Logo DBNL
Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858 (1858)

Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

(1858)– [tijdschrift] Vaderlandsche Letteroefeningen–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Mengelwerk.

Eene spruit uit den stam der Van Haren's op vreemden bodem verplant.

Het ontegenzeggelijk cosmopolitische tijdschrift, dat zich zoo eigenaardig Revue des deux Mondes noemt, leverde in het 1e Junij-Nommer een stukje op, dat ook de aandacht der Hollanders wel waard is. Het is getiteld: ‘Mirabeau et Mme de nehra’, door Mr. louis de loménie; doch ik wil wel erkennen, dat de hulp van de ‘Algemeene Konst- en Letterbode’ noodig was om mijne aandacht er op te bepalen. Niet zoo aanstonds kwam mij voor den geest, dat die de nehra eene Hollandsche schoone was, en ik sloeg het tot nader order over, in de meening, dat het eene psychologische studie was over de particuliere, ja de harts-aangelegenheden van den beroemden Franschen redenaar, die, hoe belangrijk ook, dit toch in de eerste plaats voor de lezers van dat volk zou zijn. Het artikeltje echter in genoemd tijdschrift deed mij de oogen opengaan, en ik las een document, wat ik meende ook voor de mededeeling in een Hollandsch tijdschrift niet ongeschikt te zijn. Want daarin worden niet alleen mededeelingen gedaan aangaande dat wondervolle genie, zoo moeijelijk te begrijpen, door eene vrouw, die met vrouwelijken, dat is fijnen blik in de binnenkameren zijns harten heeft geschouwd, maar die vrouw zelve die spreekt, heeft een hart, dat ruime stof voor eene karakterstudie oplevert. Zij staat daar, nederige verschijning naast den wijdberoemden man, als eene veldlelie naast den populier, als een karakter dat zijne punten van tegenstelling, maar ook van vergelijking biedt, dikwijls gelijk aan haren vriend in het excentrieke, maar au bout du compte boven hem in het morele. En het is eene eigenaardige gewaarwording, de lelie die zich verschuilt, toch eigenlijk boven den trotschen populier te zien uitblinken. Vooral als die bloem eene oorspronkelijk Nederlandsche is.

Die Mme de nehra toch is geene andere dan eene dochter -

eene onwettige helaas! - van een der beide broeders van haren, dat ridderlijke, dichterlijke tweetal, waarop ons land in vele opzigten trotsch kan zijn, al is het ook, dat het vuur huns geestes hunne edele ziel wel eens aan het dwalen heeft gebragt. De omstandigheden, waaronder zij met mirabeau in kennis kwam, en de belangrijke geschiedenis van deze betrekking verhaalt zij zelve in een paar geschreven berigten, die ons hier door een Franschman worden medegedeeld. Daarmede gaan uitstekend fijne opmerkingen over mirabeau zelven gepaard. Zij spreekt slechts een paar malen ter loops van hare eigen familie en haar vaderland, maar zij is een merkwaardig beeld eener Hollandsche vrouw in Franschen kring en onder Fransche zeden verplaatst. - Van hare levensgeschiedenis kunnen wij niet anders hierbij voegen, dan hetgeen ook in de ‘K. en L.bode’ wordt herinnerd, dat zij hare laatste levensjaren te Amsterdam doorbragt, en aldaar op het Deutzenhofje, in 1818, overleed. De Heer de loménie heeft van haar het volgende mede te deelen.

 

In Frankrijk kent men algemeen de betrekking van mirabeau tot de Marquise de monnier, die door de ‘Lettres à Sophie’ ter kennisse van het publiek gebragt is. En toch is deze episode uit het woelige en vreemde leven des grooten redenaars verre van de schoonste of meest poëtische te wezen, zelfs op dit vrij dubbelzinnige terrein. Want ondanks de pogingen van roman- en zelfs historieschrijvers om die te poëtiseren en te dramatiseren, levert die betrekking weinig op, dat zich boven het dagelijksche leven verheft. Zelfs heeft de Heer lucas de montigny (mirabeau's natuurlijke zoon), wiens eerbiedige naauwgezetheid in het verzamelen van documenten tot de levensbeschrijving van zijn vader bekend is, veel achterwege gehouden, dat nog minder gunstige denkbeelden van deze vrouw zou doen opvatten. Thans, na den dood des achtingwaardigen mans mag ik dit openlijk zeggen.

Doch toen ik bij den Heer de montigny bezig was de brieven van sophie te lezen, die hij nog in bewaring had, heb ik een paar stukken gevonden, die mij vrij wat meer belang inboezemden. Deze zijn afkomstig van eene andere vrouw, die ook haren eigenaardigen invloed heeft geoefend op

het leven van mirabeau, wel minder in het oog vallende en minder opspraak gevende (en dus minder bekend bij het publiek); maar zeker zoo heilzaam voor den onstuimigen volksleider, als men onder de gegeven omstandigheden kon verwachten. Deze betrekking scheen mij wel de aandacht van het publiek waardig, als een tegenhanger van de eerstgenoemde, die meer romanesk en onstuimig, maar ook minder degelijk en zuiver was.

Uit den mond des Heeren de montigny zelven heb ik het volgende oordeel over haar en deze twee stukken mogen vernemen. Hij liet mij eens uit zijn rijken voorraad van allerhande souvenirs, die maar eenigzins op den beroemden redenaar betrekking hadden, een miniatuurportretje zien van eene beeldschoone vrouw, die mij niet ouder dan 18 of 20 jaar toescheen, en wier gelaat zoowel van veel geest, als van fijn gevoel en zachtaardigheid getuigde. Ik vroeg hem naar den naam van deze bevallige persoon, waarop hij mij antwoordde:

‘Dat is Mme de nerah. Van al de vrouwen, die mirabeau hebben bemind en die hij heeft bemind, heeft zij ongetwijfeld de meest onbegrensde genegenheid voor hem gehad; zij was wees en ongehuwd, en heeft zich aan hem verbonden zonder dat zij eenige vroegere verbindtenis behoefde te schenden. Gedurende meer dan vijf jaren leefde zij slechts voor hem, en alle vrienden van mirabeau, die hare zelfopofferende liefde zagen, hebben met achting en eerbied van haar gesproken. Eerst nadat de ongeneselijke wuftheid van mirabeau onophoudelijk hare fierheid gekwetst had, heeft zij zich eindelijk van hem verwijderd; maar hare liefde voor hem is altijd onveranderd gebleven, ofschoon zij hem zeer lang overleefd heeft. Hoewel ik haar eigen zoon niet was, was zij van mijne vroegste jeugd af voor mij eene ware moeder, en hare nagedachtenis zal mij altijd dierbaar zijn. Zij heeft over hare betrekking tot mirabeau twee berigten geschreven, waarvan ik in mijn werk over mirabeau slechts korte uittreksels gegeven heb. Ik kon niet besluiten om ze in hun geheel mede te deelen, daar de indruk dien men van haar verhaal ontvangt, mij toescheen meer ten gunste van haar dan van mirabeau zelven te stemmen. Zij zijn echter belangrijk genoeg, om aan het publiek medegedeeld te

worden, en zoo gij u er mede belasten wilt, wil ik u die stukken gaarne afstaan.’

Na den dood des Heeren de montigny zijn mij die stukken door zijn zoon ter hand gesteld, en thans deel ik ze hier aan het publiek mede. Het kwam mij het best voor, om ze eenvoudig weder te geven zooals zij zijn, zonder opsiering of omslagtige uitwerking; alleen laat ik enkele bijzonderheden, die ik van den Heer de montigny en van elders heb vernomen, voorafgaan.

Henriëtte-amelie, gewoonlijk slechts bekend onder den naam van Mme de nerah, was de natuurlijke dochter van onno zvier (zwier) van haren, die op letterkundig, zoowel als staatkundig terrein onder de beroemde mannen der vorige eeuw in de Nederlanden genoemd wordt. Nadat hij eene belangrijke rol in de politiek had gespeeld, oogstte hij vooral roem in door een vrij uitgebreid episch gedicht in 24 zangen, ‘de Geuzen’ getiteld (een scheldnaam, dien de bevrijders der Nederlanden als een eernaam hadden aangenomen), waarin hij met het vuur der vaderlandsliefde de helden bezingt, die zijn vaderland van het juk der Spanjaarden hadden bevrijd(*). Henriëtte was niet ouder dan 14 jaar toen zij haren vader (oom) verloor, die, naar het weinige te oordeelen, dat zij zelve van hem zegt (zie hieronder bl. 456), haar tot aan zijn dood met veel zorg schijnt opgevoed te hebben; maar daar hij andere kinderen uit wettigen echt had, kon hij haar niet meer dan eene kleine lijfrente nalaten. Daar zij dus het regt niet had, om den naam haars vaders te dragen, noemde zij zich de nerah(†), anagram van haren, en werd ten gevolge van mij onbekende bijzonderheden naar Frankrijk gezonden en als pensionnaire libre in een meisjesklooster te

Parijs geplaatst. Daar leerde zij mirabeau kennen in het begin van het jaar 1784. Zij was toen nog geen 19 jaar oud (den 15den Mei 1765 was zij geboren), en naar het straks genoemde portret te oordeelen, dat van dezen tijd moet wezen, was zij uitstekend schoon, frisch en bevallig. - Zelfs étienne dumont, anders een zeer streng beoordeelaar van mirabeau's levenswijze en betrekkingen, heeft voor deze belangwekkende vrouw woorden van bewondering en verschooning. Hij zegt in zijne ‘Souvenirs sur mirabeau’ van haar: ‘Zij was schoon, van jeugdigen leeftijd, en in de hoogste mate fatsoenlijk en bevallig; zij scheen voor al wat goed is geboren, en men kon haar hare liefde niet ten kwade duiden. Allen die haar gekend hebben, hebben het mirabeau nooit kunnen vergeven, dat hij haar opgeofferd heeft aan eene furie, die de onbeschaamdheid der ondeugd had, en met hare liederlijkheid te koop liep.’ - Ook mirabeau zelf heeft niet anders dan den uitbundigsten lof voor zijne ‘schoone, lieve, zachte vriendin’, met hare ‘engelachtige trekken’, en erkent volmondig, dat zij boven hem stond door haar liefderijk hart, fijn gevoel en uitstekende goedheid. Hierin had hij maar al te zeer gelijk!

Nogtans, ofschoon alle berigten eenstemmig haar voorstellen als iemand, wier karakter volkomen overeenkwam met de uitdrukking van eerbaarheid, zedigheid en fijngevoeligheid, die ons reeds in haar portret treft, waar zij inderdaad engelachtige trekken heeft, - ontveins ik mij niet, dat hetgeen men straks van haar lezen zal, dikwijls eene zekere ligtzinnigheid verraadt, die weinig overeenkomt met het oordeel, dat men zich naar alle die getuigenissen van haar vormen zou. Ik bedoel vooral den wat al te verschoonenden toon waarin zij over de uitspattingen van mirabeau spreekt, althans zoolang het haar toeschijnt, dat zijn hart hieraan eigenlijk nog geen deel heeft. Men kan dit echter eenigermate tot haar voordeel verklaren, in zooverre het een bewijs is, dat hare gehechtheid voor dat wezen, die door zijnen geest zoo hoog, maar door zijne hartstogten zoo laag stond, zich vooral gevestigd had op het edelste dat er in hem was. Het is ook duidelijk dat, gelijk zij zelve verklaart, zij nooit voor hem dat hartstogtelijke gevoel heeft gehad, dat de Franschen amour noemen, en nagenoeg met het Hollandsche verliefdheid overeenkomt. Haar gevoel voor hem is een mengsel van bewondering, genegenheid en

medelijden, zooals, naar het mij toeschijnt, niet in eene alledaagsche ziel kan plaats vinden. En bovendien, om Mme de nerah juist te waarderen, moet men in hare uitdrukkingen en in hare wijze van sommige pligtverzuimen op te vatten, vooral niet uit het oog verliezen den invloed van hare maatschappelijke positie en haren tijd. Voorwaar, niet zonder groot nadeel kan eene rijk begaafde vrouw van hare vroegste jeugd af aan haar zelve worden overgelaten, zonder heul en steun, zonder anderen zedemeester dan mirabeau, en levende in de atmospheer der 18e eeuw. Zoo men zich over iets verwonderen moet, dan is het misschien slechts hierover, dat deze jonge vrouw nog al dat goede, degelijke en fijne gevoel behoudt, dat men onmogelijk onder den somtijds ligtzinnigen vorm harer bekentenissen kan miskennen.

De twee berigten, die Mme de nerah over hare betrekking tot mirabeau geschreven heeft, zijn op verschillende tijden opgesteld. Het eerste schreef zij in Mei 1791, kort na den dood van mirabeau, terwijl zij zelve niet ouder was dan 28 jaar. Wij laten het hier volgen, alleen met weglating van enkele bijzonderheden, die voor den lezer van geen belang zijn.

‘In het begin van 1784 ontving Mr. de mirabeau, dien ik toen nog niet kende, een brief van eene oude vriendin, die hij sedert 15 jaren niet gezien had, met de uitnoodiging tot een bezoek op haar landgoed. Mirabeau, met zijn vurig gestel, roept zich dadelijk aangename herinneringen in het geheugen terug, antwoordt met verrukking, en na een paar brieven van weêrszijde geschreven, ijlt hij heen, op het oogenblik dat zijne tegenwoordigheid te Parijs noodig was, en gaat zich eene maand tête à tête opsluiten met de Marquise de saint-o. - Ik kende haar sedert eenige jaren, en had het geluk gehad haar eene belangrijke dienst te bewijzen; toen zij dus later besloot haren vriend naar Parijs te volgen, begreep zij dat ik de meest geschikte persoon zou zijn om haar te ontvangen en, zoo noodig, het misnoegen van haren man over haar vertrek te doen bedaren.’
‘Op een goeden morgen kwam zij bij mij, terwijl ik toevallig niet te huis was. Zij nam eenvoudig bezit van mijne kamer, waar ik haar bij mijne terugkomst tot mijne
groote verwondering vond. Ik zou nog maar weinige dagen in de Petites-Orphelines blijven, daar er reeds aanstalten getroffen waren voor mijn vertrek naar het klooster “de la Conception”, en het was mij volstrekt onmogelijk, om Mme de saint-o. met kamenier en knecht te huisvesten, in een klooster, waar na negen ure geen man meer wezen mogt. Mirabeau had haar niet tot bij mij vergezeld, hij had zich vooraf willen kleeden alvorens aan mij te worden voorgesteld, en dus schreef zij hem een briefje, om hem te melden dat ik haar niet had kunnen ontvangen. Ik geloof, dat mijne weigering, hoe beleefd ook voorgedragen, haar zeer ontstemd had, en mirabeau zelf heeft mij later verhaald, dat hij er ontzettend driftig over geworden was. Het eerste gevoel dus, dat ik bij hem opgewekt heb, was dat van toorn.’
‘Dienzelfden namiddag zag ik hem voor het eerst. Zijn gelaat stond mij onuitsprekelijk tegen(*) en deed mij als terugschrikken. - Later heb ik opgemerkt, dat ik niet de eenige geweest ben, die geheel en al aan zijn gelaat gewend werd. Zijne trekken hadden zekere overeenkomst met de eigenaardige wending zijns geestes; bovendien had hij eene levendige uitdrukking in het gelaat, een schoonen mond en een bevalligen glimlach.’
‘Wij hadden lang te twisten; hij gebruikte al zijne overredingskracht om mij over te halen; maar ik kon zijne vriendin niet logeren, en al wat hij van mij gedaan kon krijgen was, dat ik bij haar zou blijven op de kamers, die zij huren zou, tot de aankomst van haren man, wien ik, ik weet niet meer wat, schreef, dat hij te Parijs bij ons zou komen en zijne vrouw niet terugroepen.’
‘Mirabeau bragt gewoonlijk den dag bij ons door, en was zeer onderhoudend. Wij praatten niet altijd over koetjes en kalfjes, maar het gesprek liep dikwijls over meer ernstige onderwerpen, hoewel hij daarbij een weinig tot ons moest afdalen. Zijne denkbeelden echter kwamen meest met de mijne overeen, en ik luisterde zeer gaarne naar hem; hij sprak als het ware uit wat ik dacht, en wat ik gezegd zou hebben, als ik mijne denkbeelden even
gemakkelijk had kunnen uitdrukken. Ook spraken wij wel eens over een groot man, die mij veel goeds gedaan had(*), en wanneer de gedachte aan zijn verlies mij de tranen uit de oogen perste, deelde mirabeau, die hem ook zeer goed gekend had, in mijne droefheid. - Naarmate echter mirabeau vriendelijker tegen mij werd, begon Mme de saint-o. koeler te worden. Hij had mij nog in de verte geene betuiging van liefde gedaan, en daar zou ik mij ook vreeselijk aan geërgerd hebben. Zijne betrekking tot mijne vriendin deed mij alle aanspraak op zijn hart als eene misdaad beschouwen. Ik heb vele gebreken, maar het scheen mij altijd eene wreedheid toe, om uit ijdelheid aan eene andere vrouw haren minnaar te ontrooven. Deze soort van coquetterie houd ik voor de meest verachtelijke. Ook ik heb mijne hartstogten, ik weet wat jaloerschheid is, - het is de ergste kwelling, die ik ken, erger dan de dood. De minnaar mijner vriendin was dus iets heiligs voor mij, hij was mijn broeder, mijn vriend; elk ander gevoel stond bij mij gelijk met heiligschennis. Hetgeen ik hier zeg is zoo waar, dat, nadat hij de betrekking met Mme de saint-o. afgebroken had, ik niets anders voor hem kon gevoelen, hoe hartstogtelijk zijne liefde jegens mij ook altijd geweest is. Later werd dat gevoel wel van teederder aard, en hij ging mij boven alle andere mannen, maar nooit was ik in den eigenlijken zin des woords verliefd op hem. Dit maakt dan ook mijne getuigenis aangaande de uitstekende eigenschappen van zijn hart minder verdacht.’
‘Aanvankelijk was ik over de koelheid van Mme de saint-o. zeer verwonderd, en eindelijk besloot ik, zonder in eenige verklaring te treden, om haar huis, waar ik zag dat ik niet welkom meer was, te verlaten, onder voorwendsel dat ik door de verandering van klooster hiertoe gedwongen was. Slechts zelden zag ik haar later weder, en eindelijk in het geheel niet meer, toen zij
mirabeau en mij allerlei onaangenaamheden aandeed. Mirabeau was te edel en te fijngevoelig, om zich hierover te willen wreken; want zijne wuftheid kwam meer voort uit overmaat van hartstogtelijkheid dan uit gebrek aan gevoel.’
‘In dien tijd was mirabeau bezig eene memorie in het licht te geven in antwoord op een geschrift, dat de advocaten zijner vrouw(*) in grooten getale aan zijne regters en anderen hadden rondgedeeld. Deze memorie, met waardigheid en gematigdheid gesteld, moest grooten opgang maken; maar de Grootzegelbewaarder, die het geschrift zijner tegenstanders toegelaten had, verbood het zijne, liet alle exemplaren aanhouden en toonde dus eene lakenswaardige partijdigheid. Mirabeau werd woedend en ging dadelijk Mr. de miromesnil opzoeken. Hun gesprek is bekend: mirabeau vond goed het voor de memorie te plaatsen, die men had willen vernietigen. Gedurende drie maanden zag ik hem toen alle dagen; hij bragt somtijds wel vier of vijf uren aan mijn tralievenster door, met verlies van veel kostbaren tijd. “Beste vriendin,” zeide hij mij, toen hij van den Grootzegelbewaarder terugkwam, “ik ga morgen op reis; als gij van mij houdt, dan gaat gij mede. Gij hebt mij wel eens gezegd, dat gij meendet, dat eene zuster uwer moeder u iets nagelaten had, thans kunt gij dat gaan onderzoeken. Ik voor mij kan niet meer buiten u, mijn lot is voor altijd aan het uwe verbonden; bedenk u thans of gij dit wilt in willigen aan een ongelukkigen en vervolgden vriend, die er u zijn geheele leven dankbaar voor zijn zal.” Dit plan kwam mij inderdaad dol voor, gelijk ik hem ook zeide; maar hij drong mij zoo sterk, dat zijn aandrang mijn tegenzin overwon. Ik ging mede en heb hierover ook nooit berouw gehad. Aan het eind van deze reis kreeg onze betrekking eerst een teederder karakter. Ik begon in te zien hoe zeer mijne standvastige weigering om mij aan hem
te verbinden, hem ongelukkig maakte; ik meende te mogen gelooven, dat ik de vrouw was die hem paste; ik hoopte somtijds de uitspattingen zijner al te levendige verbeelding te zullen matigen; maar wat vooral mijn besluit bepaalde, was zijn ongeluk. In dien tijd was alles tegen hem: ouders, vrienden, geld - alles begaf hem; ik alleen bleef hem bij, en ik wilde hem alles zijn. Ik deed dus afstand van alles wat onze betrekking in den weg zou staan; ik offerde voor hem een rustig leven op, om in de gevaren te deelen, die aan zijn woelig leven verbonden waren. Ik nam toen het plegtige besluit om slechts voor hem te leven, hem overal te volgen, alles te trotseren, om hem van dienst te zijn in lief of leed. De vrienden van mirabeau mogen beslissen, of ik hieraan getrouw ben geweest.’
‘Onze reis was zeer aangenaam: wij gingen eerst naar Brussel, van daar naar Maastricht, waar wij eindelijk een drukker voor de memorie vonden(*), en ondanks vele moeijelijkheden ten gevolge van mirabeau's geldelijke ongelegenheid, keerden wij als zegevierende naar Frankrijk terug. Wij hadden de exemplaren even buiten Parijs bij eene bloedverwante van mirabeau achtergelaten, waar ook ons rijtuig bleef, en wij kwamen in een fiacre de stad binnen, oogenschijnlijk zonder bagage. Hij had mij stellig verboden een enkel exemplaar bij mij te houden, daar men ons streng in 't oog hield. Toen wij echter binnen de stad waren, zeide hij: “Hemel! wat spijt het mij u niet te hebben laten begaan, wij zouden minstens een dozijn exemplaren hebben kunnen binnensmokkelen, en wie weet wanneer ik nu het pak binnen zal kunnen krijgen, terwijl het hoog tijd wordt het boek te verspreiden.” - “Treur niet” - zeide ik - “op dit oogenblik zijn er twee honderd binnen Parijs.” - “Hoe dan?” - riep hij uit - ”hoe, en door welk toovermiddel?” - “Hoe!” - zeide ik - “bij mij, naast mij, in de banken en kussens van den fiacre. Ik wilde u niet ongerust maken, noch u tegenspreken; maar terwijl gij met onze
goede dame zat te praten, was ik druk bezig alles in het rijtuig te pakken. Ik heb de dochters der commiesen aan het werk gezet: ik was zeker, dat men geene nasporingen doen zou, en dat in elk geval een driegulden ons uit den brand zou helpen.” Nooit heb ik iemand zoo blijde gezien; over eene kleinigheid was hij in de wolken. Hij bedankte mij wel duizendmaal en sprak in de eerste dagen over niets anders dan over de memorie, die onder den neus van de politie was binnengesmokkeld.’
‘In dien tijd begon ik de besturing zijner particuliere zaken zoo wat op mij te nemen. Ik liet paarden en rijtuig verkoopen en bragt er hem ook toe om slechts één bediende te houden. Ik verledigde mij ook om eigenhandig zijn linnen te verzorgen, en zag ook alle avonden de rekening der huishoudelijke uitgaven na. Mirabeau, die het toen niet ruim had, kon slecht met geld omgaan; hij gaf mij wat hij had, en zoo is het ook in beter tijden gebleven, totdat hij, door eene noodlottige verblinding, zijne beste vriendin noodzaakte hem te verlaten. Had hij soms goud in de beurs, dan was dit eigenlijk maar voor het fatsoen: hij wisselde geen louis zonder mijne voorkennis, alsof alles mijn eigendom ware. Zijn grootste genoegen was, om mij geschenken te brengen, maar ofschoon ze voor mij waren, was hij altijd zoo bang beknord te zullen worden, dat hij mij altijd maar de halve waarde noemde, een bedrog echter, dat mij niet onbekend bleef, daar hij op crediet kocht en ik het was die de rekeningen betaalde. Waren het kostbaarheden, dan droeg ik ze eenige dagen, om hem genoegen te geven, maar sloot dan koop met den winkelier dat hij ze terugnam; was het echter een hoedje of eene muts, dan was er niet aan te doen, doch ik had den moed niet om hem over zijne beminnelijke mildheid hard te vallen’(*).
‘Ons leven gedurende deze twee en eene halve maand, waarna wij naar Londen vertrokken, was zeer eenvoudig: mirabeau schreef den geheelen morgen, waarna wij zamen het middagmaal gebruikten; dan bezocht hij eenige vrienden,
en alle avonden at hij bij Mlle julie(*), waar steeds een uitgelezen gezelschap van beroemde mannen was.’
‘Het werk, dat mirabeau toen onder handen had, was de “Considérations sur l'ordre de Cincinnatus”, eene vereeniging, die de Amerikanen gevaarlijk hielden voor hunne pas verkregene vrijheid. Franklin had hem hierover een pamphletje medegedeeld, waarvan hij eene vertaling wenschte; in plaats hiervan, maakte mirabeau er eene navolging van, waar hij zijne eigene denkbeelden over den erfelijken adel en de orden in 't algemeen in bloot legde, zoodat het een uitstekend boek werd. Het proces met zijne vrouw ging ondertusschen voort, maar hij bekommerde er zich weinig over, kwam bijna niet bij zijne regters, en hoorde het zonder eenige verwondering aan, toen hij berigt kreeg, dat hij het verloren had. Eenige dagen daarna werd hij gewaarschuwd, dat de Grootzegelbewaarder zich zocht te wreken(†), en dat hij eene lettre de cachet tegen hem verkregen had. Dit berigt, het moge dan waar zijn geweest of niet (wat wij nooit te weten hebben kunnen komen), was belangrijk genoeg om hem op zijne veiligheid bedacht te doen zijn. Derhalve werd tot onze reis naar Engeland besloten, en binnen 24 uren waren wij op reis, met het manuscript der “Considérations” bij ons, dat in Londen gedrukt werd.’
‘In Engeland werd mirabeau met open armen ontvangen, hoewel hij buiten de hoogere kringen bleef en slechts met eenige vrienden omgang had, als Sir gilbert elliot, met wien hij in Frankrijk opgevoed was, b. vaughan, romilly en bayens. Ook zag hij zeer dikwijls Lord shelburne (thans Lord lansdowne), Dr. price en Mr.burke; maar weinig Franschen, behalve zekeren la rochette, een zeer verdienstelijk, ofschoon vrij zonderling man. Mirabeau hield veel van hem, en ofschoon zij later in onmin geraakten, bleef hij genegenheid voor hem koesteren.
Dikwijls zeide hij mij: “Eerst wanneer ik iets van belang voor la rochette kan doen, zal ik hem schrijven: dan zal hij zien of ik zijn vriend was.”
Mirabeau heeft te Londen een werk opgezet over de geschiedenis van Genève, dat nooit verschenen is, en nog onder zijne papieren moet zijn. Ook schreef hij er zijne “Doutes sur la liberté de l'Escaut”(*), en maakte aanteekeningen op de “Compte-Rendu” van necker, die hem later tot bouwstoffen dienden, toen hij zijn antwoord op dat werk uitgaf. - Weldra echter rekende hij het noodig om mij naar Parijs te zenden, om met den Minister te spreken, voor zijn terugkeer te werken, en pecuniële aangelegenheden te behandelen. Mijne eerste stappen waren niet gelukkig: zijne vrienden konden niets uitwerken, dan eenige onbepaalde beloften, en de mijnen gaven hunne vrees te kennen, dat mijne gehechtheid op mijn nadeel zou uitloopen. Zij waarschuwden mij, dat ik in gevaar was, en deden al het mogelijke, om mij eene betrekking te doen verbreken, die zij voor buitensporig uitmaakten. Doch hunne woorden werkten niets bij mij uit; mijn besluit was reeds lang genomen. Ik verbeeldde mij altijd, dat de anderen niet met genoeg ijver en warmte de zaak mijns vriends voorstonden. Ik besloot dus, om zelve te gaan solliciteren, en begaf mij naar Versailles, met het vaste plan het niet te verlaten, dan nadat ik mijn wensch verkregen had. Ik sprak den Baron de breteuil, dien ik niet kende, en onderhield mij, tot mijn groot genoegen, langen tijd met hem. Hij zeide, dat ik spoedig weêr moest komen, dat hij inlichtingen zou nemen, en inderdaad, weinige dagen later had ik het genoegen te vernemen, dat mirabeau veilig in Frankrijk mogt wederkeeren. Ik behoef niet te zeggen, dat hij spoedig kwam: het was de eerste keer, dat wij gescheiden waren, en hij vloog om zoo te zeggen in mijne armen, zoodra hij dit zonder gevaar meende te kunnen doen. Ik had hem mededeeling gedaan van een plan, dat hem bij uitstek beviel.
Bij den ongunstigen toestand zijner zaken, meende ik dat het zeer goed zou zijn, zoo hij zich een paar jaren terugtrok, en ik raadde hem, om zich ergens, hetzij te Mirabeau, hetzij elders (maar altijd buiten) af te zonderen, stil met mij daar te blijven, en zich bezig te houden met een groot werk, dat zorgvuldig en volledig af te werken en dan op eens daarmede weder openlijk op te treden. Wij kwamen overeen zoo spoedig mogelijk te vertrekken, en reeds waren onze koffers gepakt, toen een ander belang ons ons vertrek deed uitstellen. Coco(*), dien wij bij ons hielden, ofschoon hij praten noch loopen kon, was dikwijls zwaar ziek en had voortdurend ontsteking van de oogen. Ik verbeeldde mij, dat de inënting, waardoor hij bovendien tegen eene altijd gevaarlijke ziekte behoed zou zijn, ook voor deze onrustbarende kwaal goed zou wezen. Wij besloten de operatie dadelijk te doen plaats hebben en met ons vertrek tot zijn herstel te wachten. Niets ter wereld zou mij hebben kunnen overhalen, om dit lieve schepsel in dien staat in andere handen achter te laten. In dien tusschentijd wendde Mr. étienne clavière al zijne pogingen aan, om mirabeau te Parijs te doen blijven. Zij redeneerden altijd over financiën, en Mr. clavière spoorde hem aan, om over dit onderwerp te schrijven, aan welke omstandigheid Frankrijk het werk over de “Caisse d'Escompte”, “La Banque de saint-charles”, enz. te danken heeft. Men zou naauwelijks gelooven hoeveel het vruchtbare genie van mirabeau in den zomer en den herfst van 1785 produceerde. Maar van naar buiten gaan werd niet meer gesproken; hij bragt zijn tijd door bij panchaud, met wien hij in Mei kennis gemaakt had. Het was in zijn huis, dat hij zich naauwer aan den abbé de périgord aansloot, dien hij vroeger eenigzins gekend had, en aan den Hertog de lauzun, die hem beiden veel dienst gedaan hebben. Slechts eene reis van eene maand deden wij naar Bouillon voor het drukken van de “Caisse d'Escompte.” Wij zagen daar dagelijks de Heeren de rohan en de guémenée, die daarheen verbannen waren. Mr. de guémenée beklaagde zich door zijn zaakgelastigde
bedrogen te zijn en beschuldigd te worden, dat hij de menschen had willen bedriegen. Hij gaf aan mirabeau eenige papieren, die hem beloofde hierover te schrijven, en vele onbekende daden van onregt openbaar te maken; maar hij werd hiervan afgebragt door de vrienden van Mr. de guémenée, die vreesden, dat de drift, waarmede mirabeau alles behandelde, de terugroeping der beide prinsen nog zou vertragen, die toch nog lang genoeg bij ons bleven, om zich op hun gemak te vervelen. Doch iedereen hield zeer veel van hen in deze kleine stad, waar zij ondanks het weinige dat zij over hadden, nog veel goed deden.’
‘Mirabeau's liefde voor mij bleef steeds dezelfde, en nam zelfs iederen dag nog toe, maar hij was mij zeer dikwijls ontrouw; zag hij een lief gezigtje of werd hij maar een weinigje aangehaald, dan vatte hij dadelijk vuur. Deze avontuurtjes duurden echter nooit lang, en verveelden hem dikwijls zoodanig, dat hij mij om raad vroeg, om er op eene goede wijze een eind aan te maken. Want hij deed geene moeite, om iets dat mij zoo weinig hinderde, voor mij te verbergen; deze man, dien men als zoo valsch heeft afgeschilderd, was integendeel zoo weinig achterhoudend, en ik kon zoo goed in zijne ziel lezen, dat alle veinzerij overbodig geweest zou zijn, ik was gerust omtrent zijne liaisons, omdat ik zeker van zijn hart was.’
‘Nogtans knoopte hij in den zomer van 1785 eene betrekking aan, die mij verdriet deed en onze vertrouwelijkheid dreigde te zullen verstoren. Toen hechtte hij zich aan eene trotsche en ijdele vrouw, die alles wat geene 100,000 fr. rente had, diep verachtte. Hij nam een lakei meer aan, om zijne commissies te doen, en om wat meer deftigheid aan zijne wijze van leven te geven; ook nam hij nog een kamerdienaar aan, en ging ondanks al mijne tegenbedenkingen weêr rijtuig houden. Mme de ... zag onze betrekking met leede oogen aan. Daar zij echter niet regt op haar doel durfde af te gaan - dit zou mirabeau niet geduld hebben - zocht zij mij belagchelijk te maken: zij vond het bespottelijk, dat iemand van mijne jaren geene vaste loge in alle schouwburgen had, en geene rekening van 20,000 fr. bij Mlle bertin. En toch was juist het toilet een punt van voorkeur bij mij. Zoo zeer
ik alle overdaad haat, evenzoo ben ik op eene behoorlijke sierlijkheid in de kleeding gesteld; ik houd het er voor, dat dit voor eene vrouw noodig is, het is een teeken van smaak en een bewijs van fijn gevoel; ik weet dit alles zelf niet te verklaren, maar ik verbeeld mij, dat dit zich van het physieke ook tot het morele uitstrekt: - kortom, zoo ik een man was, dan zou ik eigenaardige denkbeelden hebben over de manier, waarop mijne maîtresse zich zou moeten kleeden. Mme de ... raakte hier dus een gevoelig punt aan. Ik verlangde geene kanten of diamanten, en zou alleen gaarne wat ruimer garderobe gehad hebben, doch liet dit na alleen omdat ik wist, hoe noodzakelijk wij in onze omstandigheden zuinig moesten wezen; en, om de waarheid zeggen, ik begon de vrouw te haten, die zich vrolijk maakte over mijne ontberingen, hoezeer vrijwillig op mij genomen. Mirabeau heeft mij nooit iets geweigerd; integendeel vond hij nooit iets mooi genoeg voor mij. Er waren gewigtige redenen, die hem verhinderden den omgang met haar te staken; wanneer ik hem lastig viel, werd hij boos, en wij hadden zoo nog wel eens twist, die echter altijd met één dag afliep: hij kon zijn ongelijk zoo gulweg erkennen, hij vroeg met zooveel gevoel vergiffenis, dat ik geen moed had, om lang mijn misnoegen te toonen.
Eens is deze dame nog aanleiding geweest, dat ik een kwartier doorgebragt heb, dat ik nimmer vergeten zal; later hebben wij er nog dikwijls om gelagchen, maar op dat oogenblik stond ik de onbeschrijfelijkste angsten uit. Op zekeren morgen had mirabeau een nog al duidelijken brief van haar ontvangen; haar cachet en hare hand waren zeer goed te herkennen, en terwijl de brief op de tafel lag kwam haar man onaangediend binnen. Na een oogenblik van levendig gesprek over staatszaken, neemt hij den brief in de handen, speelt er wat mede en legt hem in tweeën gevouwen op de tafel neêr. Daarop grijpt mirabeau er ook naar, zooals ik meende, om hem in den zak te steken, maar neen, hij was aan het berekenen en dacht aan geen minnebrief; hij maakt er nog een vouw in en legt hem bedaard weder op dezelfde plaats. Ik wil er naar grijpen, maar te laat; Mr. de ... had hem weder
in de vingers en maakte er een rolletje van. Kortom, de brief was om beurten dan in de handen van den minnaar, dan in die van den echtgenoot, en dat gedurende meer dan tien minuten, tot op het oogenblik, dat ik, bevende van angst, hem magtig konde worden en verborg.’
‘Eindelijk begonnen mirabeau de berekeningen en cijfers te vervelen en verlangde hij om zich met politiek bezig te houden en de vreemde hoven te bezoeken. Hij wilde met het Noorden beginnen, en zijne vrienden raadden hem naar Berlijn te gaan, waar de groote koning nog regeerde. Hij vertrok dus met zijne troep, - zoo noemde hij mij, coco en een hondje, dat hij mij gegeven had en waaraan hij zeer gehecht was. Het was in de laatste dagen van December en zeer koud; maar het jaargetijde was voor ons nooit een beletsel. Tusschen Toul en Verdun vond men goed eenige pistoolschoten op ons rijtuig te lossen. Wij hebben nooit te weten kunnen komen of het op ons leven gemunt was dan wel om ons schrik aan te jagen; zeker waren het geene roovers. Ik maak geene opmerkingen over deze gebeurtenis; ik doe niets dan haar verhalen. Het was tien ure in den avond; mirabeau wilde er eene aangifte van doen, maar de poorten der stad waren gesloten, en de marechaussées, die voor de publieke veiligheid moesten zorgen, daarbinnen, zoodat de arme reizigers aan de aanvallen der roovers blootgesteld bleven. Mirabeau hield zich eenigen tijd op te Nancy, te Frankfort a/M. en te Leipzig. Te Frankfort had hij weder eene kleine liefdeshistorie; te Leipzig bezocht hij eenige geleerden en deed zeer aangename kennissen op. Dezen keer reisde hij niet als vlugteling: hij had een paspoort en brieven van den minister van buitenlandsche zaken, en werd volgens gebruik aan de koninklijke familie voorgesteld. De Koning van Pruissen, die anders toen geene vreemdelingen meer ontving, antwoordde eigenhandig op een brief, dien mirabeau hem schreef, en noodigde hem naar Potsdam, wat de verwondering van het geheele hof, en niet minder de afgunst der Franschen opwekte.’
‘Op deze eerste reis deed mirabeau niets merkwaarwaardigs behalve het schrijven van zijn “Lettre sur
cagliostro et lavater”, die in Frankrijk niet zooveel opgang maakte als zijne overige werken. Een gedeelte van zijn tijd bragt hij op vervelende officiële maaltijden door. 's Morgens en 's avonds zag hij de personen die hij wilde, onder anderen Mr. ewald, thans Engelsch gezant, en Mr. dohm, dien hij om zijne talenten hoogschatte en persoonlijk liefhad; ook zag hij met veel genoegen Sir james murray, van wien hij ook ergens in zijne “Correspondance” spreekt.’
‘Wij ontvingen onze brieven uit Parijs alles behalve geregeld. Zijne vrienden hadden hem verscheidene bijzonderheden medegedeeld, onder anderen eene vrij aardige historie. Er was een plan gevormd, om eene maatschappij op te rigten voor het doen van boodschappen in Parijs. Maar de Savoijaards, die tot nog toe dit monopolie hadden, staken de hoofden bijeen. Een hunner klimt op een ton, en spreekt zijne kameraden dus aan: “Vrienden! men wil ons onregt aandoen, maar laat ons den moed niet verliezen, er is in Parijs iemand, die ons helpen zal: de Graaf de mirabeau. Die kiest altijd de partij van den zwakke tegen den sterke. Nog onlangs heeft hij verhinderd, dat men de waterdragers van honger liet sterven(*). Voor ons zal hij niet minder doen. Wij moesten allen te zamen naar hem henengaan.” En werkelijk gaàn zij allen naar het hôtel La Feuillade, en vragen naar mirabeau. Te vergeefs is het dat men hun zegt, dat mirabeau den vorigen dag op reis is gegaan, zij wilden het niet gelooven, en men moest hen overal zelf laten zoeken. Maar deze en nog andere belangrijker brieven werden onderschept. Mirabeau geen antwoord op zijne brieven ontvangende, besloot om eens naar Parijs te gaan, om zijne vrienden te zien en over zijne zaken te spreken. Toen was het, dat hij die geheime zending op zich nam, waarmede hij weder naar Berlijn terugkeerde(†), en die
men hem reeds vroeger in eene depêche, die hij niet ontving, had voorgeslagen.’
‘Het staat niet aan mij om van zijn openbaar leven te Parijs te spreken. Beter dan ik, doet hij dat zelf in zijne “Correspondance”(*). Wij waren het niet altijd eens omtrent hetgeen hij daarin mededeelt; maar de billijkheid gebiedt mij te zeggen, dat hij er overal zijne overtuiging in heeft uitgesproken. Eenigen tijd vóór zijn dood, in een oogenblik dat hij weder met de oude openhartigheid en het vertrouwen, dat hij mij nooit onthouden heeft, tot mij sprak, nam ik de vrijheid hem te zeggen, hoe zeer de uitgave van dat boek, die in mijne afwezigheid geschied was, mij bedroefd had. Ik vroeg hem echter niet wat er hem had toe kunnen brengen, na de plegtige belofte die hij mij afgenomen had, om, in geval van overlijden, het manuscript te verbranden. Mijne woorden troffen hem en hij beloofde mij zijne fout te zullen herstellen door eene formele openlijke verloochening. Ik ben zeker dat hij woord gehouden zou hebben. Men had hem bedrogen, en hij zou zich niet geschaamd hebben dit te erkennen: zijn genie was verheven boven de valsche schaamte der eigenliefde.’
‘Het was onbegrijpelijk hoe zeer hij zijn tijd wist uit te koopen. Dikwijls ging hij eerst om één ure te bed en stond om vijf ure weder op, - in het midden van den winter, in dit noordelijke klimaat, zonder andere kleeding dan een dunne kamerjapon, - wekte iedereen in huis, en ging aan het werk. Behalve zijne briefwisseling in cijfers, die hem veel tijd kostte, werkte hij veel aan zijn werk: “De la Monarchie Prussienne”, dat in 1788 uitkwam. Des avonds, wanneer hij niet behoefde uit te gaan, kon hij zich als een kind vermaken met noldé en zijn secretaris. Dan was het een wedijver van plagerijen. Mirabeau werd hierbij echter het meest gespaard, niet omdat hij gastheer was, maar omdat hij de sterkste, en
men bijgevolg bang voor hem was. Hij had een kamerdienaar, boyer genaamd, een goede kerel, hoewel wat los. Deze had eene soort van Chinesche schim en comedie-spel bedacht, en coco en ik deden hem wel eens de eer aan van zijne voorstellingen bij te wonen; wanneer dit echter het geval was, dan moest ik 's morgens waarschuwen, want dan moest hier en daar wel iets dat al te los was wegvallen. Boyer was dan niet in zijn schik, en beklaagde zich dat men het mooije van zijn stuk wegnam; maar als mirabeau gezegd had: “pas op als Mevrouw niet voldaan is!” dan moest hij wel gehoorzamen. Ter eere van de Heeren noldé en sambat moet ik echter erkennen, dat ik nooit bedaarder, matiger, werkzamer en aardiger jongelieden gezien heb. Het gebeurde wel eens dat wij slecht in de fondsen staken, en dan moest ook de tafel dit misgelden; maar dit scheen hen nimmer uit het humeur te brengen. Later hebben verschillende omstandigheden sambat en de mirabeau van elkander verwijderd; de noldé echter bleef altijd zijn vriend.’
‘Mirabeau wenschte echter thans deel te hebben aan de Assemblée des notables(*); ook wilde hij spreken met de Heeren freillard, gérard de melcy en vignon, zijn advocaat, procureur en toezienden voogd. De rekening zijner voogdij namelijk moest behoorlijk geschikt en nagezien worden, want zijn vader, de Marquis de mirabeau, had die op zijne wijze opgemaakt. Hij rekende 30.000 livres onkosten voor gevangenzetting, wel te verstaan 30.000 livres voor dat hij het genoegen had gebad, hem in de kasteelen van Joux, Vincennes, enz. opgesloten te hebben. Het overige dezer rekening kwam met dit begin overeen. De zoon echter had eene andere wijze van rekenen; het moest dus in regten vervolgd worden, want, hoezeer met tegenzin, mirabeau was wel genoodzaakt voor zijne belangen te zorgen. Voor de tweede maal verliet hij mij en vertrok naar Parijs met zijn vriend de Marquis de luchet, bekend door zijn vriendelijk karakter en door zeer goede geschriften.’
‘Lang echter bleef ik niet achter: reeds werd ik verontrust door eenige losse woorden in een brief uit Parijs van Mr. jeanneret, die mij geld zond, maar mij ook de onaangenaamheden mededeelde die mirabeau zich ondanks alle loftuitingen door zijn werk “Denonciation de l'agiotage” had op den hals gehaald. Er werd voor de zeventiende maal een lettre de cachet tegen den schrijver uitgevaardigd, die echter bij tijds gewaarschuwd werd en naar Tongres vlugtte. Hier schreef hij mij om bij hem te komen, wat ik in allerijl deed. De wegen waren zeer slecht, hoewel het reeds in het begin van April was; er viel veel sneeuw en wij konden niet altijd postpaarden krijgen, zoodat wij dikwijls niet meer dan vier Duitsche mijlen per dag vorderden. Ik brandde van ongeduld, ik was slechts vergezeld door Mme argus, mijne kamenier, en wat konden wij doen in een land waar ik de taal zelfs niet verstond? Wij reisden dag en nacht door van Berlijn naar Luik, en namen slechts één nacht rust in Keulen en eenige uren in Brunswijk, waar ik den Majoor de mauvillon(*) moest spreken, die mij een pakje medegaf. Wij bleven altijd in het rijtuig, waar wij sliepen en onze maaltijden gebruikten. Coco was allerliefst voor zijne jaren en niets lastig. Ik had hem altijd bij mij gehouden, hij was mijn gezelschap wanneer ik alleen was, en mijn troost op deze vervelende reis.’
‘Toen ik te Luik aankwam deed mirabeau mij liefdevolle verwijtingen, dat ik geene rust had genomen en mij aan de bezwaren van zulk eene lange reis had blootgesteld; hij had mij wel aanbevolen een vertrouwd man mede te nemen, maar ik wist niet wien en vond het noodelooze onkosten. Doch ook ik had hem te beknorren: ik had zijn uitstekend werk over de “Agiotage” nog niet gelezen, en moest thans wel eenige personaliteiten afkeuren, die mij al te sterk voorkwamen. Doch het oogenblik des ongeluks is weinig geschikt voor verwijtingen, ik had den moed niet om hem die te doen; wij beraadslaagden slechts te zamen over de beste middelen om die lettre de cachet, die een ondragelijke last was, opgeheven
te krijgen. Er is geen zekerder en werkzamer vriend dan eene vrouw, wanneer zij het wèl meent. Mirabeau was hiervan overtuigd, en hij verliet zich altijd op mij in moeijelijke aangelegenheden. Wij besloten dat ik naar Parijs zou gaan, om den ijver zijner vrienden te verlevendigen en de Ministers nog eens lastig te vallen.’
‘Ik heb reeds gezegd, dat mirabeau niet kon rekenen, maar men zou niet gelooven hoe onnadenkend hij in geldzaken was. Nadat ik hem over de gevaren die hij liep gesproken had, wilde ik hem over het proces met zijn vader spreken. “A-propos!” - zeide hij - “Ik wilde u vragen hoe ik er mede sta?” - “Hoe!” - antwoordde ik - “deze reis is grootendeels ondernomen om er u meê bezig te houden; gij hebt toch de Heeren treillard en gérard de melcy gesproken?” - “Ik?” - zeide hij - “waarlijk niet, ik heb slechts even vignon, mijn toezienden voogd, gesproken; ik heb wel wat anders te doen gehad dan aan al die nesterijen te denken. Weet gij wel, in welken kritieken tijd wij leven? Weet gij wel, dat de schandelijke woekerhandel op het hoogst geklommen is? Weet gij wel, dat wij weldra geen penning meer in de schatkist zullen hebben?” - Ik moest lagchen over iemand, wiens eigen beurs zoo slecht was voorzien, en die alleen om de geldverlegenheid van den staat dacht. Hij bemerkte dit. “In allen gevalle” - zeide hij - “waarde vriendin! gij zijt gelukkig hier, schik dat alles zoo als gij wilt; ik keur bij voorbaat alles goed wat gij doen zult, want die kleinigheden gaan mij niet aan.”
Toen ik echter dientengevolge naar Parijs wilde gaan, was het weêr eene andere comédie: mirabeau had zich in het hoofd gezet om mede te gaan. Te vergeefs verzette ik mij hier tegen, hij had mij in geene drie maanden gezien en kon niet besluiten om mij te verlaten. Hij beloofde mij alle voorzorgen te nemen die ik maar wilde, maar ik wist wel dat hij geen woord kon houden. Hij ging echter niet zoo dadelijk binnen Parijs, maar bleef te Saint-Denis, waar hij Mr. de luchet en een anderen vriend zou ontmoeten. Ik ging naar het hôtel de gênes, van waar ik aan den Baron de breteuil schreef. Ik meende vijf of zes dagen voor mij te hebben om de noodige
stappen te doen, maar mirabeau verveelde zich te Saint-Denis en kwam onverwachts bij mij. Ik was radeloos van angst; wat baatten mij al mijne voorzorgen als hij ze door zijne onvoorzigtigheid telkens verijdelde? De bediende van panchaud zeide in de antichambre tegen Mme argus: “Gij moogt zeggen dat Mr. de mirabeau te Luik is, wij kennen zijne stem te goed. Hoor maar, hij is het die op dit oogenblik leest, niemand doet dat met zooveel vuur.” Men bragt mij deze woorden over, en ik was in doodelijke verlegenheid. De Baron de breteuil had mij gezegd dat de Koning zeer vertoornd was; ik wist hoeveel vijanden mirabeau had en mijne vrees was dus niet ongegrond. Ik besloot eindelijk om den Baron in vertrouwen mede te deelen, dat mirabeau bij mij was en dat ik mij op zijne edelmoedigheid verliet. Ik moet erkennen dat hij van mijn vertrouwen geen misbruik maakte. De lettre de cachet werd niet opgeheven, maar ook niet ten uitvoer gelegd: mirabeau vertoonde zich overal, en het Ministerie zag het door de vingers.’
‘Het werk over de “Monarchie Prussienne” was nog altijd onder handen. Mirabeau kon het echter niet afmaken zonder de hulp van den Majoor de mauvillon, zijn medewerker, en mauvillon wilde noch konde bij hem komen. Mirabeau, meer vrij, liet ons te Parijs en vertrok naar Brunswijk, waar hij drie maanden bleef. Na zijn terugkeer trok hij zich zeer het lot aan van de brave Hollandsche patriotten, aan wier verwachtingen het Fransche ministerie tot het laatste oogenblik toe voedsel had gegeven. Reeds uit Brunswijk had hij mij geschreven, dat de Pruisische troepen zeker Holland zouden binnenrukken, en droeg mij op hiervan aan de Regering kennis te geven; doch nergens vond ik iemand die mij konde of wilde gelooven. Toen hij zelf in Frankrijk teruggekomen was, was het ongeluk der Nederlanders reeds geschied, maar zijn ijver toch nog niet verkoeld. Een patriot schreef hem een ongeteekenden brief, waarbij hij hem verzocht, in hun voordeel iets te schrijven, en mirabeau waagde zich hieraan, ondanks de drukke bezigheden die de zaken van zijn eigen land hem reeds gaven. Hij maakte zijn werk over het “Stadhouderschap”, dat in het begin van
1788 verscheen, en het zuiverste gevoel van vaderlandsliefde ademde; bovendien was het vol van aanhalingen uit de beste Hollandsche schrijvers.’
‘Tegen het einde van Januarij van hetzelfde jaar, heeft mirabeau zich, ten gevolge van eene onvoorzigtigheid en twee slapelooze nachten, die eerste ziekte op den hals gehaald, die dezelfde verschijnselen had als de laatste waardoor hij aan zijne vrienden werd ontnomen. Hij wilde mij steeds bij zich hebben, en ik paste hem den geheelen dag en een gedeelte van den nacht op. Eindelijk herstelde hij, maar de krachtige mirabeau, die zoolang ik hem kende niet de minste ongesteldheid had gehad, bleef sedert dien tijd sukkelen en ging zigtbaar achteruit.’
‘Aan het eind van mijn berigt gekomen, beeft mij de pen in de handen, en durf ik naauwelijks voortgaan, want ik moet den sluijer opheffen, waarmede ik voor altijd de afdwalingen mijns vriends zou wenschen te bedekken. Ik mag het toch niet nalaten: ofschoon ik zijne zwakheden moet erkennen, ik moet hem verdedigen tegen de beschuldiging van ondankbaarheid van velen, die niet op de hoogte zijn van al wat aan onze verwijdering is voorafgegaan. Wanneer hij iets verkeerds deed, dan deed hij het onwillekeurig. Altijd door den hartstogt van het oogenblik medegesleept, zag hij niet op de gevolgen. Al heeft hij mijne ziel op de kwetsbaarste plaatsen gewond, ik ben zeker dat zijn hart daar geen deel aan had. Hij hield zeer veel van mij, en ongetwijfeld wilde hij mij niet verliezen, maar hij deed niet genoeg om mij te behouden. Ik ben fier en teêrgevoelig, en eischte eene opoffering van hem, die noodig was voor zijn roem, en waar mijn geluk van afhing; hij beloofde mij het dikwijls, maar brak zijn woord telkens(*). - Behalve enkele kleine onaangenaamheden in 1785 hadden wij nooit den minsten twist gehad, maar thans veranderde dit plotseling; hij gevoelde zijn onregt wanneer hij mij vertoornd zag, maar in plaats van het te herstellen verzwaarde hij het nog door er wan-
trouwen tegenover te stellen. Hij meende dat ik hem niet beminde. - De duivel der jaloerschheid stookte bovendien tusschen ons, en kwade tongen hitsten zijn hevig karakter nog meer aan. Tot nog toe had hij zich tevreden gesteld met de soort van gehechtheid die ik voor hem gevoelde, doch van eene mij vijandige zijde werd hem thans de opmerking gemaakt, dat dit niet de hartstogt was die men zelve voelde of veinsde te hebben; dat was genoeg om zijne fijngevoeligheid te hinderen. Ongetwijfeld kon hij mij de minste onvoorzigtigheid niet ten laste leggen: ik wist dat hij jaloersch was en had steeds alle mogelijke voorzorgen genomen om tot geenerlei vermoedens aanleiding te geven, zelfs zoo zeer, dat ik gedurende zijne afwezigheid slechts voor zijne zaken uitging en alleen die personen ontving, welke ik van zijnentwege moest spreken. Ik was immers te huis tevreden, waar mijne boeken mijne eenige verstrooijing waren, en de achting der weldenkenden, benevens het opvoeden van het lieve kind, dat hij mij toevertrouwd had, beloonden mij voor mijne opoffering. Ook deed mirabeau mij nooit een bepaald verwijt, maar de tijd van het geluk was voorbij. Ik beproefde om bij wijze van afleiding naar Passy te gaan. Hier liet hij mij een paar kamers zeer elegant meubileren en kwam mij dikwijls opzoeken, maar dan hadden wij altijd zeer heftige tooneelen. Hij bragt een gedeelte van zijn leven door in woedende buijen, die ik moeijelijk beschrijven kan, en het overige om weenende aan mijne knieën vergiffenis te vragen en haar te vervloeken die onze verstandhouding verstoorde, maar bij wie hij toch telkens de zwakheid had terug te keeren. Deze toestand was op den duur voor mij niet uit te houden, ik zou het bestorven hebben. Ik nam een besluit, en wel een zeer beslissend: den 18den Augustus verliet ik het huis van de mirabeau en den volgenden dag was ik reeds het land uit. Langen tijd heeft het mij gespeten, en tegenwoordig berouwt het mij. Veel kostte mij dit vertrek; drie malen keerde ik naar het bed van het nog slapende kind terug. Arme kleine! ik voorzag zijne droefheid, wanneer hij mij bij zijn ontwaken niet vinden zou. Ik kuste hem en bevochtigde zijn kinderlijk gelaat met
mijne tranen; dit was vooral het hardste oogenblik, en ik weet nog niet hoe ik kracht vond hem te verlaten.’
‘Ik zal niet verder over deze gebeurtenissen uitweiden. Mirabeau heeft zijn ongelijk hersteld: wat hij in zijne laatste ziekte van mij gezegd en bij zijn dood voor mij gedaan heeft(*), maakt dat al het ongelijk aan mijne zijde is.’
‘Ik laat aan geheel Europa over om in hem den grooten man te beweenen, ik beween hem als mijn vriend; ik zal het altijd mij zelve verwijten, dat ik mij door mijne fierheid heb laten besturen, waar ik met zachtheid te werk had moeten gaan. Ik had altijd veel invloed op hem, hij achtte mij en schonk mij volkomen vertrouwen; ik had geduld moeten oefenen en dan zou de tijd en toegevendheid alles in orde hebben gebragt. Zoo ik gebleven ware dan zou hij naar mij geluisterd en beter voor zijne gezondheid gezorgd hebben; hij zou zulke buitensporigheden niet hebben gedaan, die, bij zijn ontzettenden arbeid, zijn gestel ondermijnden.... ja wie weet? misschien zou hij dan nog leven, en nog de roem van zijn vaderland en de steun der vrijheid zijn geweest. En ik, zijne vriendin, deelgenoot zijner rampen en gevaren, ik zou niet overgeleverd zijn geweest aan de bitterste smart en aan een berouw dat mijn geheele leven duren zal.’

Toen Mme de nerah haar tweede berigt schreef, was zij veertig jaren oud en leefde te Amsterdam, waar zij in 1818 is gestorven. Dit is korter dan het eerste en is uit een veel ernstiger toon gestemd. Zij schreef het in 1806 voor mirabeau's geneesheer, doctor canabis. ‘Ik ben thans - zoo schreef zij hem - “te Amsterdam, en leef daar zeer stil, maar vrij aangenaam; doch ik ben aan betere dingen gewend en ik wenschte wel vrienden te hebben die mij beter verstonden. Ik betreur Parijs en zijne verleidingen niet, maar ik zou mij gelukkig gevoelen, zoo ik mijn kleine huisje naar eenig dorp in Frankrijk kon verplaatsen en mijn leven doorbrengen met

mijne vrienden van Auteuil en de la Grange.” - De nagedachtenis van mirabeau is nog altijd levendig in haar hart, maar het is alsof die herinnering onder den invloed der jaren wat donkerder is gekleurd. De gebeurtenissen in het eerste berigt omstandig verhaald, worden hier slechts aangestipt; hier is zij vooral met het ontleden der gevoelens bezig. Wij zullen van dit tweede verhaal slechts datgene mededeelen, wat ter aanvulling van het eerste kan strekken.

Niemand ter wereld heeft langer dan ik op den meest vertrouwelijken voet met mirabeau gestaan, en niemand heeft meer dan ik zoowel vreugde als verdriet gehad van de twee tegenstrijdige karakters die in hem waren, en die men dikwijls in hem heeft opgemerkt. Het was alsof het goede en het kwade beginsel zich vereenigd hadden om dit vreemde wezen, zoo verschillend van alle anderen, te vormen, en dat zij als om strijd hem een gedeelte van hun wezen hadden meêgedeeld. Doch de billijkheid gebiedt mij te erkennen, dat ongetwijfeld zijne goede eigenschappen verreweg de bovenhand hadden boven zijne kwade. Zijne opvoeding was juist het tegenovergestelde geweest van wat deze vurige ziel noodig had; zij had niets verbeterd of getemperd, maar juist door overdreven strengheid een zoo kittelig karakter verbitterd, en de oneenigheden zijner ouders, waarvan hij in zijne vroegste kindschheid getuige was, waren hem een gevaarlijk voorbeeld voor het overige zijns levens.’
‘Ik heb Mr. de mirabeau in het begin van 1784 leeren kennen; alle gevaren der vervolging en alle ongelukken der schaarschheid wogen toen op hem: hij was in onmin met zijne geheele familie, niemand had hij die hem hulp, geen vriend die hem troost bood. Toen hechtte hij zich aan mij met al de hevigheid die hem kenmerkte, en ofschoon ik wel inzag dat hij niet juist de man was die voor mij paste, boezemde zijn ongeluk mij belangstelling in; ik meende dat hij voor een ander lot bestemd was, en dat ik door mijn invloed de heftigheid zijner hartstogten zou kunnen temperen. Ik zou gewenscht hebben slechts zijne vriendin te zijn, en reeds lang hield men ons voor verbonden terwijl ik nog aarzelde; vriendschap en mede-
lijden bepaalden mijn besluit. Deze gevoelens kwamen bij mij in de plaats der liefde, maar hoewel hij mij er dikwijls dankbaar voor was, waren ongelukkig zachtere gewaarwordingen niet genoeg voor hem, en daarom ben ik tweemalen zoo ongelukkig met hem geweest, wanneer hij met hartstogtelijke vrouwen in betrekking stond. Dan trok hij vergelijkingen die hem dol maakten, en het viel aan eene vrouw die dit wilde niet moeijelijk om onze vertrouwelijkheid te verstoren, zijn verhit hoofd nog meer in vuur te zetten, en mij diep ongelukkig te maken.’
‘Nadat ik de vijf beste jaren mijns levens doorgebragt had, van het eene land naar het andere trekkende, zonder ander genot dan het opvoeden van den kleinen lucas, steeds trachtende de bressen zijner te groote vertering te herstellen, en zoowel door goede woorden als door eene kleinigheid die ik op mijne persoonlijke uitgaven spaarde, de schuldeischers tevreden te stellen, die hij steeds naar mij verwees, - na dat alles zal men zich verwonderen dat ik Mr. de mirabeau heb kunnen verlaten of zelfs ontvlugten; velen hebben gevraagd waarom ik mij niet in het vriendschappelijke van hem verwijderde. Dat heb ik dikwijls gewild en zelfs herhaaldelijk voorgesteld; maar dan waren het steeds de heftigste tooneelen, en werd er zelfs van den dood gesproken. Ik weet wel dat het niet ligt tot dit uiterste zou gekomen zijn; maar wanneer ik toch, stikkende in mijne tranen op de canapé gezeten, hem voor mij zag staan, buiten zich zelven van overspanning, met de pistool in de hand, dan kon in zulk een aanval van woede een stootje, eene onwillekeurige beweging, het schot doen afgaan, en hem den dood geven, na veel berouw en veel verdriet. Op deze wijze heb ik bijna zes maanden doorgebragt. Ik had mij naar Passy teruggetrokken; maar dezelfde verschrikkelijkheden vervolgden mij daar, en daarbij de onzinnigste jaloerschheid over losse en leugenachtige geruchten, ofschoon hij mij zelfs geene onvoorzigtigheid kon ten laste leggen. Deze tooneelen eindigden altijd met andere waarin hij berouw toonde, alles erkende en op de knieën mij vergiffenis vroeg. Dan noemde hij mij de persoon die hem tegen mij opzette, beloofde haar nooit weêr te zullen zien en
den volgenden dag begon het weêr van voren af aan.’
‘In dezen staat van zaken eischte ik (en ik had er, dunkt mij, het regt toe), dat hij geheel en al afstand zou doen van iemand die ons in onmin bragt, en ook zekere geldelijke transacties liet varen(*). Dat zou op dat oogenblik een honderd louis gewaagd zijn, die niet geheel verloren geweest waren, wanneer men met den echtgenoot onderhandeld had. (Later heeft het nog vrij wat meer gekost, en zonder den dood zijns vaders en nog andere omstandigheden, weet ik waarlijk niet wat er het gevolg van zou zijn geweest.) Dat alles werd mij beloofd, maar alle beloften ook geschonden. Eindelijk besloot ik, hoeveel het mij ook kosten zou, om mij aan dien ondragelijken toestand te onttrekken, en alleen, zonder ander geld dan wat ik voor mijne juweelen kon krijgen, ging ik naar Engeland, waar ik ten minste alleen met behoeftigheid had te kampen...’
‘Het overige is u bekend, Mijnheer! Met de hulp van Mylord lansdowne en den Heer vaugham, kwam ik ruim een jaar na mijn vertrek in Parijs terug. Ik had Mr. de mirabeau niet trachten te spreken, maar hij liet mij halen op zekeren nacht dat iets buitengewoons hem in het hoofd woelde. Ik zag dadelijk hoe zijne gezondheid achteruit was gegaan, en ik schrok er van. Hij sprak mij weder met het oude vertrouwen over zijne zaken, en deelde mij het plan mede van eene reis als gezant en de wensch dat ik hem zou vergezellen. Ik had toen oude herinneringen kunnen opwekken; maar de opoffering die ik bleef eischen, was voor het oogenblik onmogelijk geworden. Bovendien, wij zouden niet meer gelukkig hebben kunnen zijn: hij was diep gekrenkt over mijn vertrek en ik zou het hem niet hebben kunnen vergeven mij daartoe gedwongen te hebben. - Ons wederzijdsch gevoel was als het dons van de perzik: eens weggeveegd komt het niet terug. Nog slechts een paar malen zag ik Mr. de mirabeau weder,
toen vroeg hij niet meer naar mij. Ik weet dat hij in zijne laatste oogenblikken eene ontmoeting met mij wenschte en vreesde te gelijk. Ware hij in het leven gebleven, dan weet ik niet hoe het afgeloopen zou zijn...’
‘Arme ongelukkige man! hij heeft er zijne beste, ik durf zeggen zijne eenige vriendin bij verspeeld. Ik hield van hem, maar vleide hem niet; en wanneer eene onaangename waarheid hem door mij gezegd werd, dan had dit meer invloed en beter gevolg dan wanneer anderen dit deden. Ook zijne gezondheid, en misschien zijn leven heeft hij er bij verspeeld. Want ik was hem steeds een krachtige teugel. Maar wanneer ik, om mij zelve en mijne beginselen te verdedigen, van het verkeerde spreek in den man dien wij bemind hebben, dan moet men mirabeau niet met een gewoon mensch gelijkstellen: dat zelfde vuur, waaruit zijne hartstogten ontsproten, was hem ook de kracht, waardoor hij zulke groote en verhevene dingen heeft gedaan. Ik durf gerust zeggen, dat zijn hart goed was, dat hij meer dan iemand de deugd op prijs stelde, en dat hij al wat goed en schoon was met geestdrift beminde.’

Het kan zijn dat ik mij bedrieg, maar ik verbeeld mij dat deze vertrouwelijke mededeelingen van Mevr. nerah niet zonder belang zijn voor de juiste waardering van het karakter van mirabeau. Ware er niet anders in hem geweest dan de vurige, zinnelijke en welsprekende man, dien men zich gewoonlijk voorstelt, dan zou, mijns inziens, die eigenaardige soort van gehechtheid door hem aan zulk eene vrouw ingeboezemd eigenlijk onverklaarbaar zijn. Dat mirabeau (gelijk met Mme de monnier het geval was) op vijf-en-twintig-jarigen leeftijd, opgesloten in eene kleine stad, zich aangenaam maakt bij eene jonge vrouw, met toestemming van den ouden, knorrigen en jaloerschen echtgenoot, die misschien door zijne leelijkheid wordt gerustgesteld; - dat hij deze vrouw verleidt, dat hij haar schaakt, dat zij, achterhaald, gescheiden en gevangen gezet, in hunne liefde volharden juist door de opgeworpen bezwaren, en dat hun hartstogt eindelijk verkoelt zoodra die bezwaren ophouden; in dat alles is niets dat zich niet verklaren laat door de onbezonnenheid der jeugd en der zinnelijkheid.

Maar het is geheel iets anders dat mirabeau, reeds zes-en-dertig jaren oud, met dat onaangename voorkomen, welks eersten indruk Mme de nerah zoo levendig beschrijft, aan een beeldschoon meisje van negentien jaar, die geheel vrij was om eene betere keuze te doen, eene kalme, ernstige, opregte gehechtheid inboezemt, waarin zich noch zinnelijkheid, noch ijdelheid, noch eigenbelang mengt; want de genegenheid van Mme de nerah, hoe toegevend ook in sommige opzigten, is alles behalve kruipend en hebzuchtig. Immers na gedurende vijf jaren in het woelige en zorgvolle leven van den man wien zij bemint te hebben gedeeld, wordt zij, slechts door een gevoel van gekwetste eigenwaarde, genoopt hem te verlaten, juist op het oogenblik dat hij tot roem en dus ook tot rijkdom is gekomen. Dat mirabeau zoo bemind kon worden, is dat niet een bewijs, dat de heftigheid van zijn karakter en van zijne hartstogten, in zeker opzigt vergoed werden door eene groote mate van goedheid, van fijn en kiesch gevoel, en dat, om de beeldspraak van Mme de nerah zelve te gebruiken, het goede beginsel evenveel tot zijne vorming had bijgedragen als het kwade?

Maar het is niet minder waar dat deze getuigenis van Mme de nerah, die ons aangaande mirabeau's goede eigenschappen inlicht, ons evenzeer de hevigheid en de noodlottige gevolgen leert kennen van eene ondeugd die bij hem eene ongeneselijke kwaal was geworden.

Men heeft dit wel eens het gebrek van mirabeau genoemd, maar het was meer dan dit, het was eene ondeugd. Niemand verkrijgt door eigen middelen een vast en duurzaam overwigt op zijne gelijken, tenzij hij hun eene zekere achting weet in te boezemen, tenzij hij zich wat men noemt gezien weet te maken, iets wat bij sommige buitensporigheden onmogelijk is. Ieder weet dat mirabeau dit niet wist te doen, en dat juist hierin de klip was gelegen waartegen zijn genie te vergeefs heeft geworsteld, en waarop de groote redenaar, de groote staatsman der Constituërende Vergadering zeker schipbreuk geleden zou hebben, zoo hij in leven ware gebleven. Zijn secretaris en biograaph, étienne dumont verhaalt dat hij hem meer dan eens heeft zien weenen, en met bitterheid hooren uitroepen: ‘Ik moet wel zwaar boeten voor de afdwalingen mijner jeugd.’ Maar de mededeelingen van Mme de nerah bevestigen hetgeen

men buitendien reeds wist: dat de zonden zijner jeugd ook de zonden van zijn rijperen leeftijd zijn gebleven. Zijne heerschende ondeugd deed bij hem eene aaneenschakeling van zwakheden ontstaan, die hem overal verstrikt en verlamd hield. Zijne uitzinnige vrouwenliefde deed bij hem de behoefte naar geld en de lust tot vertooning ontstaan, zijne ligtvaardigheid in het geven maakte hem ook ligtvaardig om uit alle handen te ontvangen, om bijna zonder onderscheid alle zaken te bepleiten, en bragten hem eindelijk zoo ver, dat toen hij in gemoede de edele en schoone rol aanvaardde van beteugelaar der revolutie, hij den schijn en de lasten moest dragen, als hadde hij zijne talenten verkocht. Bovendien wist mirabeau niet eens, zoo als anderen die door eene groote ondeugd worden beheerscht, die binnen zekere grenzen, hoe ruim ook, te beperken en verstand en wil althans aan hare heerschappij te onttrekken. Mme de nerah doet ons zien, hoe zeer hij zijne gansche ziel door zijne uitspattende hartstogten liet innemen en bederven. Niet alleen ontbrak hem de moed om eene vrouw die hij niet achtte op te offeren aan haar die hij hoogschatte; maar terwijl hij van haar eischte dat zij zijne uitspattingen door de vingers zou zien, kon zijne eigenliefde toch niet dulden, dat hij haar geene hartstogtelijke liefde had mogen inboezemen, die immers met zulke verdraagzaamheid onbestaanbaar is. Hij verschijnt ons hier te gelijk als een losbol en een naijvrig minnaar, zijn hart verdeelende tusschen twee vrouwen, en zijn persoon wegschenkende aan wie hij maar ontmoet, heftig en dol als een othello, met de pistool in de hand als een held uit een treurspel, en nog wel in een tijd dat hij reeds een man van grooten invloed in den staat was. Hoe zou iemand, zoo ten eenenmale onbekwaam om zich zelven te beheerschen, ondanks al zijn genie, eene revolutie hebben kunnen besturen?

En toch was dat genie bewonderenswaardig. Thans nu de geheime correspondentie van mirabeau met het hof in het openbaar is verschenen, is men in de gelegenheid om behalve zijne oratorische bekwaamheden, ook de scherpzinnigheid zijner inzigten, de juistheid zijner raadgevingen en ook waarlijk de eerlijkheid zijner bedoelingen te waarderen, als bemiddelaar tusschen de stelsels van monarchalen, vrijen en democratischen regeringsvorm. En neemt men dit in aanmerking, dan moet

men wel betreuren, dat de dood hem verhinderd heeft, om de oplossing van dit vraagstuk, waaronder wij nog gebukt gaan, te beproeven, en alzoo het doel zijns levens te bereiken.

Wie weet of er niet veel grond was voor de overtuiging, die Mme de nerah uitspreekt, dat zij hem gered zoude hebben, hadde hij haar niet genoodzaakt hem te verlaten. Dit is zeker, dat zijn dood meer aan zijne uitspattingen, dan aan overmatigen arbeid is te wijten, en dat die uitspattingen erger werden sedert dat hij deze lieve, zachtaardige en trouwe gezellin had verloren, die hem bestuurde en beteugelde.

Het denkbeeld dat deze jonge vrouw misschien het leven van mirabeau had kunnen verlengen, en op deze wijze welligt iets bijdragen om den loop der gebeurtenissen sedert 1789 te veranderen, - voorwaar het is wel geschikt om de belangstelling te vermeerderen, die zij ons inboezemt, en de naam van deze onbekende maar edelmoedige vrouw is overwaard om aan de vergetelheid te worden ontrukt.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels