Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1859

Dissertatio de tragicae compositionis in Sophoclis Oedipo Rege ratione et praestantia. Scripsit C.J. Spat. Groningae, apud P. van Wicheren. 1858. Oct. maj. VI et 68 pagg. f : - 90.

Een schoon onderwerp! De hooge voortreffelijkheid van het meesterstuk van Griekenlands grootsten treurspeldichter na te gaan en aan te wijzen, is gewis eene zeer uitlokkende taak voor hem die kunstgevoel bezit, en het bij anderen wil pogen op te wekken. Groot is het genot, 't welk gelegen is in eene gezette aesthetische beoefening van de Grieksche tragoedie in het algemeen, van sophocles in het bijzonder, en bepaald van den Oedipus Rex, met al wat beroemde Aesthetici, als schneidewin, solger, bilderdijk, limburg brouwer en anderen over de zedelijke en karakterschoonheden van dat overheerlijke kunstvoortbrengsel hebben aangeteekend. Indien wij de pen hadden opgevat, om als Recensent het voor ons liggende stuk na te gaan, wij zouden beginnen met de vraag te stellen: is dat onderwerp niet te rijk, te veelomvattend, dan dat het in de ruim zestig 8vo. bladzijden, waaruit deze Dissertatie bestaat, naar behooren kan worden behandeld? Daar het echter ons doel is, slechts eene korte aankondiging van genoemd proefschrift te leveren, meenen wij die opwellende gedachte te moeten onderdrukken, en wij zullen ons vergenoegen met den arbeid van den Heer spat in weinige regels te beschouwen.

[p. 265]

Na in eene soort van inleiding beweerd te hebben, dat de Oedipus Rex van sophocles aan de strengste eischen der kunst voldoet, volkomen beantwoordt aan de verheven bestemming van het treurspel - namelijk die van vrees in te boezemen voor, en medelijden op te wekken met een zedelijk edelen, doch door menschelijke hartstogten verblinden, en daarom te vergeefs tegen de verschrikkelijke gevolgen zijner misgrepen worstelenden hoofdpersoon - gaat de schrijver over, om ons in het eerste onderdeel het edele en beminnelijke karakter van den held des gedichts, zoo als deze zich in den loop er van doet kennen, aan te toonen; daarna wijst hij ons op de gebreken, de zwakheden van oedipus, door welke deze rampzalige vorst, in weerwil zijner lofwaardige bedoelingen, tot vadermoorder en bloedschender werd.

De kunst, met welke de fijngevoelende dichter alle omstandigheden doet medewerken om met den voortgang van het stuk den schrik en het medelijden der toeschouwers in steeds klimmende mate op te wekken, maakt het onderwerp van het onderzoek in eene tweede afdeeling uit. Een derde hoofdstuk handelt over de voortreffelijke wijze, waarop sophocles de ontknooping voorbereidt, en elke uiting der gedachten, elk woord, elke bijzonderheid de strekking weet te geven, om de gewaarwordingen van ontzettenden schrik en innig, diep gevoeld medelijden, bij de aanschouwers opgewekt, in juiste en gepaste overeenstemming te brengen; terwijl de schrijver eindelijk uit zijne beschouwingen het besluit trekt, dat zij dwalen, die in den Oedipus Rex eene zoogenoemde ‘Schiksalstragödie’ meenen te zien. Dit is in algemeene trekken de gang, dien de Heer spat in zijne beschouwingen volgde; wij willen nog een vlugtigen blik op den inhoud van elke dier onderafdeelingen slaan, en daarmede onze aankondiging besluiten.

In de eerste afdeeling schetst de S. ons de voortreffelijke hoedanigheden van den rampzaligen koning van Thebe, toont ons diens scherpzinnigheid en beminnelijke eigenschappen, diens dorst naar waarheid, vastheid van geest en vaderlijke zorg voor zijne geliefde onderdanen, - eene zorg zoo groot, en zoo diep in zijne ziel ingeweven, dat zelfs de hevigste toorn niet bij magte was om hare stem in zijn binnenste te doen zwijgen. Evenzeer wijst hij ons op de vrome gemoedsstemming van oedipus, waarvan meer dan eene plaats schitterende bewijzen

[p. 266]

oplevert; hij maakt ons opmerkzaam op de edele en mannelijke verhevenheid, welke uitblinkt in zijn antwoord aan den slaaf, die vreest hem de waarheid te openbaren. De Heer spat merkt zeer te regt aan, dat eene vergelijking van het karakter van jocaste met dat van oedipus den laatste nog veel in beminnelijkheid doet winnen. Wij hadden daarom gaarne gezien, dat hij ons deze vrouw, die hij feminam scelestam noemt, wat uitvoeriger had geschetst; misschien voelde de Schrijver zich belemmerd door de enge grenzen, welke hij zich gesteld had.

Sophocles, de treffende schilder van wat er in de diepste schuilhoeken van het menschelijk hart voorvalt, wilde in zijn Oedipus Rex het roerende, echt tragische beeld schetsen van een edelen en wijzen, en toch door hartstogt verblinden, zich zelven in 't verderf stortenden vorst; daarom worden dan ook naast de edele hoedanigheden van oedipus diens ligtzinnigheid, roemzucht, trotschheid, onbedachtzaamheid en drift in het licht gesteld. Die mengeling van goede en kwade hoedanigheden in het karakter van den Thebaanschen vorst was noodzakelijk, om aan de bij de aanschouwers opgewekte gewaarwordingen blijvende tragische kracht te verzekeren; want, merkt de Schrijver te regt aan, was oedipus geheel buiten eigen schuld in dien poel van ellende neêrgestort, de toeschouwers zouden slechts met afgrijzen en verontwaardiging het rampzalige lot van den kortzigtigen mensch hebben gadegeslagen, die aan den toorn der Goden, aan de willekeur des noodlots ten speelbal verstrekt. Ook de persoon van creon, die den onbillijken toorn, de laakbare achterdocht van oedipus te verduren heeft, werkt mede om de zwakheden van den ongelukkigen koning te meer te doen uitkomen. Zonder te willen beweren, dat creon de harde beschuldigingen, door sommige kunstregters hem ten laste gelegd, verdient, geven wij den Schrijver in bedenking, of hij diens karakter niet wat al te gunstig beoordeelt.

In het tweede onderdeel wordt de kunstige wijze ontleed, waarop de Dichter alles doet zamenwerken, om zoowel het medelijden als den schrik der toeschouwers gaande te maken en telkens hooger te doen stijgen. - Oedipus zelf is zich nog van geene misdaad bewust, en toch ziet ieder in hem den moordenaar des vorigen konings. De wigchelaar tiresias

[p. 267]

spreekt voor ieder vreeselijk duidelijk, behalve voor den verblinden oedipus. Deze verhaalt later in korte woorden zijn eigen levensloop; en ook daardoor wordt zoowel het medelijden en de deelneming als de vrees der aanhoorders levendig opgewekt. Eindelijk komt de bode die de tijding van den dood van polybus verkondigt, en die het verschrikkelijke geheim verder zal helpen ontsluijeren. Ten laatste ziet ieder de diepte van den afgrond, waarin oedipus is neêrgezonken; hij alleen kent het afgrijselijke van zijn toestand slechts ten deele; totdat de slaaf van laius ook voor hem allen twijfel doet ophouden, en oedipus zich zelven moet beschouwen als den moordenaar zijns vaders, en den bloedschendigen echtgenoot zijner eigen moeder.

De derde afdeeling is gewijd aan eene beschouwing van de wijze, waarop de Dichter de gewaarwordingen van den hevigsten schrik en van een innig gevoeld medelijden tegen elkander doet opwegen, in schoone overeenstemming weet te brengen. Het berouw van oedipus, de wanhoop, die hem er toe brengt zich de oogen uit het hoofd te rukken, de overtuiging van de regtmatigheid zijner straf, de gematigdheid, welke hij in de volheid zijner rampen vertoont; dit alles doet ons in oedipus iemand zien, wiens misdaden onbegrijpelijk groot zijn, doch wiens verschrikkelijke kastijding ons, uit hoofde van zijne vele beminnelijke eigenschappen, met een innig en even diep gevoeld als wel verdiend medelijden vervult.

Uit al hetgeen de Heer spat in den Oedipus Rex opmerkte, trekt hij het besluit, dat zij in dwaling verkeeren, die dit kunstgewrocht eene ‘Schicksalstragödie’ noemen. Alle stukken van sophocles, en in het bijzonder de Oedipus Rex, schetsen ons den mensch als vrij in zijne handelingen, terwijl hij slechts de gevolgen ondervindt zijner afdwalingen en zondige bedrijven; gevolgen, welke door de Godheid bepaald aan de overtreding der zedewet waren verbonden. Sophocles schilderde ons hier (zoo zegt de Heer spat, terwijl hij het gevoelen van a. geffers aanhaalt) de magtelooze kracht en de onverstandige wijsheid van een overigens groot man, die echter te veel op eigen krachten steunt, en geen meester is over zich zelven.

En hiermede besluiten wij onze aankondiging van deze goed

[p. 268]

geschreven Dissertatie, die zelfs nu en dan blijken draagt van de poëtische reminiscentiën des auteurs, evenzeer als van eene vlijtige beoefening van sophocles, en van een helder inzigt in de eischen van den tragischen kunstvorm. Wij wenschen den Heer spat lust en ijver toe, om op den ingeslagen weg voort te gaan. Misschien ontvangen wij dan later van hem eene meer uitgewerkte aesthetische beschouwing van dit heerlijke meesterstuk des Griekschen tooneels.