Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

Herinneringsregelen der Scheikunde, door Th. Schramm. (Onbewerktuigde Scheikunde.) Tweede, vermeerderde druk. Door Dr. P.J. Hollman. Te Amsterdam, bij J.H. Gebhard en Comp. In kl. 8vo. XVI en 206 bl. f 1-:

Sedert men ook in ons Vaderland is gaan begrijpen, dat de Scheikunde niet langer het uitsluitend eigendom van eenige

[p. 282]

weinigen mag blijven, heeft het niet ontbroken aan lofwaardige pogingen om, door min of meer beknopte geschriften, de belangstelling in die wetenschap aan te wakkeren, en hare grondbeginselen voor ruimer kring toegankelijk te maken. Het nut van dergelijke compendia is ontegensprekelijk. Niet alleen kunnen zij als handleiding bij het openbaar of bijzonder onderrigt goede diensten bewijzen, maar ook met vrucht tot eigen oefening worden gebruikt, hetzij als voorbereiding tot meer grondige studie door hen, die van de scheikunde, als zoodanig, voordeel trekken; het zij door anderen, die zich de primae lineae eener wetenschap willen eigen maken, die op eene inderdaad ontzagwekkende wijze in het praktische leven ingrijpt, en waarlijk door niemand, die op beschaving aanspraak maakt, mag worden geïgnoreerd.

Het is een verblijdend verschijnsel, dat enkele buitenlandsche werkjes van dien aard - onder welke wel in de eerste plaats het Beknopt Leerboek der Scheikunde van regnaultstrecker en de School der Chemie van stöckhardt mogen worden genoemd - door bekwame mannen in onze taal overgebragt, getuigen herhaalde uitgaven, een allergunstigst onthaal bij het publiek hebben gevonden.

Ook het vorengemelde boekske brengt de aanbeveling van een tweeden, vermeerderden druk met zich. Wat er van die vermeerdering zij, kan Ref., die de oorspronkelijke zoo min als de eerste Nederduitsche uitgave kent, niet beoordeelen. Het doet dan ook weinig ter zake. Er is althans niets wat hem verhindert Dr. p.j. hollman, die deze tweede uitgave voor den druk in gereedheid heeft gebragt, op zijn woord te gelooven, wanneer hij in het Voorberigt verklaart: ‘zich hier en daar, aan de hand van uitstekende scheikundigen, eene verandering, vermeerdering en aanvulling te hebben veroorloofd.’

Over't geheel heeft deze Nederduitsche bewerking van schramm's Examinatorium der Chemie op Ref. een gunstigen indruk gemaakt. Een paar aamerkingen meent hij evenwel al aanstonds in 't midden te moeten brengen. Reeds de titel - het onhollandsche van het woord ‘Herinneringsregelen’ nog daargelaten - wekt gegronde bedenking. Wie op dit verbum sesquipedale zijne verwachtingen omtrent den inhoud van 't werkje bouwt, zal zich bedrogen vinden. Een en ander van wat, met eenig

[p. 283]

regt tot de regelen der scheikunde gebragt zou kunnen worden, b.v.: de chemische bewerkingen, de theorie der scheikundige verbindingen, en de leer der verwantschap wordt - wel is waar, in de Inleiding, besproken, of liever aangeroerd - want de behandeling van dit gedeelte is al bijzonder schraal uitgevallen - maar daarmede zal men den titel toch wel niet geregtvaardigd achten. Wat nu volgt is eene korte beschouwing der meest bekende elementen en hunne verbindingen; ieder Hoofdstuk een element; alles op de gewone wijze. Men leest van het koolzuur en zijne eigenschappen, van het ijzer en zijne oxyden; maar van de regelen der scheikunde verder - geen enkel woord.

Eene tweede bedenking is welligt nog van eenig meerder gewigt. De eerste uitgave was, volgens het Voorberigt, even als het oorspronkelijke, bij wijze van Katechismus ingerigt, met vragen en antwoorden; ‘de uitgever echter kwam op het gelukkige denkbeeld om voortaan de vragen aan het einde van elk der hoofdstukken te laten volgen.’ - Ref. zou dit denkbeeld slechts dán ‘gelukkig’ noemen, wanneer deze wijziging, bij eene volgende uitgave - op welke dat ‘voortaan’ van verre schijnt te zinspelen - blijken mogt een maatregel van overgang te zijn geweest tot het weglaten dier vragen. Zeker zou hierdoor de oorspronkelijke bestemming van het boekje voor een deel te loor gaan; maar het zou eene minder beperkte strekking verkrijgen, en althans niets van zijne bruikbaarheid verliezen. De noodzakelijkheid eener herinnering van het reeds beoefende, waarvan in het Voorberigt sprake is, springt in het oog; maar het is de vraag, of de in dit werkje gevolgde methode volstrekte aanbeveling verdient. Ref. zou het betwijfelen. Die lange reeksen van vragen met dat telkens terugkeerend: ‘Hoe treft men deze stof in de natuur aan?’ - ‘Door wien is zij het eerst daargesteld?’ - een woord, waarmede de Vertaler blijkbaar meer opheeft dan Ref. - ‘Welke zijn hare eigenschappen?’ enz. enz. zijn voor den gewonen lezer, wien het niet om herhaling te doen is, zeker verre van aantrekkelijk, en voor den leerling minder nuttig, dan men oppervlakkig wel zou meenen. Zoo als die vragen zijn gesteld, geven zij al zeer weinig stof tot nadenken. Immers zij kunnen, stuk voor stuk, geheel werktuigelijk, uit de afdeeling, tot welke zij behooren, worden beantwoord. - Wanneer

[p. 284]

zal men toch eens al dat machinale, ‘dat van buiten leeren, en wederom van buiten leeren,’ laten varen? - Het is zoo duidelijk in te zien, dat aan het onderwijs in de wetenschap der natuur eene praktische rigting moet worden gegeven. De jeugdige beoefenaar der Scheikunde inzonderheid leere vroegtijdig den weg bewandelen, in het reeds genoemde werkje van stöckhardt zoo voortreffelijk afgebakend; den weg van eigen onderzoek, van eigene waarneming. In waarheid, de reageerbuis en de blaaspijp zijn de beste repetitoren. - Aan het weglaten der, naar het oordeel van Ref. ondoeltreffende vragen, zou, in ieder geval, een positief voordeel zijn verbonden. Men zou vrij wat plaats uitwinnen, die met vrucht aan de uitbreiding van een en ander, die met name in de Inleiding niet overbodig is te achten, kon worden dienstbaar gemaakt. De titel met de onjuistheid, die hij behelst, zou dan kunnen vervallen en door eenen anderen b.v.: ‘Schets der onbewerktuigde Scheikunde’ of iets dergelijks worden vervangen. Al het overige kon, met eene enkele wijziging, behouden blijven. - Men ziet, de tot dusverre geopperde bezwaren, die Ref. gaarne, bij wijze van welgemeende wenken, aan het oordeel van belanghebbenden onderwerpt, betreffen alleen den vorm. Het werkje verdient voor 't overige in ruime mate aanbeveling, als een beknopt handboekje, dat een geleidelijk en vrij volledig overzigt der onbewerktuigde Scheikunde geeft. De naauwkeurigheid der bewerking in 't algemeen, en de juistheid der formulen in 't bijzonder, mogen met lof worden vermeld. Enkele vlekjes, die het ontsieren, komen daarbij te duidelijker uit. Ref. heeft de vrijheid genomen een en ander van wat hem min of meer ongepast of onjuist is voorgekomen, aan te teekenen.

Aan 't slot der Inleiding (bl. 16) leest men de volgende opmerking: ‘Menige scheikundige verbinding of ontleding heeft er plaats, zonder dat men eene bevredigende verklaring kan geven van de oorzaak, waardoor zij geschiedt. De scheikundige roept dan eene geheimzinnige kracht te hulp en noemt die katalyse.’ - Ref. denkt bij die geheimzinnige krachten altijd onwillekeurig aan - bosco, en vindt ze, in een scheikundig handboekje, nog al bedenkelijk.

Men behoeft het juist niet zeer ver in de Chemie te hebben gebragt om te weten, dat de katalyse niets meer en niets

[p. 285]

minder is dan eene hypothese, waarmede men zich voor'shands behelpt. Intusschen kon de ongeoefende leerling er wel eens anders over denken, en zich scheeve voorstellingen vormen van den aard der verschijnselen, die tot dit gebied worden teruggebragt; terwijl hij, in verband met het voorafgaande, alligt zou meenen, dat wij met de woorden verwantschap, isomerie, polymerie, en wat dies meer zij, al bijster wat verklaarden. Wanneer men geene betere definitie van katalyse geeft, en geene andere toepassing bijbrengt dan het hier aangehaalde voorbeeld van het waterstofsuperoxyde, dat in zijne bestanddeelen wordt ontleed, wanneer men er een edel metaal in steekt, moest men het stokpaardje van den grooten berzelius maar stil laten rusten.

Bl. 20 heet schönbein: de uitvinder van het Ozon. Bl. 125 wordt den leerling de vraag voorgelegd: ‘Wie was de uitvinder van dit metaal?’ (het magnesium). Wel mogen we hier met het oude moedertje zeggen: ‘wat vinden ze al niet uit!’

Bl. 26 is bij de vermelding der ontdekking van het waterstofsuperoxyde de drukfout 1848 (voor 1818) ingeslopen.

Bl. 27 staat: rutherfort, lees: rutherford.

Bl. 44 vinden we: kadmium; bl. 183 wordt gelezen: cadmium.

Bl. 93 worden kalihydraat en potasch (potassa) met elkander verward. Laatstgemelde naam komt alleen toe aan het kalium-oxyde (K O).

Bl. 101 wordt ten onregte beweerd: ‘dat men tot de aanwezigheid van natronzouten in oplossingen door de negatieve reacties van wijnsteenzuur en chloorplatinum besluit.’ Eene vermelding der positieve reactie van de antimoniumzure kali ware hier op hare plaats geweest.

Bl. 110 wordt gesproken van: zwavelwaterstof-ammonium. Beter en meer overeenkomstig de zamenstelling ware: zwavelwaterstof zwavel-ammonium.

Bij de alcali-metalen is met geen enkel woord van het Lithium gewag gemaakt. Evenmin worden later het Titanium, Wolframium, Vanadium, Molybdenum, Paladium, Iridium, enz. vermeld.

Bl. 122 verneemt men: ‘dat het fluoorcalcium in de overblijfselen van schepselen uit de voorwereld wordt aangetroffen.’ Toch ook wel in de beenderen der thans levende dieren?

[p. 286]

Alaunschiefer wordt, in onze taal, gevoegelijk weêrgegeven door: aluinlei. Men spreekt ook niet van stafijzer, maar van staafijzer.

Het bestaan van een superoxyde van het Bismuth (Bİ O₄) (bl. 176) is voor 't minst twijfelachtig. Het volgens deze formule zamengesteld oxyde is, met meer regt, als eene verbinding van het bismuthzuur met het basisch oxyde aan te merken, en wordt dus juister aangeduid door: Bİ O₃. Bİ O₅. (Verg. o.a. graham - otto's Lehrbuch der Chemie.) Veeleer had onder de oxydatie-trappen van het bismuth het oxydul: Bİ O² moeten zijn vermeld.

Maar genoeg reeds, ten bewijze, dat Ref. met belangstelling van dit werkje heeft kennis genomen. Het tweede stukje: ‘Bewerktuigde Scheikunde’, ligt ter perse en zal eerlang verschijnen. Voorzeker zal dit gedeelte met niet minder zorg en naauwkeurigheid zijn bewerkt en met het eerste een zeer goed geheel opleveren. Ref. hoopt en vertrouwt, dat het op nieuw, onder ons beschaafd publiek, zijn weg, dat is - vele lezers en koopers zal vinden.
h.b.