. Hij vond zulk een maatstaf in het Evangelie; de opvattingen van jezus' persoon en werk toetst hij aan het beeld des Heeren zelf, zooals het Evangelie dat doet aanschouwen; die van jezus' rijk aan het idee der kerk, zooals dit door den Heer is uitgesproken en aanvankelijk verwezenlijkt. - Voor-

[p. 416]

waar, dat klinkt goed! Maar zijn nu daarmeê alle bezwaren uit den weg geruimd? 't Komt niet alleen aan op een geijkten maatstaf, maar veel hangt ook af van de wijze, waarop die wordt gebruikt. Bovendien die staf ligt niet maar zoo voor de hand. Getuigen het de velerlei verschillende en strijdige meeningen over christus en Christendom, die nog in onze dagen gelden en waarvan de voorstanders bijna allen zich beroepen op het Evangelie. Blijft het niet altijd onze opvatting der waarheid, waarnaar wij die van anderen beoordeelen? Wie kan zich verheffen boven den invloed, dien zoo ontelbare dingen, dien aanleg en opvoeding, onderwijs en omgang en wat niet al meer oefenen op onze denkwijze en gevoelens? 't Is bekend, dat de heer witkop een voorstander is der Groninger - ik zal niet zeggen school - rigting, het zou ook blijken uit dit werk, al ware het niet opgedragen aan zijne ‘hooggeschatte leermeesters en vrienden, de heeren p. hofstede de groot en l.g. pareau.’ - Hiermede zij echter geenszins gezegd of bedoeld, dat dit boek in eenig opzigt gelijkt naar een partijschrift. Integendeel, wij zijn overtuigd dat de schrijver ernstig getracht heeft zich te houden aan zijne belofte van strikte onpartijdigheid. Het gezegde diene alleen tot staving der waarheid, dat ook het meest onbevangen oordeel over dergelijke zaken altijd subjectief blijft en afhankelijk is van de individualiteit desgenen, die het uitspreekt.

Met groote ingenomenheid en toenemende belangstelling heeft Ref. het boek doorgelezen, met vrijmoedigheid beveelt hij het allen aan, die belang stellen in de kennis van het Christendom. Zij zullen hier veel belangrijks, veel wetenswaardigs vinden. En, wat niet gering te achten is, de zaken, die zoo vaak aanleiding geven tot onchristelijke verbittering en hartstogtelijken strijd, worden hier besproken op kalmen, waardigen toon. De stijl is eenvoudig en helder, de taal doorgaans zuiver.

Eene enkele aanmerking op den aanleg van het werk willen wij hier nog uitspreken. Het plan schijnt bij uitstek regelmatig. Telkens: ontwikkeling der opvattingen, aanwijzing der oorzaken, beoordeeling. Die regelmatigheid is echter stijf, niet altijd natuurlijk, hier en daar belemmerend en niet in overeenstemming met het onderwerp. Één voorbeeld zij genoeg

[p. 417]

om onze meening op te helderen en de aanmerking te regtvaardigen. Het oordeel dat witkop uitspreekt moet, volgens de schets, altijd èn ongunstig èn gunstig zijn. Hoe wordt nu die tweeledige beoordeeling in de uitwerking volbragt. Zie bl. 115 ‘De onderscheiden opvattingen van jezus' werk in de R. Cath. en Grieksche Kerk vóór de hervorming.’ Na eene vrij scherpe afkeuring van al die opvattingen, moet toch het gunstige oordeel volgen. Hoe kan dat? ‘Houden wij wel in het oog, G.H. dat de natuur, zoo als het spreekwoord zegt, boven de leer gaat.’ Ook toen geheel verkeerde opvattingen in de Kerk heerschende waren geworden, was er toch nog wel iets goeds in de Kerk overgebleven. Toegestemd. Maar dan bleef dat goede bestaan, niet ten gevolge van, maar ondanks die opvattingen. Wat komt hier nu van dat gunstige oordeel teregt?

Een ander gebrek in den vorm noemen wij de breedsprakigheid, wel te onderscheiden van uitvoerigheid, waarmeê de heer witkop zijn onderwerp behandeld. Men zou geheele bladzijden uit het boek kunnen wegnemen, zonder dat de volledigheid der beschouwing er onder behoefde te lijden. 't Is misschien voor den hoorder wel goed als hem nog eens met dezelfde woorden wordt te binnen gebragt, wat hij bij eene vorige gelegenheid had gehoord, maar voor den lezer is het onaangenaam tweemaal hetzelfde te vinden en bijna woordelijk, zooals b.v. bl. 131 sq. vergeleken met bl. 155 sq., of bl. 263 vergel. met bl. 293 en bl. 203 vergel. met bl. 316.

Nogtans niemand late zich afschrikken om dit boek ter hand te nemen en door te lezen, want de weinige gebreken worden ruimschoots opgewogen door vele goede eigenschappen. Het is bestemd, niet voor theologen van professie, maar voor beschaafde, denkende Christenen, die belang stellen in het Evangelie en verlangen rekenschap te kunnen geven van hun geloof. Aan dezulken zij het dringend aanbevolen. Moge de auteur de voldoening smaken, dat zijn werk in veler handen kome ook buiten zijne gemeente, en bij allen uitwerke, wat hij zijnen hoorders toewenschte: ‘den lust om het Evangelie steeds dieper te onderzoeken, de kracht om zijn invloed in het leven te openbaren, opdat wij, elk in zijnen kring, zij die klein of groot, medewerken aan den bloei der Gemeente, waartoe wij behooren, van het Godsrijk, welks onderdanen wij zijn.’

r.
v.