Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1858

Bespiegeling. Open Brief aan Dr. A.J. Vitringa, den bestrijder van Mr. C.W. Opzoomer. Door een Dorpeling. Te Utrecht, bij Post Uiterweer & Comp. 1857. In kl. 8vo. 23 bl. f :-25.

Wij hebben, toen ons de Tijdspiegel van Julij 1857 in handen kwam, de beoordeeling - of veroordeeling - die het Dr. v. dáár geliefde van Prof. o.'s ook door ons gerecenseerd werk: Wetenschap en Wijsbegeerte, te geven, met niet veel minder tegenzin doorloopen, dan deze ons onbekende dorpeling. De blinde personele partijdigheid, die zoowel in de gemaakte opmerkingen zelve als in den toon waarop ze gemaakt werden, ten kennelijkste doorstraalde, stootte ons sterk tegen de borst. Een oogenblik zelfs - daar we geen onregt met goede oogen kunnen aanzien - kwam de vraag in ons op: of we niet eens in dit Tijdschrift ons eigen gunstig verslag tegen Dr. v. zouden pogen te handhaven? doch we begrepen, dat de Redactie een voor de bij haar beschikbare ruimte zoo

[p. 188]

gevaarlijk antecedent, als wanneer een recensent niet zichzelv', maar de door hem gerecenseerde schrijvers begon te verdedigen, moeijelijk kon laten passeren. Te gretiger nu echter ook grijpen we de ongezochte gelegenheid tot repliek aan, die de brochure van den Dorpeling ons biedt.

Reeds de titel der recensie: Een boek, dat nog in de vorige eeuw te huis behoort, was zigtbaar voortgeweld uit eene den tegenstander tot in 't belagchelijke toe miskennende bitterheid. Al verschilt men hemelsbreed van o., daarom zal men toch voor 's hands nog niet op 't woord van Dr. v. gelooven, dat de Hoogl. bij zijnen tijd ten achteren is. Trouwens, zulke tirades zijn berekend op de lezende plebs, en dáár missen ze haar effect niet! Eigenlijk komt v.'s beschuldiging hierop neêr, dat o., waar hij de door v. voorgestane wijsbegeerte der bespiegeling voor die der ervaring verwerpt, even als de Rationalisten der xviii^e Eeuw, het onderscheid tusschen verstand en rede niet zou gevat hebben. Daarvan hebben wij nu evenwel bij de lezing niets bespeurd, en wat v. aanvoert dunkt ons vitterij: dit alleen zagen we, dat o. de werkzaamheid der rede binnen de grenzen der waarneming wil beperken. Intusschen houden we eene al te strenge scheiding van verstand en rede voor volslagen onmogelijk: 't verstand immers is een onderdeel der rede. Want onder de rede verstaan wij met bretschneider ‘het vermogen om 't volmaakte te erkennen en te beminnen.’

Een tweede blaam, door v. op o. geworpen, is die van materialisme. Een zware blaam voorzeker, en - die hier kant noch boord raakt. Stel eens - wat we overigens geheel niet toegeven, want o. heeft wel op 't gebied der zinnelijke, doch geenszins op dat der innerlijke waarneming aan 't materialisme de heerschappij toegekend - maar stel eens voor een oogenblik, dat o.'s beginselen werkelijk tot materialisme leidden, dan zou men hem, zoolang hij er die consequentie zelf niet uit getrokken en beaamd had, toch nog niet als een materialist mogen brandmerken. En dat het dáártoe met hem niet gekomen zij, dit kan een blinde zien en een doove hooren, wanneer de te voren door ons, gelijk thans door den Dorpeling geciteerde overschoone bestrijding van 't materialisme, bl. 179-183, binnen zijn bereik wordt gebragt.

Hiermede, wat Dr. v. aanbelangt, tantum. Maar, hebben

[p. 189]

wij met o.'s bevechter ganschelijk geen vrede, met o.'s voorvechter ook geen volkomenen. De hooge toon van den Dorpeling is wel het laatste, wat hij van o. - van den vroegeren o., zoo we hopen en vertrouwen - had moeten afzien. En bij hem beantwoordt dan nog niet, gelijk ten minste bij o., de inhoud aan dien toon: ⅔ van 't kleine boekje - nagenoeg al het wezenlijke - is citaat of excerpt. Dus schijnen ons toon en inhoud beide den student te verraden, die, zoo kersversch van de akademie komende, de les van schiller wel wat beter had mogen onthouden:

Was sie gestern gelernt, das wollen sie heute schon lehren:

Ach, was haben die Herrn doch für ein kurzes Gedärm!

Ten voorbeelde diene, dat de man met eene bewijsvoering van nog geene twee kl. 8vo bladzijdjes de argumenten voor 't bestaan van God zoo maar voetstoots op non-activiteit meent te kunnen stellen. Op dit punt willen wij wel eens even eene lans met hem breken; te meer daar onze hedendaagsche theologen naar onze meening wat al te gereed zijn om deze fundamenten van geheel hunne wetenschap aan den in 't ondermijnen ervaren vijand prijs te geven, en zich dan nog binnen de zoodoende noodwendig aan 't waggelen geraakte muren veilig achten.

Allereerst merken we nopens de gezamenlijke argumenten aan, dat, al vallen zij, op zich zelven beschouwd, in den kring der bespiegeling, zij echter in geenen deele tot die speculatiën behooren, bij welke, als o. zegt, ‘de verschijnselen op zijn hoogst slechts de toevallige aanleiding zijn voor de vlugt der gedachten’, daar zij integendeel allen 't zij dan op zinnelijke of innerlijke waarneming rusten. Zelfs het ontologiesche, welks onhoudbaarheid, althans in zijne tegenwoordige vormen, ook wij anders niet ontkennen, steunt toch wel degelijk op de waarneming der in den menschelijken geest ontwikkelde ideën.

Tegen 't kosmologiesche brengt de Dorpeling te berde: 1) dat de wet van oorzaak en gevolg niet bewezen is ook buiten de wereld en voor de wereld zelf geldig te zijn. Toegestaan; maar daar nu toch eenmaal geene andere wet zóó onlosmakelijk met ons denkvermogen is zaâmgeweven, halen we hier in allen gevalle den hoogst mogelijken trap van waarschijnlijkheid; 2) dat die wet dan ook moet worden toegepast op de

[p. 190]

gezochte oorzaak der wereld. Welaan, wat doet het er toe, of ge de oorzaak der wereld dan wel de oorzaak harer oorzaak God noemt? maar zoo ge een eindelooze reeks stellen wilt, dan pleit toch al wederom de allerhoogste waarschijnlijkheid er voor, dat eene zamengestelde keten, die nederwaarts een einde heeft, dit ook opwaarts wel hebben zal; 3) dat men, de wereld een aggregaat van verschijnselen zijnde, eene pluraliteit van oorzaken voor haar zou moeten aannemen; - wat nu in 't geheel niet opgaat, daar die verschijnselen immers niet nevens elkander staan, maar veeleer ineensmelten.

Voor het teleologiesch argument eischt de Schrijver, dat men eerst overal orde en doel zal kunnen waarnemen: óns is 't genoeg, dat men dezen meest overal - en dikwerf op 't onweêrsprekelijkst - vermag te ontdekken. En al is 't dat in onze dagen de natuurkenners de afzonderlijke verschijnselen tot algemeene wetten terugbrengen, de noodzakelijke uitwerkselen dier wetten moeten toch wel door den Wetgever zijn voorzien en beoogd: zoodat het den mensch, mits hij maar eerst van de verschijnselen tot de wetten zij opgeklommen en dáárin zijnen God erkend hebbe, vervolgens even goed vrijstaat om van de wetten weder tot de verschijnselen af te dalen, en nu ook in dezen Gods handmerk na te sporen.

Bij 't morele argument eindelijk dringt de Dorpeling er op aan, ‘dat de deugdzame in plichtsbetrachting zijn geluk vindt’; edoch, dat voor- of tegenspoed in onzen tegenwoordigen aardschen toestand niets tot ons geluk toe- of daarvan afdoen, achten wij eene ten eenemale onbewijsbare stelling. Voorts ziet hij in dit argument een hysteron proteron, naardien de eisch der harmonie tusschen deugd en geluk zijns inziens uit het reeds bij den mensch aangenomen begrip van een liefderijk God wordt afgeleid; dan, wij leiden integendeel - en, zoo we gelooven, op psychologisch-rigtiger gronden - dien regtseisch af uit 's menschen zedelijk gevoel.

Bijgevolg, wij willen wel aan deze argumenten geene wiskunstige zekerheid, die hun niet eigen zijn kan, opdringen; maar in ónze schatting zijn ze niet als in die van den Dorpeling steunsels voor de zwakken - dezen doen beter met zich aan 't kolenbrandersgeloof te houden - maar veelmeer voor de sterken. Daar hebt ge b.v. Prof. o.: hij houdt het geloof aan God vast; doch indien hij dat nu niet deed op

[p. 191]

zoodanige gronden als deze argumenten hem aan de hand geven - terwijl er toch geene anderen overschieten - wat dunkt u, zou dan zijn geloof niet een blind en willekeurig geloof moeten heeten, zoo wetenschappelijk een man onwaardig?

Voor 't overige, de Dorpeling heeft zich trouw betoond voor zijnen leermeester, ijverig voor 't geen hij waarheid acht. 't Een zoowel als 't ander prijzen we hoogelijk in hem. Maar toch, wenscht hij der wetenschap met der daad eenig gewin aan te brengen, dan moet hij zich emanciperen - ook van zijn leermeester. Met een servum pecus imitatorum zal een o. zich niet gediend rekenen: en deed hij 't onverhoopt, zeker zou hij er niet meê gediend worden. Want wie, als hij, streeft naar de beantwoording der alleen door de pilatussen laaggeschatte vraag: Wat is waarheid? dien zullen ongetwijfeld zelfs zijne weêrpartijders beter dan zijne nabaauwers in dat streven te stade komen.
v.p.